Morgunblaðið - 12.03.1946, Side 11

Þriðjudagur 12. mars 1946
MORGUNBLAÐIÐ
II
(Bók mentir:
„Með orðsins- brandi“
BÓKAGERÐIN „LILJA“
hefur með eins árs millibili
gefið út tvær bækur eftir
danska skáldið og prestinn
Kaj tóiunk.
Einn af færustu guðfræð-
ingum okkar íslendinga, Sig-
urbjörn Einarsson, dósent,
hefur þýtt bækurnar og leyst
það verk vel af hendi. Svo
vel að ísl. klerkastjettin á
ekki innan sinna vjebanda
mann, sem hefði verið lík-
leigri til að gera það betur,
meðan Halldór Kiljan Lax-
ness tekur ekki prestsvígslu.
Kaj Munk var í öllu sínu
lífi og gerðum frábrugðinn
fjöldanum. Útlit hans hlaut
að vekja thygli, þessi hái
granni maður, með skarp-
leita andlitið og úfna hár-
lubbann, var gerólíkur hverj
um meðal presti, já, meira
að segja meðal skáldi.
Kaj Munk var frægur mað-
ur í lifanda lífi, en frægð
hans jókst að miklum mun
þegar hann ljet lífið fyrir|
skoðanir sínar, fyrst og
fremst fyrir skellegga bar-
áttu gegn þýska hernámslið-
inu.
í lifanda lífi var mikið um
hann deilt, vafalaust var
hann þektastur allra danskra
rithöf., en hann hlaut ekki
lárberin ein. Bæði ritdómar-
ar og allur almenningur
hafði mjög skiptar skoðanir
á verkum hans. Sumir töldu
þau frábær listaverk innblás
in guðdómlegri andagift, aðr
ir töldu þau heilaspuna hálf-
ruglaðs manns.
Eins og stendur er erfitt
að mynda sjer skoðanir á
verkum Kaj Munk, bæði í
Danmörku og annarstaðar,
þar sem um hann er ritað,'
er varla um annað að ræða,
en einhliða hól.
Hlutlaus og athugull les-
andi, mun fljótlega komast
að raun um, að arnarflug
anda Kaj Munk, er ekki alls-
staðar jafn hátt, þegar hon-
um tekst best upp, flýgur
hann ekki aðeins yfir ása og
hóla dpnska láglendisiris,
heldur svífur hátt og tígulega
yfir efstu tindum hinna
Norðurlandanna. En flugþol
hans gat bilað skynilega og
þá flögraði hann í miðjum
hlíðum eða tæplega það.
Kaj Munk var ákaflega
hrifnæmur, þegar honum
tókst best upp, reit hann gull-
fögur leikrit, sálma, stólræð-
ur eða tímaritagreinar. Þess
á milli rubbaði hann oft upp
ýmsu sem aðeins nálgaðist
meðallag og hann hafði þá
miklu veilu, sem rithöfunduf,
að hann skorti þolinmæði
til að vina úr því sem hann
hafði einu sinni skrifað. •—
Hvað eftir annað brýndi einn
af helstu bókmentafræðing-
um Dana og æskunnar og
ráðgjafi Kaj Munk; Oscar
Geismar prestur, það fyrir
honum, að hann yrði að
vanda það, sem hann skrif-
aði Geismar minnti hann á
hin sígildu orð Georgs Brand-
es, að það fyrsta, sem manni
af tilviljun dytti í hug væri
sjaldan það besta.
Mestur hluti þess, sem Kaj
Munk hefur skrifað er ná-
tengt stundinni, sem var að
líða, jafnvel frægasta leikrit
hans, þar sem efnið er nærri
því 2000 ára, er að nokkru
leiti vjelræn þróun manns,
sem á í harðri innri baráttu.
Ræðurnar, sem nú hafa
verið verið þýddar á íslensku
voru ekki allar samdar í
vinnustofu Vedersö-prestsins,
hælum gróðrarspírur vorsins.
Frá 9. apríl 1940 beindist
barátta Kaj Munk, að því
að vekja landa sína, stappa í
þá flugheitu stáli, minna þá
á þúsund ára sjálfstæði þjóð-
arinnar. Áður fyr þóttist Kaj
Munk stundum eygja kosti
í einræðinu, eftir 9. apríl var
hann af lífi og sál svarinn ó-
vinur þess.
Kaj Munk Ijet sjer sjerstak
lega ant um sóknarbörn sín,
það olli honum því mikilli
sorgf er nokkur þeirra ljetu
tilleiðast að ráða sig hjá Þjóð
verjum og vinna að þeim
varnarvirkjum, sem Kaj
Munk hataði.
Reiði og sorg Viderló-prests
ins birtust greinilega á nýj-
ársdaginn 1944. Hann steig
í stólinn og skrýddist ekki,
margar urðu til í prjedikun- í þess stað hjelt hann alvar-
arstólnum í Vedersö, þegar
sóknarpresturinn var búinn
að gæta að hver teksti dags-
ins væri, en það vissi hann
ekki alltaf þegar guðsþjón-
ustan hófst. Mikið af þessum
ræðum var síðar skrifað upp
eftir minni. Ræðurnar í bók-
inni Við Babylons fljót, voru
áður prentaðar í sunnudags-
blaði ;,Nationaltidende“ eða
„Jyllandsposten“.
Þegar lesandin hefir gert
sjer grein fvrir hinum sjer-
stæðu vinnubrögjðum Kaj
Munk, er ekki óeðlilegt að
menn spyrji „Geta svo hrað-
fædar bókmentir orðið sí-
gildar_ “
Engin fær auðvitað sagt
með vissu um dóm síðari
kynslóða, en jeg tel lítinn
vafa á því, að bestu verk
Kaj Munk verði sígild. í
þeim speglast glöggur skiln-
ingur hreinhjartaðs manns á
mannssálinni, hann þekkir
vandamálin, veit um örðug-
leikana, o^j hann er ekki
hræddur við að ganga beint
að verki og reyna að lýsa
þeim, sem á einn eða annan
hátt hafa lent á villigötum
eða bera nagandi efa í sál
sinni.
Það er enginn venjulegur
prestur nje venjulegt skáld,-
sem heldur stólræðuna- „Kon
ur og ást“, ,í Orðsins brandi“
eða „Jól“ og „Við fermingu11.
Þegar Kaj Munk talaði um
eða við það sem hann elskaði
af öllu hjarta, gat hann kom-
ið fögrum hugsunum í óend-
anlega fallegan búning. Og
Kaj Munk elskaði börnin,
hann unni konu sinni hug-
ástum og var börnum sín-
um ástríkur faðir og góður
leikfjelagi — o^ hann elsk-
aði Danmörku.
Ef til vill varð honum það
fyrst fullkomlega ljóst þegar
erlendur her hafði byggt
frelsinu út og tróð undir járn
lega áminnnigarræðu • yfir
sóknarbörnum sínum úr kór-
dyrunum, klæddur vetrar-
frakka og með trefil um háls-
inn. Hann bannaði að kveikja
altarisljósin og hreyfa orgél-
ið. Hann minnti á að nú
væru 20 ár liðin síðan hann
hjelt fyrstu ræðuna í Vider-
só og hann harmaði stórlega
að þrotlaus barátta hans gegn
hernámsþjóðinni hefði ekki
getað forðað öllum sóknar-
börnum hans frá því að
ganga á mála hjá henni að-
eins til að græða peninga.
2. jan. var sunnudagur þá
hjelt hann síðustu ræðuna
sína, að kvöldi hins 4. jan.
1944, rifu 4 morðingjár hann
burt frá konu og börnum.
Næsta morgun fannst lík
hans í Hörbylunde-kjarrinu
og þann 8. var hann jarðsett-
ur í Viderló.
Fram á hinstu stund Var
Kaj Munk öruggur í sinni
sjerstæðu trú á guð — guð
[ rjettlæisins og kærleikans.
Han fjell sem stríðsmaður,
sem beitti orðsins brandi
með meiri vígfimi en öðrum
var lagið.
Ólajur Gunnarsson
frá Vík í Lóni.
=
r! Asbjörnsens ævintýrin. — =
s Sígildar bókmentaperlur. |
1 Ógleymanlegar 6Ögur |
barnanna.
Inkarnir í Pera
Sigurgeir Einarsson: —
Inkanir í Perú og her-
nám Spánverja þar. Með.
80 myndum. Reykjavík.
Bókaútgáfa Guðjóns Ó.
Guðjónssonar 1945. 366,
(1) bls., 8°.
ÞETTA ER stærðar bók,
prentuð á vandaðan pappír og
prýdd fjölda góðra mynda. —
Höfundurinn er löngu þjóð-
kunnur fyrir hin alþýðlegu
fræðirit sín um rannsóknar-
ferðir til beggja heimskautanna
auk margra annara ritsmíða,
og nú sendir hann frá sjer þessa
bók um einhverjar æfintýraleg-
ustu landvinningar, sem sagan
getur um. Mun hann hafa í
hyggju á næstunni að gefa út
svipaða frásögn af landvinning
um Cortés í Mexikó og háttum
hinna herskáu frumbyggja
þess lands.
Það er gaman að lésa þessa
bók og margt er gott um hana.
Frásögnin er látiaus og lipur,
og hinn mikli fróðleikur, sem
borinn er þar á borð fyrir les-
endur, ekki gerður of stremb-
inn, éins og hætta gat verið
á um efni, sem - liggur svo
fjarri okkur og flestir vita
nauða lítið um hjer.
En ýmislegt bendir til, að
heimildir höfundar hafi í sum-
um atriðum ekki verið sem á-
reiðanlegastar. Og þær hafa
auðsjáanlega verið váldar af
þeim endanum, sem Spánverj-
ar kalla „leyenda negra“ —
svörtu munnmælin. Saga Vest-
urheims fyrstu mannsaldrana
eftir það, að Kólumbus kom
þar fyrst, er saga þeirra og þeir
■voru þar lengi einir til frá-
sagnar. Sagnaritarar eins og
López de Gómara, Bernal Díaz
og Fernández de Oviedo, eru
einhuga um það að lýsa þeirri
stórkostlegu landakönnun sem
eindæma þrekvirki og foringj-
um sínum sem afburðamönn-
um. Löngu síðar rumskuðu
aðrar Evrópuþjóðir, og þær
sem gerðust þá keppinautar
Spánverja í Ameríku, skrifuðu
landvinningasögu þeirra að
nýju, út frá gagnólíkum sjónar
miðum. Sagan var fölsuð á
báða bóga, og þó meira Spán-
verjum í óhag, eftir því sem
veldi þeirra hnignaði. Það er
ekki fyr en nú á síðustu áratug
um, að menn hafa tekið að rita
um þennan merkisþátt veraldar
sögunnar af vísindalegri óhlut-
drægni og nákvæmni, eða síðan
farið var í alvöru að vinna úr
skjalasafni Indíaráðsins í Se-
villu, þar sem brjefasöfn og
skýrslur landkönnuðanna og
kynstur af öðrum samtímaskjöl
um hafa legið svo að segja ó-
hreyfð fram að þessu.
Jeg ætla aðeins að benda á
fátt eitt, sem sýnir, hve höf-
undur þeirrar bókar, sem hjer
um ræðir, er mjög á valdi heim
ildar sinnar, en það mun eink
um vera bók bandarískra sagn-
fræðingsins Prescotts —
„History of the conquest of
Peru“ (1847), fjörleg frásögn i
rómantískum stíl, sem er jafn
snildarfögur að búningi og hún
er lítilsv rði sem sögurit. Tekið.
er gagnrýnilaust við hinum
reikulu dómum hans um Piz-
arró, þar sem honum er annað
véifið hælt á hvert reipi, en í
hinni andránni fundið flest til
foráttu. Ofgarnar í frásögninni
um viðureign þeirra Almag'rós
eru frá Prescott. „Samvisku-
ieysi" Oreilana, sem um getur
á bls. 276, er eitt dæmi af mörg
um um sleggjudóma hans, sem
ekki eru einu sinni gerðir trú~
legir af samtéxtanum.
Ekki fer jeg að elta ólar 'við
þann aragrúa af misritunum,
sem koma fyrir í mannanöfn-
um og örnefnum. Þurfa þær
ekki allar að vera höfundinum
að kenna. Bæði getur preiit-
villupúkinn hafa verið að verki,
og eins er trúlegt, að hinar er-
lendu heimildir eigi sök á
mörgum. Ástæðulaust væri að
leggja höfundi það til lasts, að
hann hafi iátið þær villur
standa, sem kunna að hafa ver
ið fyrir í hinum viðurkenndu
fræðiritum, er hann hefir eink
um stuðst við, enda helst ekki
á annars meðfæri en þess, sem
kann spænsku, að leiðrjetta
þær.
Sem dæmi má taka: Garcill-
asso (Garcilaso), calla (calle),
Chimborazco (Chimborazo),
Catilfa ifel Or (Castilla del Oro)
Cortez (svo skrifa Englending-
ar, en iandkönnuðurinn hjet
Cortés, og engin ástæða fyrir
okkur að fara rangt með nafn
hans), þjóðdrykkurinn „chica“
(þetta orð þýðir „stúlka", þjóð
drykkurinn, sem þarna ræðir
um, heitir „chicha"), Niobamba
(Riobamba) o. m. fl. Kátlegt
er að skamstafa heróp Spán-
verja, eins og gert er á bls. 145:
„St. Jago“, enda er nafn heilags
Jakobs, held jeg, ekki ritað
svo á neinu tungumáli hjer
nærindis.
Látum samt þetta vera. En
hitt er óverjandi að nota énska
titilinn á viðræðum Piátons í
íslensku lesmáli (bls. 13), þeg-
ar átt er við þær alment, en
enga sjerstaka enska þýðingu
eða útgáfu. Svipuð skyssa, og
þó ennþá hlægilegri, er það,
þegar höfundur, að því er virð
ist, gengur út frá því, að orðið
„Connetablen" sje mannsnafn,
(bls. 232)! Þar mun hann hafa
haft danskt heimildarrit fyi-ir
framan sig, þótt þess sje ekki
getið í heimildaskránni, og
fylgir þvi helst til nákvæmlega.
Orðið þýðir annars „stallvörð-
ur“ (comes stabuli), og var það
tignarstaða í Frakklandi í
gamla daga, sefn svaraði nokk-
urnveginn til yfirhershöfðingja
tignar nú.
En danskan er ekki þar með
búin. Á bls. 256 er talað um að
framkvæma „garroten", (grein
irinn með!), og gefur þó orða-
bók Freysteins ágæta þýðingu
á þessu danska tökuorði úr
spænsku. Og enn, á bls. 261,
er það land kallað „Flandern“
(að dönskum hætti), sem tíðk-
ast hefir að nefna hjer F'land-
ur eða Flæmingjaland.
Það þar enginn að halda,
þótt margt sje aðfinnsluvert í
( riti þessu, að ekki sje mikið &
því að græða. Þvert á móti. Það
er stórfróðlegt, og því meirl
fengur fyrir okkur hjer sem
varla getur talist, að nokkuð
hafi ritað verið áður á íslensku
um þessi mál. Myndirnar eru,
sumar hverjar, hinar merki-
Framhald á bls. 12