Morgunblaðið - 03.10.1947, Blaðsíða 11

Föstudagur 3. okt. 1947
MORGUNBLAÐIÐ
11
Sieingrímur Matthíasson:
PRÝÐILEG ÆFISAGA LÁRUSAR RIST
hraustr Rist
studdr af Kristi“.
JEG hef þekkt Lárus Rist frá
því við vorum snáðar innan
fermingar. Síðan höfum við
kýnnst betur og verið nágrann-
ar og vinir í mörg ár. Jeg hef
fylgst með, hvernig hann fyrir
hollan metnað, er honum var í
blóð borinn áSamt stínnum vilja
til vaxtar, hefur rutt sjer braut
í þjóðfjelaginu. Jeg hef lengi
vitað, að hann er fjölhæfur,
enda hefur hann lagt gjörva
hönd á margt. Jeg tek til dæmis,
að hann hefur setið lömb, verið
smali, vinnumaður, ijúpna-
skytta og tóu, Möðruvellingur,
kaupamaður, vegagjörðamaður,
hálfgildings búfræðingur, vef-
ari (með tólfkóngavit minnst),
lýðskólanemi í Askov, íþrótta-
maður, fiskimaður, útgerðar-
maður („það var versta vik-
an“) og í mörg ár ráðsmaður
og reikningshaldari Akureyr-
arspítala. Ennfremur varð hann
Ameríkufari (engu síðri en
Kristinn með því nafni). En
einkum og aðallega hefur hann
verið, um margra ára skeið,
sundkennari bama, manna og
kvenna og skólakennari í leik-
fimi og nokkrum öðrum fögum
við gagnfræðaskólann og menta
skólann á Akureyri. Öllum þess
um störfum hefur hann gjört
góð skil.
En jeg vissi ekki fyrr en nú,
að eitt átti hann ennþá í fórum
sínum. Hann er snjall rithöf-
undur, sem kann í sprettum að
segja sanna æfisögu sína eins
skemmtilega og væri það góð
lygasaga. Þetta geta allir sann-
færst um, sem lesa bók hans
„Aö synda eöa sökkva“.
Afbragðskennari.
Lárus er landskunnur orðinn
sem frömuður sunds og leik-
fimi í landinu. Hann hefur ver-
ið afbragðs kennari í þessum í-
þróttum, enda hefur hann (eins
og kaflar í bókinni votta) gjört
sjer hið mesta far um að afla
sjer erlendis ágætrar undirbún-
ingsmenntunar. — Frá honum
hafa dreifst út um landið mesta
fjöld æskumanna og kvenna,
sem hann hefur „komið á flot“
og liðkað í liðum og vöðvum
og taugum með skemmtilegum,
hollum líkamsæfingum. Hvað
margir þeirra hafa fyrir' hans
tilstilli getað bjargað lífi sínu
og annarra? Jeg hygg að þeir
sjeu margir. En jeg veit, að
allur nemendahópur hans muni
lengi minnast þess, hve mikla
rækt hann lagði við kennsluna
og hve mikla virðingu hann
innrætti þeim fyrir fegurð og
gildi íþróttanna, andlega jafnt
og líkamlega. Hann varaði
menn ætíð við ofurkappi í öll-
um fimleikum. Hann hafði með
fædda andstyggð á steinbíts-
taki, hvað þá öllum liðhlaups-
og leggjabrjótsfantatökum að
bolabrögðum meðtöldum, og
ekki að gieyma blóðnasabar-
smíð (sem á ensku kallast box
eða boxing).
Málhrcinsunarmaður.
Rist kom heim úr Askovs-
íkóla með nýtt og betra fyrir-
komulag í leikfimiskennslu. Og
lengi skal það munað, að það
var hann, sem fyrstur íslenskra
leikfimskennara lagði niður
þann leiðinlega sið, að skipa
fyrir á bjagaðri dönsku og inn-
leiddi íslenskar skipanir. — Til
þess bjó hann sjer til kerfi af
haglega völdum hvell- og hljóm
miklum íslenskum orðum og
setningum, sem hann ljet
þruma í eyrum unglinganna.
Það var eitthvað viðkunnan-
legra og myndarlegra að nota
blessað móöurmálið helaur en
útlend orðskrípi (H. Hafstein
kvað fyrstur upp með það í
öðru sambandi).Sbr. það sem
hann kvað um framtíðar sjó-
mennina á Fróni:
„Þrek er í höndum, íslensk orð
eru það, sem skipa að herða á
strengjum".
Ileitstrengingar.
Það vakti athygli víða um
land, þegar ungmennafjelagar á
Akureyri veturinn 1907 stigu á
stokk og strengdu þess heit að
vinna ýms þrekvirki. Þar á með
al var heitstrenging Lárusar að
synda yfir Eyjafjörð, og efndi
hann það heit sitt með sóma
sumarið eflir. Það var að vísu
ekki langt sund, en langtum
örðugra en ella fyrir þá kvöð,
sem fylgdi (og Lárus sjálfur
hafði sett sjer), að hann skyldi
steypa sjer út alklæddur og þar
að auki í sjóklæðum og vatns-
stígvjelum og færa sig síðan
smásaman úr öllum fötunum á
sundinu til að ljetta á sjer. Það
getur verið erfitt að komast úr
votum nærklæðum og sokkum.
Þannig var sundið all-mikil
þrekraun, sem ekki var heigl-
um hent að Jeika eftir. Orðróm-
urinn af sundi þessu kveikti á-
huga í öllum röskum drengjum
á að læra sund, koma sjer upp
góðum sundpollum og þrautæfa
sundfimi sína. — Sundkappar
Reykjavíkur fóru að herða sig
og árangurinn varð hið fræga
Viðeyjarsund B. Waage og
Drangeyjarsund Erlings Páls-
sonar. (Mjer fyrir mitt leyti
finnst nú nóg komið í bráðina
um fjarlægðakeppni í köldum
íslenskum sió^en þó giska jeg
á, að einhverjir kunni að gefa
sig fram til Vestmannaeyja-
sunds og síðan Grímseyjar; en
hvað hið síðara áhrærir, legg
jeg til, að sundhetjan sú áskilji
sjer 50 hesta hreyfil áfestan
sjer til fóta, og rafmagnshitar
leiðslu utan um allan skrokk-
inn).
Omurleg æska.
En komum nú nær æfisög-
unni og athugum þráðinn.
Það er eins og forlögin (að
jeg segi ekki forsjónin) hafi frá
því fyrsta Verið að leika sjer að
Lárusi eins og köttur með mús.
Fyrst gjöra þau hann móður-
lausan og svo kemur fátækt og
sultur á Akranesi og fólkið væl
ir út af bjargarleysi, Ameríku-
ferðum og sjóslysum.
Skerandi hungur ásækir
krakkagreyin. Lárus er þá 8
ára. Þau ráfa um tún og fjöru
eins og útigangstryppi og finna
úldna, þornaða þorskhausa og
hryggi, sem þau kroppa fisk-
inn úr, og kvaka þakkarorði.
Einn strákurinn stingur upp á
að safna kræklingi, sem nóg
var af. Þau gjöra sjer eld með
þurru þangi eins og Róbinson
og steikja skelfiskinn. Nam-
nam. Það var herramanns mat-
ur. En ógleymanlegast var það,
að læknisfrúin opnaði hús sitt
og tók Lárus og tvo gemlinga
aðra á gjöf um tíma. Þar var
ekki í kot vísað og íðilgóður
matur. Það var hin drottning-
fríða Margrjet, systir Björns
prófessors Ólsens, gáfuð, fjörug
og ætíð kát og yndisleg.
Svona endaði sulturinn og
gjörði Lalla# ekki mein. —
„Gjörir ekkert, bara betra“,
sagði Þórður í Koti.
Það varð ekki komist hjá því
að leggja eyra við því, sem fólk
ið á Akranesi var að tala um
aftur og aftur. Það voru drukkn
anirnar. Þennan vetur (1882)
voru 100 manns á íslandi komn
ir í sjóinn. Fl§£tir í lendingum
— menn á besta aldri, og hraust
menni þar á meðal. — Enginn
þeirra haföi lœrt aö synda —
nema einn. Og þaö var Björn
L. Blöndal, röskleikamaöur,
fyrsti sundkennari í Reykjavík.
Og það skyldi henda hann að
drukkna. Var þá sund alveg
gagnslaust? „Sumir hjel lu því
fram, að í sjávarháska kæmi
það ekki að neinu gagni. Og
þeir virtust hlakka yfir því“,
segir Lárus.
Skinnsokkurinn bilaði.
Þetta særði barnshjartað og
hann velti þessu fyrir sjer í
huganum í mörg ár á eftir. —
Eða þar til hann sjálfur fór að
læra að sund. Þá komu forlögin
enn til skjalanna og lá við að
þau' kæfðu drenginn eins og
kettling í tjörn. — Hann hafði
bundið á sig uppblásinn skinn-
sokk og gat svo buslað í mak-
irtdum. Þá raknaði snögglega
upp hnútur, sem skinnsokkur-
inn var festur með, svo hann
sagði skilið við Lárus og Lárus
sökk. Til allrar hamingju var
eldri fjelagi hans snar í snún-
ingum og stakk sjer. Hann náði
í strák og kom honum lifandi
upp úr. Hinir strákarnir gjörðu
gys að honum, en Lárus þykkt-
ist við og kvaðst skyldi sýna
þeim, að slíkt skyldi ekki henda
sig aftur. Þetta var um leið á-
minning um að læra vel að
bjarga öðrum næst sjálfum sjer.
Að Hrafnagili.
Af öðrum forlaganna spila-
kúnstum um framtíð Lárusar
er það skjótt að segja, að fram-
an af var fátæktin til trafala.
Hann er kotadrengur á Læk, í
Bitru og á Botni og sjer ekki
annað fyrir sjer liggja en kot-
ungsskap, lambasetu, smala-
mennsku, vinnumennsku og
þrældóm — þar til hann kemst
að Hrafnagili til síra Jónasar
og frænku sinnar, hinnar á-
gætu skörungskonu, frú Þór-
unnar. Þar er Lárus fram yfir
fermingu og óvíst, hvað úr
honum ætti að verða. Feðgarn-
ir sitja þá eitt sinn úti í búri
og drekka kafíi hjá frúnni og
rabba um hitt og þeíta. Þá spyr
frú Þórunn Jóhann, föður Lár-
usar: „Hvað hugsar þú fyrir
drengnum? Ekki dugar að ala
hann upp eins og sauðkindurn-
ar“.
Jóhanni varð orðfátt í bili,
en segir svo, að þeim hafi tal-
ast svo til, að hann lærði trje-
smíði, þegar hann þroskaðist
betur.
Frú Þórunn var ekki ánægð
með svarið. Henni fannst nauð-
synlegt að hann fengi að læra
eitthvað gott fyrst, svo hann
mannaðist. Stakk hún þá upp á
því, að koma honum í Möðru-
vallaskólann. Þetta voru nú
hennar ráð og þeim ráðum henn
ar var fylgt, þó það kostaði
nokkrar bollaleggingar og fórn-
ir. Því í þá daga var talsvert
um það pexað, hvort Möðru-
vallapiltar lærðu annað en
mont.
Skólinn reyndist miklu, miklu
betri en fáfróðri alþýðu hafði
verið talin trú um af vmsum
rógsmönnum hans meðal lærðra
manna syðra.
En frú Þórunn gjörði það
ekki endasleppt með þessu einu,
að koma frænda sínum á
menntaveginn. Það var einnig
hún, sem með lipurð og dugnaði
og hjálp manns síns kom því í
kring nokkrum árum seinna, að
Lárus, ásamt sonum þeirra
tveimur (Oddi og Jónasi) kæm-
ist til Danmerkur á Askov lýð-
skóla í 2 ár. Það varð honum
sem háskólavist eftir Möðru-
vallaskólann og eftir þá sjálfs-
menntun, sem hann hafði aflað
sjer í tómstundum heima. — Á
Askov sá hann fyrst og varð
heillaður af leikfimi — og upp
frá því æfði hann og kynnti
hann sjer þá mennt og íþrótt
eftir föngum; ekki síst nokkr-
um árum seinna á Kennara-
framhaldsskóla ríkisins í Kaup-
mannahöfn.
í Möðruvallaskóla.
Það var um eitt skeið, sem
Lárus öfundaði okkur Latínu-
grána, og ef til vill öfundar
hann okkur enn. Að vísu er jeg
sjálfur enn í mínum ellibarn-
dómi, dálítið montinn af mörgu
því, sem jeg lærði í latínuskól-
anum og kann enn. Hins vegar
hefur lífið kennt mjer, að í
okkur svonefndu lærðu mönn-
um var óþarfa reigingur (sbr.
„Reigingsen í Reykjavík")
gagnvart Möðruvellingum og
Flensborgurum. Jeg lít nú svo
á, að okkar þaullestur í Tang
(biblíusögur) og Liscó (postul-
legri trúarjátningu) og mál-
fræðisskak í latínu og grísku í
sex ár yrði í rauninni ekki upp
á marga fiska á landsvísu hjá
flestum okkar. Reynslan hefur
sýnt, að tveggja til þriggja ára
gagnfræðanámið á Möðruvöll-
um — að jeg ekki tali um
tveggja ára viðbótanárn við
Askov lýðháskóla — hefur orð-
;ð mörgum löndum vorum eins
happadrjúgt í hinu praktíska
lífi og gamla „lærða námið“.
Þannig hafa landinu fóstrast
margir skörungar í þjóðmálum
og athöfnum, latínu- og grísku-
laust. En því má ekki gleyma,
að þeir kur na margt fyrir, sem
þeir lærðu utanskóla í sveitinni.
Þannig gátu þeir flutt með sjer
úr föðurgarði verðmætan heima
íenginn bagga af verkviti og
þjóðlegum fróðleik, sem kom
þeim að meira gagni en margt
bókvitið. Þetta sýnir saga Lár-
usar. Faðir hans Jóhann í Broti,
var snildarmaður í mörgum
greinum. Hann kenndi syni sín-
um margt ágætt, og vil jeg sjer-
staklega néfna það, að hann
kenndi honum að vefa allskonar
vefnað, svo Lárus varð álíka
listfengur og kallinn.
\ sveit.
í nokkur sumur var Lárus
kaupamaður á afbragsheimil-
um og kynntist þar góðu dugn-
aðarfólki og vinnubrögðum
þess. Enn fremur vann hann í
tvö ár að vegavinnu með ágæt-
um verkstjóra. -—■ Einkanlega
fannst mjer hann öfundsverður
af sumarvistinni á myndarheim
ilunum Höfnum, á Skaga, á
Einarsstöðum og Halldórsstöð-
um í Reykjadal. — Á síðast-
nefndum bæjum kynntist harm
sveitamenningunni þingeysku,
eins og hún var í besta lagi.
Þar varð hann gagnkunnugur
ýmsu af því gáfnafólki, sem
síðar varð þjóðkunnugt fyrir
ritstörf og andríki (eins og
Sandsbræður, Þirgils Gjallandi,
Jónas frá Ilriflu, Hulda Bene-
diktsdóttir, Indriði á Fjalli o.
fl.). Það var í stuttu máli eina
og að koma í annað og betra
land, og stórum menntandryað
sækja samkomur Þingeyinga
og vera gestur í mörgum ágæt-
isheimilum þar um sveitir.
Þetta er nú orðið of langt hjá
mjer og bið jeg afsökunar. En
jeg get ekki stillt mig um að
biðja lesarann að lesa vel það,
sem á 29. bls. stendur um Sig-
trygg Guðlogsson (sem þá var
að læra undir skóla en nú er
alþekktur merkisprestur og
mannvinur). í rökkrinu og öðr-
um írístundum sýnir hann Lár-
usi (sem þá er 9 ára) inn S
undraveröld skáldskapar og
lista með því að hafa fyrir hon-
um kvæði og segja honum þjóð-
sögur o. fl. og ekki síst með því
að sýna honum ýmsa fim-
leika, eins og að fara í gegn-
um sjálfan sig, þræða nál sitj-
andi á flösku, ganga undir sauð
arlegg, kyssa kóngsdóttur og
járna Pertu. „Það var dásam-
legur maður“, segir Lárus og
jeg skil það svo vel, því jeg
upplifði svipaða opinberun og
vakningu í Odda. Þjóðsögurnar
voru gersemi og Lárusi þótti
gott gragð að tröllasögum og
æfintýrum, en ekki síst Kar.ls-
sonunum, sem ekki kunnu að
hræðast og voru höfðingja-
djarfir eins og Grámann og
hann Ullarvindill (sem Bran-
þrúður Benonýsdóttir hefur
sagt svo skemmtilega frá).
Kvenþjóðin.
Ennfremur er vert að Jesa
vandlega allt, sem höfundur
segir um kvenþjóðina, upp frá
(Framhald á bls. 12)