Morgunblaðið - 05.11.1944, Blaðsíða 9

Sunimdagur 5. nóv. 1944,
i
MORGUNBLABIÐ
i
í ÞETTA sinn verður á fátt eitt
minst af því sem gerst hefir á
landi voru þann mánuð, sem
engin blöð hafa komið út. Af
miklu er að taka- Bæði vegna
þess, hve óvenjulega langt er
um liðið, síðan blaðamennirnir
hafa haft tækifæri til þess að
láta til sín heyra. Og svo er
hitt, að á þessum tíma hafa stór
viðburðir gerst í stjórnmálalífi
þjóðarinnar. Viðburðir, sem
allri þjóðinni eru löngu kunn-
ir, og verið hafa á allra vörum
nú um skeið.
Alt frá því, að utanþings-
stjórn var skipuð í desember
1942 og fram til þess að stjórn-
armyndun tókst þ. 21. okt., hef-
ir stjórn landsins ekki verið í
því horfi, sem stjórnskipunar-
lög landsins gera ráð fyrir.
Eins og kunnugt er, er það
helsta skylda þingmanna að sjá
þjóðinni fyrir ríkisstjórn sem
nýtur stuðnings meiri hluta A1
þingis. Á þann hátt koma al-
mennar kosningar að því gagni,
sem til er ætlast. Þungamiðja
stjórnskipulagsins er sú, að
ríkjandi stjóm hafi alla tíð
stuðning þingsins. Sú stjórn,
sem hefir ekki sjer við hlið
meiri hluta hinna þjóðkjörnu
fulltrúa, svífur í lausu lofti og
er eins og reyr af vindi skekinn
fær ekki ráðið gerðum sínum,
nema eiga það á hættu að kom-
ast í sífelt magnaðri andstöðu
við þing- og þjóðarviljann.
Með slíkum annmörkum var
hin fráfarandi stjórn. Tilkoma
hennar skapaði þá aðstöðu, það
ófremdarástand, sem var óhaf-
andi, þinginu ósæmandi og
hlaut á umrótstímum sem nú
að geta orðið þjóðhættuleg.
En vegur þingsins varð þeim
mun minni, sem lengra leið, að
þingið rækti ekki þá skyldu
sína, að endurreisa þingræðið
í landinu, í sinni fullu mynd.
Langur aðdragandi.
Hjer verður ekki rakin hin
langa saga, um tilraunir þing-
flokkanna til stjómarmyndun-
ar, er staðið hafa yfir meira
og minna óslitið, í tvö ár.
Áður en utanþingsstjórnin
var útnefnd, höfðu farið fram
samtöl milli þingflokkanna þar
sem reynt var að koma á fjögra
flokka stjóm. Það tókst ekkj^
En um það bil sem stjórn dr.
Björns Þórðarsonar tók við
hófust hinar Iöngu samninga-
umleitanir þingflokkanna
þriggja, Framsóknar, Alþýðu-
flokks og Sósíalistaflokksins, er
enduðu með löngum greinar-
gerðum um það, hvernig upp
úr þeim slitnaði, og hinum skil
merkilega og átakanlega „písl-
argrát“ Eysteins Jónssonar,
þar sem hann rakti raunir hins
vonsvikna Framsóknarflokks,
er komst ekki í Stjórnarsam-
vinnu við kommúnista.
Á síðastliðnu vori, þegar lýð-
veldisstofnunin var í nánd, og
sýnt var, að um það höfuðmál
þjóðarinnar stæðu þingflokk-
arnir saman, Þá snjeri Sjálf-
stæðisflokkurixm sjer til hinna
þingflokkanna með þau til-
mæli, að enn yrði reynd mynd-
un fjögurra flokka þjóðstjórn-
ar.
Svo ískyggilegt þótti útlitið
á ýmsum sviðum haustið 1942,
að þá væri ástæða til þess fyrir
íslendinga aÓ fara að dæmi
hinna stóru og voldugu þjóða,
sem talið hafa nauðsynlegt að
leggja flokkaerjur á hilluna,
REYKJAVÍKURBRJEF
4.
nov.
meðan á styrjöldinni stendur.
Hafa Bretar t. d. haldið fast við
þá stefnu, enda ákveðið nú fyr-
ir nokkrum dögum að hreyfa
ekki flokkadráttum með kosn-
ingum fyrri en að styrjöld lok-
inni. Þó stjórnskipun Banda-
ríkjanna heimti forsetakjör með
vissu millibili, þá er það öllum
ljóst, að flokkadeilur þar í
landi hafa tekið á sig annan
svip en á friðartímum.
Hver Islendingur, sem kom-
inn er til vits og ára, veit sem
er, að margfalt meiri nauðsyn
er nú á samstarfi flokkanna
hjer á landi en haustið 1942,
eftir tveggja ára stjórnarmátt-
leysi utanþingsmanna, þegar
sýnt er, að aðalerfiðleikarnir,
sem þessi styrjöld skapar Is-
lendingum, eru alveg á næstu
grösum.
Brostnar vonir.
Af þessum ástæðum má telja
það víst, að margir hafa orðið
fyrir vonbrigðum þegar núver-
andi forystumenn Framsókn-
arflokksins tilkyntu afdráttar-
laust þ. 2. október s. 1., að þeir
vildu slíta samningunum um
fjögra flokka stjórn.
Eftir þá yfirlýsingu mátti bú
ast við, að ekkert væri annað
fyrir hendi en að hin máttvana
þingfylgislausa ríkisstjórn yrði
að vera kyr, þó hún hefði form-
lega sagt af sjer í september,
og ekki væru eflir nema tveir
af þeim fjórum ráðherrum, sem
dr. Björn Þórðarson fjekk með
sjer í stjórn í des. 1942.
Þá hlaut upplausnin að hatda
áfram, þingið að afgreiða fjár-
lög, sem voru komin úr
tengslum við veruleikann, eins
og stjórnin var úr tengslum við
þing og þjóð. Og þau úrlausn-
arefni yrðu látin bíða, sem þó
hæglega geta ráðið úrslitum um
framtíð hins nýstofnaða ís-
lenska lýðveldis.
Ótafur Thors.
Þegar hjer var komið sögu
fól Sveinn Björnsson forseti for
manni Sjálfstæðisflokksins að
gangast fyrir tilraunum til
stjórnarmyndunar á öðrum
grundvelli, er fjögra flokka
stjórn var útilokuð.
Er forystumenn Framsókn-
arflokksins höfðu fyrir hönd
flokks síns lokað öllum leiðum
til þess að flokkur þeirra tæki
þátl í fjögra flokka þjóðstjórn,
gerði formaður Sjálfstæðis-
flokksins tilraun til þess að fá
Framsóknarmenn til samvinnu
við Sjálfstæðisflokkinn einan.
Framsókn neitaði því einnig og
hafði þá ekki annað að leggja
til málanna en að þessir tveir
flokkar skyldu endurreisa
stjórn dr. Björns Þórðar.sonar.
En slíkt kom auðvitað ekki til
neinna mála.
Það var engu líkara en Fram
sókn hefði heillast af ástandi
því, sem var. Foringjar hennar
hefðu tekið ástfóstri við upp-
lausnarástand og aðgerðaleysi.
Þá var eftir-sú leið, að hinir
flokkarnir þrír mynduðu stjórn
saman. Tókust nú víðræður
milli þeirra, er lauk með því,
að þeir gengu frá málefnasamn
ingi sín á milli um miðjan
október. Að fengnu samþvkki
flokksstjórnanna þriggja mynd
aði Ólafur Thors síðan stjórn-
ina.
Vilji þjóðarinnar.
Allan þann tíma, sem fyrver-
andi stjórn var við völd, heyrð-
ust háværar raddir um það úr
öllum hjeruðum tandsins, úr
öllum flokkum og stjettum, að
þjóðin þyrfti þess með, að
stjórnmálamennirnir tjetu
flokkaerjur niður falla, og
sameinuðu krafta sína, til þess
að vinna að því, að stjálfstæði
landsins yrði trygt sem best,
með hagfeldum samningum við
erlendar þjóðir, og með því
að sjá framleiðslu landsmanna
sem best borgið.
I blaðaskrifum og á manna-
fundum gætti að vísu ekki alt-
af þeirrar hógværðar og sátt-
fýsi, sem almenningur í land-
inu hefir óskað eftir. Það kom
fyrir æði oft, að manni virtist,
að þeir menn, sem íramarlega
hafa slaðið í ílokkadeilunum,
vildu litið slá af stefnumálum
flokka sinna, enda þótt þeir
hjeldu því fram öðrum þræði,
að samvinna flokkanna væri
nauðsynleg.
En undiralda almenningsá-
litsins hefir allan tímann verið
þessi, að þjóðin hefði nú svo
mörg vandamál að leysa, að
máttlaus utanþingsstjórn væri
fjarstæða, og samvinna flokk-
anna væri nauðsynleg. Ágrein-
ingsmálin þyrftu að víkja um
stund.
Þessi þjóðarvilji hefir komið
í ljós í þeim fjölda árnaðaróska,
sem hinni nýju ríkisstjórn hafa
borist frá fjölmennum og á-
hrifamiklum fjelagssamtökum
í landinu. Bera þær ótvíræðan
vott um hve stjórninni er yíir-
leitt óvenjulega vel tekið.
Það sem gerst hefir.
Hin nýja stjórnarmyndun var
tilkynt í sameinuðu Alþingi þ.
21. okt., er forsætisráðherra las
upp forsetaúrskurðinn um skip
un stjórnarinnar og verkaskift
ingu ráðherranna. Samtímis
skýrði forsætisráðherrann frá
þeim málefnasamningi, sem
stjórnarflokkarnir höfðu gert
með sjer, og lýsti aðalatriðum
þessa samkomulags.
Samdægurs fjekk alþjóð
manna að heyra þessa ræðu í
útvarpinu.
Það leyndi sjer ekki, að allir
þeir, sem voru viðstaddir fund
! þenna í sameinuðu þingi, jafnt
| þingmenn sem áheyrendur,
! fundu til þess, að hjer var að
! gerast merkilegur atburður í
stjórnmálasögu þjóðarinnar.
Blærinn yfir þessum þingfundi
var svipaður og var yfir þing-
i fundinum 16. júní í Alþingis-
húsinu, þegar gengið var frá
formlegu samþykki sambands-
slilanna.
Fyrir Sjálfstæðismenn, sjer-
staklega, voru það vitanlega
vonbrigði, að 5 af þingmönnum
flokksins sáu sjer þá ekki fært
að veita hinni nýskipuðu stjórn
stuðning.
Það vakti þó sjerstaka at-
hygli, að grundyöllur sá, sem
stjórnarflokkarnir lögðu undir
samstarfið, ber ekki vott um
venjulegt reiptog um flokksleg
sjónarmið. Þar eru tekin upp
tvö meginverkefni, sem kunn-
ugt er:
1. Að tryggja sjálfstæði og
öryggi landsins út á við.
2. Að hefja stórfelda nýsköp
un í atvinnulífi þjóðarinnar, m.
a. með þeim fjármunum, sem
þjóðinni hafa fallið í skaut á
síðuslu árum.
Þessir þrír flokkar hafa, ekki
aðeins í orði, heldur líka í
verki, sýnt, að þeir vilja ein-
beita kröftum sínum til þess
að leysa hin brýnustu vanda-
mál hins unga lýðveldis, og
láta flokkaríg og sundrung
víkja fyrir alþjóðarheill.
Framsóknarflokkurinn einn
þingflokkanna vjek sjer undan
þátltökunni í þessu starfi. Senni
lega ekki vegna þess að for-
ystumenn þess flokks telji, að
það hlutverk sem þriggja
flokka stjórnin hefir sett sjer,
sje þjóðinni óþarft. Menn hall-
ast frekar á þá skoðun, að þessi
flokkur einn hafi talið sjer trú
um, að hann gæti best flokks-
hagsmuna sinna með því- að
standa utan við samstarfið.
Áróðursherferð.
í sama mund og þriggja
flokka stjórnin var mynduð, og
skipun hennar tilkynt þingi og
þjóð, skiftu Framsóknarforkólf
arnir liði. Þeir þeyttust í bif-
reiðum í fjarlæg hjeruð til
fundahalda. Þeir voru lagðir af
stað í þessa áróðursherferð áð-
ur en nokkur þeirra hafði heyrt
málefnasamning stjórnarflokk-
anna. Til fundanna boðuðu þeir
til þess að níða þá stjórn, sem
hafði ekki enn fengið tækifæri
til að skýra frá stefnuskrá
sinni.
Þegar til fundanna kom,
mættu þessir áróðursmenn kald
ari og daufari undirtektum en
bænda best borgið með því að
sveitafólkið, eða þingfulltrúar
þess, einangri sig sem allra
mest í stjórnmálunum.
Mikill meiri hluti bænda
skilur það í dag, að hagsmun-
um sveitafólksins verður á eng
an hátt betur borgið en með
því að sem nánust samvinna
haldist með fulltrúum sveita og
kaupstaða.
Þeir, sem lifa af afrakstri
landbúnaðar, þurfa, ef vel á
að vera, á samvinnu hinna að
halda, sem búa við fiskimiðin-
Einangrunarstefna Framsókn-
arflokksins, sem nú virðist rek-
in með meira offorsi en áður,
stefnír að sprengingu í þjóð-
fjetaginu, sem gera myndi þjóð
inni stórtjón, en kæmi þyngst.
niður á landbúnaðinum.
Stjórnarþátttakan.
Þegar það vitnaðist, að á-
formað væri, að hver stjórnar-
flokkanna ætti að tilnefna tvo
ráðherra í stjórnina, þá var
ekki laust við að ýmsum fynd-
ist serrr of lítið tillit væri tekið
til þingmannatölu flokkanna.
í ræðu sinni þ. 21. okt. gerði
Ólafur Thors forsætisráðherra
grein fyrir þessu með svofeld-
um orðum:
„Það var jeg sem strax í önd-
verðu bauð fram, að hver
þeirra þriggja flokka, er saman
starfa nú, hefðu tvo ráðherra,
alveg án htiðsjónar af þing-
mannatölu hvers flokks fyrir
sig. Það, sem fyrir mjer vakir,
er, að slá því föstu, ao formi og
efni, að hjer starfi saman þrír
aðilar, jafnir að rjetti, skyldum
og ábyrgð“.
í þessum fáu orðum kemur
greinilega fram hið nýja við-
horf í þjóðmálunum, sem er
undirrót þess, að stjórnarsam-
vinnan tókst.
Hjer hefir verið gert slórfelt
átak til þess að einbeita kröft-
um flokkanna, þjóðarinnar, til
úrlausnar þeim vandamálum,
sem mest eru aðkallandi. Fram
tíð lands og þjóðar getur oltið
á því, hvernig þetta tekst. En
hvernig sem fer, verður aldrei
þeir að óreyndu höfðu búist • öðruvísi á það litið, en sú til-
við. Margir þeir menn, er fund-
ina sóttu, hlustuðu á hina
flaumósa Framsóknarbrodda
) með talsverðri undrun.
Framsókn hafði neitað allri
stjórnmálasamvinnu nema í
sambandi við stjórn dr. Björns
Þórðarsonar. En var síðan svo
óðfús að níða þá þingræðis-
stjórn, sem mynduð var, að
níðið mátti ekki bíða þangað
til stefna hinnar nýskipuðu
stjórnar var lögð fram.
Og það sem þessir áróðurs-
menn höfðu út á stjórnina að
setja, var, að hún væri fjand-
samleg sveitafólki og hags-
munamálum landbúnaðar. En
áhugi Framsóknarflokksins fyr
ir hagsmunum bænda var þó
ekki meiri, að sögn Framsókn-
armanna sjálfra, en svo, að
þeir vildu ekki sjálfir taka þátt
í stjórninni, til þess að mynd-
ast við að verða þar bændum
landsins að liði. Þetta þótti ýms
um fundarmanna á skyndifund
um Framsóknarflokksins ein-
kennilegt.
Misskilin
bændapólitík.
.Framkomá Framsóknarforkólf
anna virðist öll hníga í þá átt,
að þeir telja hagsmunum.
raun til samstarfs, sem hjer er
hafin, sje þeim til sóma, er að
samstarfinu standa, og þeim
mun meiri hverjum einstökum
manni, sem hann hefir meira
og af einlægari hug að sam-
komulaginu unnið. Þetta er álit
alls þorra þjóðarinnar í dag.
Brauðsúpan.
Hin nýskipaða ríkisstjórn
mun geta vænst andstöðu úr
tveim áttum. Fyrst og fremst
frá hinum óðamála Framsókn-
armönnum, sem hófu andróður
sinn áður en þeir gátu vitað um
hvað þeir voru að tala.-
En líklegt er talið að safnað
hafi verið utan um blað Björns
Ólafssonar ýmiskonar fólki,
sem á að vera í stjórnarand-
stöðu. Þar kennir margra grasa-
Þar eru leifar af „þjóðveldis-
mönnum" Halldórs Jónasson-
ar, strjálingur af liði Egils í
Sigtúnum frá dögum „Bónd-
ans“ sáluga, Jónas Jónsson með
vantrauststillöguna upp á vas-
ann, sem enginn fylgdi á Al-
þingi, og einhver slæðingur af
óánægðum mönnum, sem eru
ánægðari með sjálfa sig en at-
menningur raeð þá.
Þegar frjettist um þessa ein-
Framli. á bls. 12.