Morgunblaðið - 21.02.1950, Blaðsíða 6

/
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 21. febr. 1950
Samviimuverslununum
er ekki stjórnað til
hagsbóta fyrir bændur
Þeir hefa misl 511 tök á stjórn þess bákns,
sem nú er rekið með „samvinnusniSi''.
ÞEGAR verið er að ræða um
samvinnufjelög almennt, er
það einkum tvennt, sem þeim
er talið til gildis í áróðri þeirra,
sem nú á tímum kalla sig sam-
vinnumenn. Hið fyrra er að
samvinnufjelögin sjeu opinber
fyrirtæki bænda, sem stjórni
þeim og eigi þau, og hið síðara
er ac5 samvinnuverslanir greiði
viðskiptavinum sínum arð, en
það geri venjulegar kaup-
mannaverslanir ekki.
Sú staðreynd blasir við, að
samvinnureksturinn í landinu
er nú raunverulega kominn
langt út fyrir þau takmörk,
sem gert var ráð fyrir í sam-
vinnulögunum. Tilgangurinn
með þessum rekstri er nú líka
orðinn allt annar en var. —
Rekstursfyrirkomulagið er líka
orðið svo gerbreytt, að það er
óþekkjanlegt frá því, sem áð-
ur var. Þegar reglurnar um
samvinnufjelög voru settar í
öndverðu, var miðað við að
um væri að ræða samtök
bænda til að selja afurðir með
sem hæstu verði og kaupa að-
fluttar nauðsynjar við sem
lægstu verði. Einnig var gert
ráð fyrir að fjelögin ynnu úr
landbúnaðarafurðum (slátur-
fjelög, smjörbú) og bættu hag
fjelaga sinna með því móti. —
Reglurnar um fríðindi sam-
vinnufjelaga um opinberar
greiðslur voru settar með það
fyrir augum, að rjett væri að
styrkja þessa starfsemi, eins og
þá stóð á, með því að veita
henni ívilnanir.
Bændur ráða nú ekki lengur
Nú er hinsvegar svo komið,
að sá hluti af samvinnufjelög-
um, sem starfar að kaupum
fyrir bændur eða sölu á land-
búnaðarafurðum er orðinn
hverfandi litill hluti alls þessa
mikla bákns af fyrritækjum,
sem nú njóta góðs af samvinnu
lögunum og reka starfsemi
sína í skjóli þeirra.
Samvinnufjelögin hafa lagt
til samkeppni við einstaklinga
á nær því öllum sviðum nema
stórútgerð. Bændur eru nú í
stórkostlegum minnihluta í
kaupfjelögum, sem þeir rjeðu
þó upprunalega eins og K.E.A.
á Akureyri, en meðlimir úr
kaupstöðum og þorpum komn-
ir í meirihluta_ Bændurnir
hafa misst ráðin yfir þessum
verslunarsamtökum, sem þeir
stofnuðu og stjórnuðu í upp-
hafi, algerlega úr höndum sjer.
Afleiðingin er sú, að rekstur-
inn miðast ekki lengur sjer-
staklega við þeirra hagsmuni.
Reyndin hefur orðið sú, að
samvinnufyrirtækin sem heild
eru nú rekin sem mjög út-
þenslugráðugt einkafyrirtæki.
Þar, sem náðst hefur
einokunaraðstaða
Það fer ekki hjá því að þessi
breyting hefur haft mikil á-
hrif til hins verra fyrir bænd-
ur, einkum þar sem kaupfje-
lögin haf verið búin að ná ein-
okunaraðstöðu og þurfa enga
samkeppni að óttast, en svo er
nú orðið víða um land. Rekstr-
arfyrirkomulag verslunarinnar
á ekkert skylt við þann sam-
vinnurekstur, sem bændur
höfðu upphaflega komið sjer á
fót. Með hverju árinu sem líð-
ur, verða bændur háðari og
háðari þessum einokunum. Að
vísu eru verslunarhættir kaup-
fjelaganna mjög mismunandi
eftir aðsfæðum, en þar sem
kaupfjelag hefur náð algerri
einokun er þó víðast hvar um
svipaða verslunarhættj, að
ræða.
Bændur leggja inn afurðir
sínar allar á einn stað eða til
kaupfjelagsins á staðnum, því
þar er ekki í annað hús að
venda. Þar af leiðir svo, að
verslunin getur sett bóndanum
alla þá kosti, er henni sýnist.
Þegar bóndinn leggur inn, fær
hann enga peninga en hinsveg
ar eru afurðirnar færðar hon-
um til reiknings fyrir aðeins
hluta af verðinu eða allt upp í
t.d. helming verðs, en uppgjör
verður svo að bíða þar til seint
á næsta ári. Bóndinn fær síðan
að taka nauðsynjar út í reikn-
ing sinn, og hefur hann auð-
vitað engin umráð yfir því
hvert verð þeirra er_ Ef hann
skuldar í árslok verður hann
að greiða vexti af þeirri skuld
frá áramótum, en fær hinsveg-
ar enga vexti af því fje, sem
hann raunverulega hefur lán
að fjelaginu um leið og hann
lagði inn vörur sínar og fær
ekki reikning um fyrr en árið
eftir. Slíkur bóndi er auðvitað
algerlega ofurseldur kaupfje-
laginu, og það þýðir ekkert
fyrir hann að kvarta, því þá
verður hann og heimili hans
lagt í einelti.
Það má nærri geta, að um
verslunarfrelsi er ekki að
ræða fyrir þá menn, sem svona
eru settir, þeir eru til þess
neyddir að versla einungis við
eina verslun og sú verslun get-
ur sett þeim þá kosti, sem
henni sýnist.
Verslunarástandið í þeim
hjeruðum þar sem búið er að
útrýma allri samkeppni og
kaupfjelagið hefur náð algerri
einokun, er ein ástæðan fyrir
flótta fólksins til bæjanna. Þar
sem allt fjármagn og öll versl-
un hefur lent á einni hendi
verður allt á eina bókina lært
enginn hefur afl til að hefja
neina starfsemi og þeir fram
kvæmdamöguleikar, sem eru á
ýmsum þessara staða, hvort
heldur er á sviði útvegs eða
landbúnaðar, liggja ónotaðir.
Eitt af meginatriðunum
því að gera nú lífvænlegra að
búa í byggðum landsins er að
bæta þar verslunina með því
að skapa þar eðlilega sam-
Framh. á bls. 12
Húsnæð|(my{BÞorvaIdar Þórnr
inssonar og „leiðrjetting“
SUNNUDAGINN þann 5. þ. m.
birtist í Morgunblaðinu grein-
arstúfur eftir hr. Osvald Knud-
áfen er nefndist: „Leiðrjetting
frá Osvaldi Knudsen um Þor-
vald Þórarinsson og ekkjuna“.
Hefur þessi „leiðrjetting" nú
verið birt í flestum blöðum bæj
arins.
Það er vitanlega ekkert við
það að athuga, að menn geri
leiðrjettingar á því, sem þeim
kann að þykja rangsagt eða of-
sagt. Slíkt er gildandi venja
með öllum lýðræðisþjóðum. En
jeg hjelt að gætnir menn gerðu
því aðeins leiðrjettingu, að þeir
væru nokkurn veginn vissir um,
að leiðrjettingin væri á fullum
rökum reist og að sem minnstu
væri hægt að hnekkja í fram-
burði þeirra.
Ósvaldar Knudsen
Jeg hjelt einmitt, að hr. Os-
vald Knudsen væri einn þess-
ara gætnu manna. En þegar jeg
hafði lesið „Ieiðrjettingu“ hans,
sá jeg að mjer hafði skjátlast
alvarlega. Þetta er ekki leið-
rjetting, heldur er það tilraun
til þess að sýna lesendum blað
anna framkomu Þorvaldar Þór
arinssonar og Knudsen sjálfs í
öðru og þeim fjelögum hentara
ljósi en kunnugir hafa sjeð
þessa atburði í, enda segist
Knudsen gera þetta „vegna sí-
endurtekinna árása á Þorvald
Þórarinsson, 10gfræðing.“
Með því að mál þetta er mjer
talsvert kunnugt og Knudsen
hefur í „leiðrjettingu“ sinni
gefið villandi upplýsingar, get
jeg ekki látið hjá líða að gera
nokkra athugasemd við þessa
svonefndu „leiðrjettingu".
Eins og kunnugt er, var frú
Elín Sigurðardóttir, ekkja Þor-
leifs sál. Þorleifssonar, ljós-
myndara borin út úr íbúð sinni
í Hellusundi 6 hjer í bænum þ.
29. september 1944, samkvæmt
kröfu Knudsen og Þorvaldar.
Ekki geri jeg ráð fyrir að farið
hafi verið til muna yfir þau
takmörk, sem hin skráðu lög
mæla fyrir um slík mál, þótt
mjer satt að segja þyki furðu-
legt, að 8 manna f jölskylda, þar
á meðal 2 börn á unga aldri
skuli þurfa að rýma heila íbúð
fyrir 2 manneskjur. En til eru
önnur lög, óskráð, það eru lög
mannúðarinnar og þátttökunn-
ar í erfiðleikum og sorgum með
bræðranna. Þau lög hafa þeir
fjelagar brotið í þessu tilfelli og
verður það gert að umræðuefni
hjer, enda hefur þetta tiltæki
verið fordæmt meira af öllum
almenningi, en nokkurt annað
húsnæðisdeilumál í bænum' og
hafa sum dagblöðin tekið það
hlífðarlaust til meðferðar.
Það er ekki mitt að dæma um
hvað þar kann að vera ofsagt
eða vansagt. En því í ósköpun-
um fer ekki lögfræðingurinn í
mál við dagblöðin, ef hann veit
að þau fara með rangt mál? Er
það vegna deyfðar og kæruleys-
is fyrir ummælum annara? Eða
hefur honum ósjálfrátt orðið
litið í spegilbrot samviskunnar
og sjeð þar myndir, sem hann
kannaðist við, en vill ekki láta
aðra sjá?
Til þess að fólk fái rjetta
mynd af framkomu þeirra fje-
laga í þessu máli, verður að
rifja upp sögu og aðdraganda
þessa minnisstæða atburðar, er
gerðist í Hellusundi 6 þann 29.
september árið 1944.
Knudsen segist fyrst hafa
gæti notað þaer sem meðmæli
í sínum pólitísku átthögum, ef
hann einhverntíma herðir upp
hugann og flytur austur fyrir
járntjaldið. Því vera má, að
hann verði einhverntíma svo
sagt Elínu upp húsnæðinu „frá huSaðul hætta á það, þótt
14. maí 1943, (með brjefi 11.
febr. 1943).“ Þetta er ekki rjett.
hann virðist enn ekki treysta
sjer til þess, þrátt fyrir fram-
Arið 1940, þegar Þorleifur sál. boðna fjárhagsaðstoð samborg-
lá banaleguna, sagði Knudsen ara sinna-
honum upp húsnæðinu (að vísu
ekki brjeflega). Mun hafa stað-
Knudsen segist hafa bent frú
Elínu á húsnæði, sem hún hefði
ið til að breyta húsinu í barna- getað fengið, með sæmilegum
spítala, en úr því varð ekki og kjörum, en hún ekki sinnt því.
lá málið niðri í eitt ár.
En árið 1941, eftir dauða Þor
leifs sál. tók Knudsen fyrir al-
vöru að reyna að koma frú
Elínu úr húsinu. Hafði þá syst-
ir Knudsens komið til bæjarins,
frá Borgarnesi, með litla telpu,
er hún átti og vildi Knudsen
rýma þessa íbúð fyrir hana, því
í fyrstu mun hafa verið í ráði
að hún flyttist hingað búferlum,
þótt það breyttist síðar. Fjekk
Knudsen því framgengt, með
aðstoð húsaieigunefndar, að
tekin var af Elínu stærsta stof-
an og eldhúsið að hálfu, handa
systur Knudsens. Gekk nú allt
vel um hríð, þótt þröngt væri, 1
ekki stærri íbúð, en samkomu-
lag var gott milli leigjendanna.
En nokkrum mánuðum seinna
kom Þorvaldur Þórarinsson
heim frá Ameríku, og þurfti
húsnæði í bænum. Tók Knud-
sen nú til óspilltra málanna að
losa sig við frú Elínu og fjöl-
skyldu hennar, og gekk fast
eftir. Hef jeg fullgildar sann-
anir fyrir því, að hann sýndi
henni meiri ónærgætni í sam-
bandi við það, en menn yfir-
leitt telja sjer samboðið, þegar
svo stendur á sem þá var fyrir
frú Elínu, sem var mjög sorg-
bitin eftir missi manns síns og
þurfti áreiðanlega minna til að
hryggjast alvarlega, en það, að
þurfa að líða skilningsleysi og
ónot af hálfu annara.
Málið kom enn fyrir húsa-
leigunefnd og úrskurðaði hún,
að Elín skyldi fá að halda eins
manns herbergiskytru og einni
stofu, með aðgangi að eldhús-
inu. Lengra taldi nefndin sjer
ekki fært að fara.
En hinn hámenntaði lögfræð-
ingur, sem hafði hjartað troð-
fullt af austrænum rjettlætis-
hugsjónum, vildi ekki sætta sig
við neitt minna en það, að fjöl-
skyldan færi úr húsinu. Það var
hans krafa og henni fjekk hann
fullnægt með aðstoð mágs síns,
Knudsens.
Var svo athöfnin framkvæmd
samkvæmt fógetau. _Kurði hinn
29. sept. 1944, að i-o, oaldi við-
. stöddum og voru myndir teknar
af, sem svo birtust í Morgun-
blaðinu, ásamt svari frá Þor-
leifi Þorleifssyni, syni Elínar,
' við grein Þorvaldar í Þjóðvilj-
anum, þar sem gefnar voru
mjög rangar upplýsingar um
efnahag og ástæður frú Elínar..
Ætti Þorvaldur að geyma mynd
Jeg veit ekki hvað Knudsen
kann að telja ,,sæmilegt“, eða
hverju hann er vanur í því efni.
En svo var ástatt um húsnæði
þetta, að það var óinnrjettaður
kumbaldi einhvers staðar fyrir
innan bæ og átti að kosta 30—
35 þús. krónur. Bæði var nú
það, að langt var frá því að frú
Elín gæti greitt þessa upphæð
og svo hitt, að Knudsen ljet þéss
getið um leið, að maður sá er
hús þetta átti, væri af þeirri
tegund manna, sem fæstir óska
viðskipta við.
Knudsen segist ennfremur
hafa boðið frú Eiínu að vera í
íbúðinni nokkra daga, senni-
lega meðan hún væri að koma
sjer fyrir í húsnæðj því er húsa
leigunefnd útvegaði henni, sem
var óinnrjettað og allslaust setu
liðshús.
Ekki er vitað, hvenær Knud-
sen gaf út hið stórmannlega til-
boð sitt, en Þorvaldur mun hafa
átt að koma því á framfæri, því
Knudsen var þá fyrir nokkru
hættur að umgangast fjölskyld-
una. En annaðhvort hefur „dag-
skipan“ verið seint gefin út, eða
þá að Þorvaldur hefur reynst
Ijelegur milligöngumaður, því
hann tilkynnti það ekki fyrri
en liðsmenn hans voru komnir,
til að framkvæma sitt fyrir-
skipaða verk, að bera ekkjuna
út! Vitanlega þáði hún ekki boð
ið, enda myndu fáir hafa gert
það, í hennar sporum.
Það er auðsætt, að hr. Knud-
sen hefur með þessari „leið-
rjettingu“ ætlað að duga Þor-
valdi mági sínum á svipaðan
hátt og Illugi Gretti bróður sín
um forðum, að kasta skildi yfir
hann. En Knudsen varast ekki,
að skjöldur hans er klofinn, og
kemur því ekki að tilætluðum
notum. Þeim fjelögum hefur
orðið sú skyssa á, sem í flestra
augum er talið bera ;ý°tt um
kaldrifjað skilningsleysi á erf-
iðleikum annara og siðferðileg-
um rjetti og — síðast en ekki
síst fullkomið virðingarleysi og
bein árás á þá mannrjettinda-
hugsjón, sem kommúnistar
ÞYKJAST bera fyrir brjósti.
Þeir fjelagar verða því aldrei
gerðir að píslarvottum í þessu
máli.
Einar Einarsson.
EINAR ÁSMUNDSSON
hœstarjettarlöftmatfur
Skrifstofa:
ir þessar, því vera má að hann