Morgunblaðið - 11.09.1949, Qupperneq 3

Sunnudagur 11. sept. 1949.
M O RC VNBLAÐI9
S
FYRIR og um miðja síðustu öld bieiddast í Austur-Húnavatns
var starf Fjölnismanna og Jóns sýslu, er hin gamla Geitaskarðs
Sigurðssonar farið að bera á- ’ ætt, komin af Jóni sýslumanni
vöxt, Það var vakningatími í Einarssyni og Kristínu Gott-
þjóðlifinu. í stað vílsins
væntingarinnar og ráðaleysis
ör- j skálksdóttur biskups, sem kall
ins, sem einkendi 18. öldina,
var lifnuð trú á landið og þjóð-
aður hefir verið hinn grimmi.
Raunhyggja og hagsýni, stór-
hugur, stórbokkaskapur og ó-
ina. Norður í Húnavatnssýslu! fyrirleitni, ef því er að skipta,
stofnuðu bændur í Svínavatns-
hefir lengi gengið þar í ættir.
og Bólstaðarhlíðarhreppum, Hjeraðið gaf þessum eiginleik-
fyrsta hreppabúnaðarfjelag um gott svigrúm, því að það
landsins, skrifuðu ritgerðir um j hefir upp á margar stórar og
bættar búskaparaðferðir, héldu i góðar landkostajarðir að bjóða,
umræðufundi og skiptust á , auk þess sem vetiarríki er þar
reynslu í ýmsu, sem við kom minna en í öðrum hjeruðum
starfi þeirra. Þeir byrjuðu jafn norðanlands. Það var því eðli-
vel að gefa út prentað búnaðar legt að trúin á plóginn vakn-
rit, Húnvetning, en það fyrir- aði í þessu hjeraði og' eirtnig í
tæki lamaðist við fjárkláðann landkostahjeruðunum sunnan
og niðurskurðinn, sem af hon- heiða.
um leiddi. Ari síðar en Hún- j
vetningar stofnuðu Árnesingar Vakning ; Þingeyjarsýslu.
fyrsta búnaðarfjelag,
sitt iyrsra Dunaoarijerag, í
Gnúpverjal reppi. Þessi fjelög'
fengu ný landbúnaðaráhöld frá
Noregi og hófu jarðabætur. —
Trúin á plóginn var vöknuð,
trúin á ræktun í stað rányrkju,
á aukna framleiðslu með bætt
um vinnuaðferðum og betri
fræðslu um búnaðarmál. Þessir
húnventsku bændur komu sjer
líka upp lestrarfjelagi og safni
þarflegra bóka, jafnvel er-
lendra. Þeir hófu fjársöfnun til
þess að koma upp fyrirmyndar
búi í sveit sendu unga inenn
utan til búnaðarnáms, á meðal
þeirra Torfa, sem síðar varð
búnaðarskólastjóri í Ólafsdal.
Skagfirðingar og Húnvetningar
í fjelagi stofnuðu Bændaskól-
ann á Hólum og Kvennaskóli
Húnvetninga var stofnaður til
þess að auka menntun hús-
mæðranna. Um opinbera styrki
var auðvitað ekki að ræða, á-
hugamenn lögðu fram for-
göngu sína og mikla vinnu án
endurgjalds, knúðir fram af
þeirri sannfæringu, að framtíð
sveitanna, og reyndar landsins j
als, væri bundin við plóginn.
Búnaðarfræðsla.
Hin ógurlegu harðindi ár eft
ir ár 1881—7 gerðu það að
veikum, að minna varð úr ýms
um framkvæmdum, en annars
hefði orðið. Þó höfðu búnaðar-
fjelögin á mínum bernskuárum
eftir aldamótin í þjónustu sinni
fast ráðna menn, sem dvöldust
um tíma á bæjunum, unnu
með heimamönnum að jarðabót
um og kendu þeim til þeirra
verka. Einstaka ungur bónda-
sonur fór til Noregs til búnaðar
náms. Einn þeirra kom aftur
með plóg og að honum söfnuð
ust ungir menn, sem lærðu
plægingu og tömdu hesta sína
til dráttar. Þessi plægingaflokk
ur fór einnig um sveitirnar og
hóf stórtækari ræktun, en áður
hafði tíðkast.
Því hefir verið lítill gaumur
gefinn, hve íslensk hjeruð hafa
mótað íbúa sína á mismunandi
hátt, auk þess sem ættgengir
eiginleikar eru frábrugðnir eft
í Suður-Þingeyjarsýslu varð
einnig um þessar mundir mikil
vakning, en hún mótaðist á alt
annan hátt. Það hjerað er eitt
hið sumatfegursta á landinu, en
þar er mjög mikið vetrarríki,
land víða eldbrunnið og þröngt
um til ræktunar. Auk þess áttu
Þingeyingar oft við að búa
versta verslunarhætti lands-
manna, einokunarkaupmönnun
um fanst það oft ekki borga sig
aö sigla skipum sínum til Húsa
víkur. Valdsmenn þeirra þóttu
oft harðdrægir, og má hafa vald
ið því lítil greiðslugeta gjald-
endanna. Það gáfaða fólk, sem
þarna byggir land, iljaða sjer
á löngum harðindavetrum við
arinelda sagna og ljóða, sem
þroskaði hjá því oiðsins list,
bæði í bundnu máli og lausu.
Það skóp sjer draumaheima,
þar sem engir ranglátir kaup-
menn eða harðdræg yfirvöld
sætu yfir hlut þess. Það varð
því einkennilega ginkeypt fyrir
öllum eilendum fræðikenning-
um, sem lofuðu því nýrri para-
dís á þessari syndum spilltu
|
j jörð yfirgangsmanna og arð-
. ræningja, og þegar Ameríku-
■ ferðirnar hófust, þá gerðu ýms
ir af þeirra ágætustu leiðtogum
i sig ekki ánægða með Norður-
' Ameríku, heldur ljetu sig
dreyma um íslenskt landnám
í Brasílíu, þar sem aldrei væri
snjór, karlarnir gætu týnt upp
í sig rúsínur af trjánum og kon-
urnar sótt baunirnar í kaffið
sitt rjett út fyrir túngarðinn.
Verslunarfjélög bænda.
Ilúnvetningar og bændur í
ýmsum öðrum hjeruðum tofn
uðu sín verslunarfjelög. sem
pöntuðu vörurnar í heildversl-
un og skiptu bændurnir þeim
með sjer sjálfir, stundum í fjör
unni, án þess að kaupa til þess
vinnu utan heimilis. Þeir gerðu
það eiginlega af illri nauðsyn
að tefja sig við þetta frá bú-
störfunum, vegna þess að kaup-
mennirnir ýmist höfðu ekki
vörur til eða þá, sem oftar var,
að þeim þóttu þær of dýrar,
enda var samkeppni lítil eða
engin. Verslun þessi var í
ir sveitum. Það kyn, sem er út- þeirra augum ambátt, sem átti
að suður í Rochdale á Englandi
aður maður það í erleiidri bók,
að þjóna landbúnaðinum. En
norður í Þingeyjarsýslú las gáf
hefðu fátækir vefarar, sem dag-
lega þurftu að kaupa sér í mat-
inn í búðinni, sett sjer upp
búð sjálfir og fengið við það
ódýrari mat. Við þessa frjett
opnaðist Þingeyingum nýr heim
ur, sem þeir höfðu áður aðeins
sjeð óljóst í draumum sínum,
nýr og betri heimur, þar sem
öll verslun og iðnaður yæri eign
neytendanna sjálfra. Fjelags
verslunin átti ekki fyrst og
fremst að vera öryggisráðstöf-
un til þess að halda vöruverð-
inu í skefjum, með því að neyða
óháðu verslunarstjettina
til að sætta si'g við
álíka hagnað og nam laun-
um þeirra manna, er unnu við
fjelagsverslunina, heldur varð
hún takmark í sjálfu sjer, fagn
aðarerindi, sem boðaði lausn
allra efnahagsvandamája. Sam-
vinna neytendanna um inn-
kaup á öllu því, sem þeir þurftu
í sig og á, varð því þjóðfjelags
leg dyggð, einstaklingsrekstur
í verslun, iðnaði eða meirihátt-
ar framleiðslu brask og arðrán,
m. ö. o. þjóðfj elagslegur glæp-
ur. Trúin á pundarann var kom
inn í líf þingeysku bændanna.
Samkepitin sigrar selstöðii-
verslunina.
Húnvetnska stefnan, að
draga auð úr skauti náttúrunn
ar með bættum framleiðsluað-
ferðum, og þingeyska stefnan,
að leggja aðaláhersluna á fyrir
komulag vörudreifingarinnar,
þrifust frarnan af hlið við hlið,
án þess að verulega hallaðist á
Pöntunarfjelögin og kaupfjelög
in náðu á hverjum stað yfir
takmarkað svæði, þar sem hver
þekkti annan og hægt var að
haga rekstri þeirra eftir óskum
I og þörfum fjelagsmannanna. •—
Þau keyptu vörur sínar þar sem
ódýrast verð fjekkst og seldu
afurðir sínar þeim, sem hæst
bauð. Þetta hefir líka löngum
talinn góður búmannssiður. —
Öllum kostnaði var stilt í hóf,
arðinum að mestu skift milli
fjelagsmannanna og rann hann
þvi inn i atvinnurekstur þeirra,
sveitabúskapinn. Selstöðuversl
anirnar stóðust ekki þá sam-
keppni og hurfu úr sögunni. —
Það er umhugsunarefni til sam-
anburðar, að eftir að yfirstjórn
kaupfjelaganna er kominn úr
höndum bændanna sjálfra og
til Reykjavíkur í hendur al-
valdra forustumanna og eins
stjórnmálaflokks, hefir sann-
kallaður ofvöxtur hlaupið í
einkaverslunina á ný.
Á það má benda, að íslenskir
bændur hafa alltaf kunnað að
leysa með samvinnu ýms verk-
efni, sem voru einstaklingnum
ofviða- Hvert upprekstrarfjelag
hefir haft samvinnu um fjall-
skil og hver hreppur um fá-
tækraframfæri síðan á fyrstu
öldum landsbyggðarinnar. —
Á þá innlendu fyrirmynd hef-
ir sjaldan verið minst, þótt
merkileg sje.
Þegar fram liðu stundir, varð
örlagaþrungin breyting’ á hlut-
fallinu milli plógsins og pund-
arans. Það var farið að boða
neytendaverslunina sem póli-
tískt ^agnaðarerindi, einkum
eftir að Framsóknarflokkurinn
kom til sögunnar. Það hefir ver
ið regla þess flokks að stela úr
sjálfs sin hendi öllum þeim
fyrirtækjum og fjelagssamtök-
um þar sem mönnum hans hef-
ir verið trúað fyrir stjórn að
meiri hluta, og nota þau í flokks
þarfir. Hjer var líka til nokk-
urs að slægjast, því að pundar-
inn gat gefið skjótan gróða til
að gramsa í, en langur tími líð-
ur þangað til hin plægða jörð
skilar fullum arði. Á búnaðar-
fjelögunum var því lítið að
græða flokkslega sjeð, og fáar
feitar stöður í boði hjá þeim.
Samtakaorku og ýmsum dugleg
ustu starfskröftum bændastjett
arinnar var einbeint að versl-
unarmálunum, en að sama
skapi visnaði búnaðarfjelags
skapurinn, þangað til hann var
lítið meira en nafnið, er Jarð-
ræktarlögin gengu í gildi og
styrkur til jarðabóta var feng-
inn fjelögunum í hendur. —
Fyrirmyndarinnar var leitað til
verksmiðjuverkamanna í ensk-
um bæ, þar sem hver þurfti að
kaupa sjer daglega í matinn,
af því að enginn þeirra fram-
leiddi mat, en ekki til dönsku
bændanna, sem þó stóðu fremst
í samvinnu um vöndun og sölu
framleiðsluvöru sinnar og
höfðu með því hafið sig upp
í það að verða ein mest metna
bændastjett í heimi. Neytenda-
samtökin voru sífelt sett á odd
inn, í og með til að vinna póli-
tískt fylgi í kaupstöðunum, en
framleiðslusamtökin sátu yfir-
leitt á hakanum. Sá markaður,
sem var tryggastur og bestur,
innanlandsmarkaðurinn, var
ekki notaður betur en það, að
fyrir 20—30 árum urðu menn
í Vestmannaeyjum oft að kaupa
íslenskt saltkjöt frá Noregi,
þangað sem það hafði verið
selt með lægra verði en innan-
lands. Á þessu hefir að vísu
orðið breyting til batnaðar, en
þó er það ekki mjög víða enn,
sem bændur eiga hraðfrystihús
fyrir sláturfjárafurðir sínar.
Framleiðslan á hakanum.
Hagnýting ullarinnar er enn á
því stigi, að í sumum bestu
sauðfjárhjeruðum landsins fá
menn ekki innlent fataefni í
verslunum bændanna sjálfra.
Þúsundir gólfteppa eru lika
flutt inn í landið, enda þótt ís-
lensk ull sje hið ákjósanlegasta
teppaefni. Veit jeg það af
reynslu, því að gólfteppin á
heimili mínu, eru hnýtt eða ofin
úr íslenskri ull. Mjólkurbúin,
sem upp hafa komist á síðari
árurn, komu of seint til þess að
ýta undir ræktun túna og aukn
ingu kúastofnsins í tæka tíð,
svo að ekki þyrfti að flytja inn
erlent smjör eða efni í smjör- •
líki. Forustumenn Framsóknar-
flokksins meta það altaf meira
að reyna að sölsa sem mestu af
innflutningsversluninni í sínar
hendur en að efla framleiðsluna
og nauðsynlega samvinnu um
hagnýtingu hennar og sölu. Því
er komið sem komið er, að á ■
örlagatímum er stjórnarsam-
vinnu, sem að vísu var ljeleg
og óheil, slitið til þess að ná á
sitt vald fleiri skömmtunarseðl
um, þessum vottorðum um van-
megna framleiðslu. Þjóðin er
komin á það niðurlægingarstig
að vera bitbein gráðugra versl-
unarhagsmuna.
Framsókn og verslunararðurinn.
Undir forystu Framsóknar-
flokksins hafa miljónir af þeim
verslunararði bænda, sem þeim
er ekki greiddur út, verið not-
aðar til þess að byggja bæði
þarfar og óþarfar verslunar- og
skrifstofubyggingar, kaupa lóð-
ir og hús i Reykjavík og jafnvel
að koma upp hvíldarheimili
uppi hjá Hreðavatni handa
þeim Framsóknarmönnum, sem
eru orðnir uppgefnir í baráttu
sinni fyrir hag bændastjettar-
innar. Það er undarlegt ein-
kenni á þeirri manntegund, sem
þykist sjálfkjörin til að vera
leiðtogar bænda, að þeir mega
engan sjóð hafa á milli handa
án þess að vilja byggja fýrir
hann stórhýsi í Reykjavík. Bún-
aðarbankinn, sem sagður er oft-
ast nær tómur, ef þar þarf að fá
lán til að byggja fyrir f jós, reis-
ir miljónahöll í Miðbænum. Aft
ur á móti er hann svo hugulsam
ur við sveitamenn að setja upp
útibú inni á Hverfisgötu, auð-
vitað með nægu starfsmanna-
liði, svo að bændur, sem koma
norðan eða austan af landi,
þurfi ekki að ómaka sig niður
í Miðbæinn til þess að fá neit-
un við lánbeiðnum sínum. Það
hefur verið eitt af aðaláhuga-
efnum Búnaðarþings að byggja
miljónabyggingu í Reykjavík
og er því skiljanlegt. hvers
vegna búnaðarfjelög hrepp-
anna máttu ekki fá nokkurn
hluta Búnaðarmálasjóðs til ráð-
stöfunar, en eins og kunnugt
er, hafa Tímamenn ekki reiðst
neinu jafn mikið og þeirri til-
lögu Jóns á Akri. Mörgum
Framsóknarbændum fannst það
líka óheyrileg ofdirfska, ef þeir
ættu bæði að borga fje í sjóð-
inn og ráðstafa honum að ein-
hverju leyti. Hið síðarnefnda
gat ekki heyrt undir aðra en
háttsetta skrifstofumenn í Bún-
aðarfjelagi íslands. En þeir
sömu menn voru líka sammála
foringjunum um það, að embætt
ismaður í Rvik væri sjálfstæðari
til að ákveða verð á afurðum
bænda en tuttugu og fjórir
menn úr þeirra eigin hóp und-
ir formennsku þess manns, sem
mest hefur gert til þess að rann
saka hagfræðilegan grundvöll
sveitabúskaparins. Þegar mað-
ur sjer slíka húsbóndahollustu,
þá dettur manni ósjálfrátl í
Framh. á bls. 5