Morgunblaðið - 15.01.1944, Blaðsíða 7

Laugardagur 15. janúar 1944.
bOKGUNBLAÐIB
7
BAIMDALAG AUSTUR-EVRÓPLÞJÓÐAIMIMA
' HINN þekti íranski fjármála
fræðingur, Franeis Delaisi,
skifti eitt sinn Evrópu í Evrópu
A og Evrópu B. Evrópa A var
eftir hugmynd Délaisí sá hluti
álfunnar, sem lá wstan Danzig-
Krakow-Budapest línunnar, en
Evrópa B lá austan þessarar
línu. A-hlutinn var álfa ork-
unnar (og þar af leiðandi iðn-
aðarins), en B-hlutinn var álfa
landbúnaðarins.
Nokkur sannleikí felst í þess
ari skilgreiningu. Austan línu
Delaisis. taka við ágæt akur-
yrkulönd, sem vel geta einnig
átt samleið á menningar- og
viðskiftasviðinu, því ao margt
er þar líkt með þeim. Þetta eru
lönd, sem voldugrí nábúar —
Þjóðverjar, Rússar, Ottohanai
og Tyrkir — hafa hvað eftir
annað gert innrásir í á liðnum
öldum. Athugum Evrópukort.
Fyigjumst með legu járnbraut-
anna. Austan Delaisi-línunnar
gisnar járnbrautarnetið óðum,
og þegar komið er austur til
Swerdlovsk við landamæri Asíu
og Evrópu, eru einungis tvær
járnþrautarlínur, sem tengja
áifurnar saman. Er vjer kom-
um austur fyrir landamæri Ev
rópu B sjáunt vjer sífelt oftar
hestvagna bændanna, en bif-
reiðum fækkar að sama skapi.
Svæði þetta nær yfir Pólland,
Tjekkóslóvakíu, Ungverjaland,
Rúmeníu, Júgóslavíu, Búlgaríu,
Grikkland, Austurríki og Al-
baníu. Þjóðir þessara landa
eiga margt sameiginlegt. Þarna
hafa fámennar en starfsamar
þjóðir reynt árangurslaust á
liðnum öldum að skapa sjer
trygg lífsskilyrði.
Menning.
LANGT inni í mýrlendinu
við Pina-ána, víð pólsk-rúss-
nesku landamærin, tekur að
gæta meira áhrifa rússneskrar
— eða öllu fremur byzantiskr-
ar — menningar. Hjer tekur við
nýtt menningar- og viðskifta-
svæði, svæði austrænnar yfir-
drotnunar. Landsvæðið milli
Þýskalands og Rússlands, milli
Eystrasalts og Eyjahafs ber
nokkuð breytileg eínkenni, en
þau ákvarðast tvímælalaust af
vestur-evrópeiskum áhrifum,
sem þó verða blandin byzant-
iskum menningareinkennum,
eftir því sem austar dregur.
Mið- og Austur-Evrópa er
krossgötur menningarihnar, og
krossgötur menningar hafa alt
til þessa dags verið farvegir
styrjalda. Lönd þessi hafa ver-
ði vettvangur margra styrjalda.
Þau voru vegurinn milli vest-
ursins og austursins, milli gresj
anna og hinnar auðugu Evrópu
og milli hinnar herskáu Evrópu
til víðáttumikilla landa hins
auðuga Rússlands. Þarna voru
margar styrjaldir háðar við
mongólsku Tartarana. Frá norð
urvegi reyndu sænskir her-
menn undir stjórn Gústafs
Adólfs og síðar Karls XII. að
gera innrás í Pólland og Rúss-
land og leggja þessí iönd undir
sig. í suðri þrælkuðu Tyrkir
Grikki, Serba og margar aðrar
þjóðir. Stjórnendur Austurrík-
is og Þjóðverjar hafa smám sam
an hrifsað til sín ættjörð Tjekk-
anna og nú að lokum læst klóm
sínum í hana alla. Rússneska
EFTIR FELIKS GROSS
Þess virðast nokkur merki, að skipan mála í Austur-
Evrópu muni geta valdið ágreiningi meðal bandamanna.
Rússar hafa lýst sig andvíga innbyrðissamtökum þessara
þjóða, enda myndi það gera þeim óhægra um vik að fá
ýmsum kröfum sínum framgengt í viðskiftum við þær
sameináðar. Höfundur þessarar greinar telur bandalag
þessara ríkja sjálfsagt, og virðist sú skoðun eiga sjer
allmikinn hljómgrunn í Bretlandi og Bandaríkjunum.
keisaravaldið rjeðist inn í Pól-
land og lagði það undir sig. Vest
urhluta þess lands hirtu Þjóð-
verjar og Austurríkismenn. Að
lokum varð landsvæði þetta vig
völluc herja Napóleons mikla
og leið þeirra til austurs. Árið
1914 varð það enn á ný stríðs-
vettvangur, í þetta sinn í hild-
arleik rússneskra herja og herja
miðveldanna. Jafnvel árið 1913
var stríðinu þar ekki lokið. I
yfirstandandi styrjöld lenti ofsi
fyrstu átakanna á þessum lönd
um. Stríðið hófst við pólsku
landamærin.
Lönd þessi eru lykill að
Austurálfu.
ÁRIÐ 1904 flutti Englending
ur nokkur, Halford J. Mackind-
er að nafni, fyrirlestur í kon-
unglega landfræðifjelaginu í
London um „Landfræðilegan
brennidepil sögunnar”. Hann
brýndi þá fyrir lýðræðisþjóð-
unum mikilvægi Mið- og Aust
ur-Evrópu. Setti hann í sam-
bandi við þenna fyrirlestur
fram hina frægu kenningu:
,,Sá, sem stjórnar Austur-Ev-
rópu, hefir um leið tök á hinu
mikilvæga landsvæði”. Þeir,
sem hafa á valdi sínu borgirn-
ar Varsjá, Prag, Belgrad, Buda-
pest, Sofiu, Aþenu og áðrar slík
í r borgir, hafa opna leið að hinu
auðuga „mikilvæga landsvæði”
en þetta „mikilvæga land-
svæði” er Rússland og stór
hluti meginlands Asíu.
Þjóðverjar skildu mætavel
kenningar Sir Halfords. Þeir
höfðu haft þetta í huga í langan
tíma. Berlín—Bagdad hug-
myndin var ekki fyrsti draum-
urinn. Þegar þessi draumur um
þýskt heimsveldi varð að engu,
kom hinn frægi „landfræði-
stjórnmálamaður”, prófessor
Haushofer, fram með nýja hug
mynd, og þessi nýja hugmynd
bygðist á kenningu Sir Hal-
fords um hernaðarlegt mikil-
vægi Austur-Evrópu. Haushof-
er varð kennari Hitlers og ráð-
gjafi. Herfræðingur og rithöf-
undar taandamanna tóku fyrst
>að hugleiða kenr(ingar Hal-
fords, þegar Hitler hafði lagt
meginland Evrópu undir sig,
og styrjöldin við Rússa sann-
aði áþreifanlega, að hinn enski
fræðimaður hafði rjett fyrir
sjer. Þessi uppgótvun var gerð
seint, en þó ekki of seint.
Persónulega trúi jek ekki á
landfræðistjórnspeki, en það er
ekki auðið að þræta fyrir sögu
legt og herfræðilegt mikilvægi
vissra landsvæða. Hvort sem
menþ leggja trúnað á kenn-
ingu Sir Halfords eða ekki, þá
er það staðreynd, að báðar
heimsstyrjaldirnar hófust í
Austur-Evrópu. Sú fyrri í Sara
jevo — sú síðari í Danzig. Fyrri
átökunum var hrundið af stað
af keisurum Austurríkis og
Þýskalands, en þeim síðari af
Þjóðverjum.Báðar þessar styrj
aldir voru sögulegur þáttur í
stöðugri leit þýsku heimsyfir-
ráðastefnunnar til austurs. Báð
ar styrjaldir þessar sýna það,
að þessi lönd eru mikilvægasti
þátturinn í tryggingu friðar-
ins. Oryggi í Austur-Evrópu
tryggir öryggi allra annara
hluta álfunhar. Gibraltar, Suez
og önnur sund, hafa ætíð verið
talin mikilvægust fyrir örygg-
ið í heiminum. Austur-Evrópa
er einnig sund, þótt það sund
sje á landi en ekki hafi.
Samstarf þessara þjóða
er mikil nauðsyn.
EF ÞESSI styrjöld á að geta
trygt varanlegan frið, og ef
skapa á í því skyni kerfi til
tryggingar sameiginlegu ör-
yggi, þá verður að skoða Aust-
ur-Evrópu sem höfuðvandamál
ið, ekki einungis várðandi ör-
yggi Evrópu, heldur heimsfrið-
inn. Orlög Pearl Harbor og
Singapore voru ráoin, þegar
þaggað hafði verið niður í skot-
virkjum hinnar umsetnu Var-
sjárborgar.
Vegna framtíðar Evrópu og
varanlegum friði til tryggingar
er framar öllu nauðsynlegt að
efla vináttu og samstarf þjóða
þeirra, er byggja löndin milli
Eystrasalts og Eyjahafs. Æva-
fornar deilur hafa oft leitt til
styrjalda milli þessara þjóða.
Þessi ágreiningsefni eru þó smá
vægileg, ef þau eru borin sam-
an Við hin miklu vandamál
stríðs og friðar. Þjóðir þessar
eru mjög líkar um menningu.
Á viðskiftasviðinu eru þær
ekki keppinautar, heldur geta
þær fylt upp þarfir hverrar
annarar. Hinar fornu og hefð-
bundnu deilur verða að gleym-
ast, ef auðið á að vera að
skapa varanlegan frið. Þjóðir
þessar og ýmsar hinna útlægu
rikisstjórna gera sjer það einn
ig íyllilega ljós, að ef tryggja
á varanlegan frið, verði að
koma á fót einhverskonar
bandalagi Austur-Evrópuþjóð-
anna. Margar útlægu ríkisstjórn
irnar eru sjer þess meðvitandi,
að einhverju var áfátt í skipan
málanna í þessum hluta álf-
unnar, og Hitler hefði ekki
reynst eins auðvelt að l^ggja
undir sig þessi lönd, ef þar
hefði ríkt eining og samstarf.
Póliand og Tjekkoslóvakía
voru fyrstu rikin, sem gerðu
jákvæðar tilraunir til þess ao
skapa einingu í Austur-Evrópu.
Pólsk-tjekkneski sáttmálinn
var undirritaður í London 11.
nóv. 1940. Þan 15. jan. 1942
mynduðu Grikkir og Jugóslavar
Balkanbandalagið. Þessi tvö
bandalög má skoða sem horn-
steina frekari þróunar í ein-
ingarátt, en þau ná aðeins yíir
hluta svæðisins. Andi enn víð-
tækari einingar birtist á al-
þjóða-verkalýðsráðstefnunni í
New York í nóv. 1941. Sendi-
nefndir Grikklands, Tjekko-
slóvakíu, Jugóslavíu og Pól-
lands unnu þar saman á lýð-
ræðislegan hátt. Um sama leyti
gáfu svo þessi fjögur ríki út
sameiginlega yfirlýsingu, þar
sem látin var í ljós einlæg ósk
um það, að auðið yrði að finna
lausn á viðskiftalegum og þjóð-
fjelagslegum vandamálum rikja
þessara með sameiginlega heill
þeirra fyrir augum.
Ur þessum jarðvegi spratt
svo skipulagsráð Mið- og Aust
ur-Evrópu, er ætlað var það
hutverk, að vinna að endur-
reisn landa í þessum hluta álf-
unnar.
Störf skipulagsráSsins.
SKIPULAGSRÁÐ þetta hef-
ir skipað vtðskifta- og fjár-
málanefnd, samsetta af fjórum
undirnefndum, sem fjalla um
1) iðnaðarmál, 2) landbúnað
og akuryrkju, 3) utanríkisversl
un og fjármál, 4) hjálparstarf-
semi. Menningarmál hafa einn
ig verið tekin til athugunar og
nefnd skipuð til þess að sjá um
endurskipulagningu mentamál
anna. Starfar sú nefnd í náinni
samvinnu við endurskipulagn-
ingarnefnd Bandaríkjanna, sem
hefir verið falið að gera áætl-
anir um endurreisn eyðilagðra
skóla í Mið- og Austuf-Evrópu.
í aprílmánuði 1943 hjeldu
skipulagsráð Mið- og Austur-
Evrópumála og ráð það í Banda
ríkjunum, er fjallar um endur-
skipulagningu mentamála, sjer
staka ráðstefnu í New York há
skóla, þar sem tekin var til
meðferðar endurskipulagning
mentamálanna í Mið- og Aust-
ur-Evróvu. Ráðstefnu þessa sat
fjöldi menningarfrömuða bæði
frá Evrópu og Ameríku. Sam-
þykt var ályktun þess efnis, að
stofna bæri alþjóðamentamála-
skrifstofu, er hefði með hönd,-
um „hið. mikla hlutverk menn
ingarlegrar skipulagningar að
stríðinu loknu”. Bæði Sikorski,
pólski forsætisráðherrann, sem
nú er nýlátinn, og Benes, for-
seti Tjekkoslóvakíu, voru þess
ari hugmynd hlyntir.
Sáðstefna um endurskipu-
lagningu landbúnaðarins og
akureyrkjunnar, sem er mik-
ilvægasta mál Au^tur-Evrópu-
þjóðanna, var haldin í septem
ber 1943.
Aðrar áætlanir eru einnig í
undirbúningi. Margir skipu-
leggjendur telja tollabandalag
mikilvægast, en telja endur-
bætur atvinnuveganna nauð-
synlega undirstöðu til þess að
skapa þjóðfjelagslegan jöfnuð
innan þessa svæðis.
Margir íeiðtftgar Austur-
Evrópuþjóðanna vilja bantla-
lag þeirra. ý"
YMSlR stjórnmálamenn þess
ara fjögurra áðurnefndu landa
hafa við mörg tækifæri látið í
ljós þá skoðun, að náin sam-
vinna allra Austur-Evrópu-
þjóða — jafnvel myndun sam-
bandsríkis — væri óumflýjan-
leg, ef forðast ætti styrjaldir í
framtíðinni. Sú hugmynd, að
skapa bandalag hundrað og tíu
miljón manna, er hefði yfir að
ráða landsvæði, sem næði frá
Eýstrasalti til Eyjahafs, og
myndi vera hluti Evrópusam-
bands og heimsskipunarinnar,
hljómar vel í eyrum hinna kúg
uðu þjóða á þessu svæði. Hug-
myndin er ekki að öllu leyti
ný. Upphaflega var hún fram
sett af hinum mikla forseta
Tjekkoslóvakíu, Masaryk, í
Philadelphiu árið 1918 og hug-
myndin um ríkjabandalag kem
ur fram í þessari Philadelphiu-
yfirlýsingu hans. Pólski for-
sætisráðherrann Sikorski var
einnig ákafur talsmaður þess-
arar hugmyndar, sem og einn-
ig Benes, forseti. Churchíll, for
sætisráðherra Breta, hefir líka
rætt um nauðsyn þess, að smá-
þjóðirnar í Evrópu gerðu með
sjer taandalög. Ríkjasamband
Austur- og Mið-Evrópulanda
myndi því aðeins vera holdgun
þessara hugmynda. En það ber
að leggja ríka áherslu á það,
að slíkt bandalag er engin end
anleg lausn málanna og mun
ekki geta trygt varanlegan frið
bema því aðeins, að hinar sam
einuðu þjóðir geti skapað sam-
eiginlegt öryggiskerfi, er nái
yfir öll lönd jaroarinnar. Einn-
ig er það augljóst, að náin vin-
átta og samstarf við Rússland
er skilyrði þess, að friður geti
haldist í Evrópu. Sú sam-
vinna verður þó eðlilega að
byggjast á jafnrjettisgrund-
velli.
Þjóðir hernumdu landanna
hafa mikla samúð með öllum
einingarhugmyndum, ekki síst
þeirri hugmynd að sameina á
þenna hátt hinar þjóðu þjóðir
Austur-Evrópu.
Allar þessar hugmyndir og
einingarþrár eru tákn um nýj-
an anda, sem er að skapast með
hinum þjáðu þjóðum. Allir eru
hjer á einu máli, en lýðræðis-
öflin munu áreiðanlega styðja
hugmvndina um bandalag
Austur-Evrópuþjóðanna, sem
einn þátt heimsskipulagsins. •—-
En þessi stuðningur verður að
birtast í verki. Hinar kúguðu
þjóðir megna ekki enn að
hrinda þessum áfórmum í
framkvæmd. Þær geta fest upp
yfirlýsingar, dreyft leyniblöð-
um og hvatt allar frjálsar
þjóðir Evrópu til þess að sam-
einast, en skipulagriinguna
geta þær ekki annast vegna
þeirra aðstæðna, sém þær eiga
nú við að búa. Grundvöllur-
inn að Þjóðabandalaginu var
lagður í Bandarikjunum með-
an fyrri heimsstyrjöldin geis-
aði. Það er því kominn tími til
þess að búa þessum hluta
heimsins það öryggi, sem ekki
aðeins er undirstaða friðarins
í Evrópu heldur einnig Amer-
íku.