Morgunblaðið - 09.12.1951, Blaðsíða 5

Sunnudagur 9. des. 1951
M ORCl NBLAÐIÐ
5

íéra Heigi Konráðsson;
I.
SÁ mikli aragrúi allskonar bóka
um þjóðleg fræði, er komið hefir út
á síðari árum, virðist benda í þá
’átt, að íslendingar vilji halda
tryggð við þjóðerni sitt og þjóð-
legar minningar, mitt í þvi öldu-
róti af erlendum áhrifum og stefn
trm, sem ganga yfir land og þjóð.
Þetta yrði ekki svo lítið safu, ef
komið væri í eitt, ævisögur, sagna
þættir ýmiskonar, vísnasöfn og
þjóðsögur, auk hinna stóru safn-
rita um landið sjálft, sögu þess
ög menningu, eins og Jarðabók
lÁrna Magnússonar og Páls Vída-
líns, Ferðabók Eggerts Ólafsson-
ar og Bjarna Pálssonar, Islenzkir
þjóðhættir síra Jónasar á Hrafna-
gili, Saga iandpóstanna, Göngur
sem héraðið ól. Að Joknum lestri I
bókarinnar hefur manni því verið
sýnt bæði hórað og fólk með sér-
stöku svipmóti. En á það ekki
einmitt að vera verkefni allrar
átthagafræði að sýna hið sér-
kennilega við héraðið og við út-
lit, skaphöfn og sögu íbúanna?
II.
Það er vart hægt að gefa héraðslýs
ingu fegurra nafn cn Föðurtún
og nafnið er táknrænt, því að
hinn sanni rómantíski blær, sem
yfir hvílir, leikur um bókina alla.
Höfundurinn er brautkunnugur
efni því, sem hann skrifar um,
og ást hans á Húnaþingi og íbú-
um þess, angar á móti lesandan-
um um leið og hann tekur bók-
ina sér í hönd, er að lestri lokn-
um getur verið að honum finnist
höfundurinn hafa ofurást á héraði
sínu og þeim, sem þar hafa vaxið
úr moldinni, og eru nú moldu
orpnif, Þegar skeiðvöllurinn leyf-
Guðmuniiiir Olafsson á Vindhæli
(d. 1861).
heiðloftsins og safa úr rakri frjó-
mold, heldur mjúk slikja, sem
veltur í huganum tregablandna
minningu horfinna vordaga. Hálf-
sölnaður gróðurinn ber á sumum
ir, sjáum við, að hann situr á stöðum blæ foi'nrar gyllingar, en
! Sigríður, dóttir Skáld-Rósu.
Frummyndin teiknuð um 1840.
ög réttir og fleiri. Átthagafi'æðin
iskipar sérstakan sess, eða öllu
heldur sérstakan bekk, því að hún
fcr orðin allumfangsmikil og fjöl-
fekrúðug, síðan hinn aldni fræði-
tnaður Kristleifur á Stóra-Kroppi
feið á vaðið með Sögu Borgar-
fjarðar og átthagafélögin fóru
|að sinna henni. Sum þeirra hafa
lagt áherzluna á héraðalýsingar
feins og gei't var með Barðstrend-
ingabók, önnur á sögu héi'aðs
Bíns, eins og Skagfirðingar gera,
ten auk þess hafa einstakir menn
fléttað hvorttveggja saman, eins
<Dg Þorleifur Jónsson með Horn-
Strendingabók og Páll Kolka, með
Föðurtúnum, bók sinni um Húna-
yatnssýslu.
Föðui'tún marka að ýmsu leyti
llýjan áfanga í átthagafræðinni,
því að Kolka fer þar inn á ýmis
þau svið, sem lítt eða ekki hafa
Verið gengin áður, einkum í síðari
Muta bókarinnar, Föðuvtún hans
<Er enginn smávegis túnskiki, því
öð bókin nær yfir lýsingu bæði
[Austux'- og Vestur-Húnavatns-
Býslu, og hér er ekki um þurra
landslagslýsingu að í'æða, held-
|ir kynnist maður á leiðinni
þundruðum manna, sem hafa gert
skáldfáknum sjálfum og lætur
liann fara á kostum um tíma og
rúm. Þetta er skemmtilegt ferða-
lag, leiðsögumaðurinn glögg-
skyggn, öruggur og fróður, veit
hvað hann ætlar að segja og segir
þannig frá, að gott er að taka
eftir því og gei'a sér það hug-
kvæmt. Eg tek tvö dæmi úr bók-
inni til að rökstyðja með það, sem
hér hefur verið sagt. Eyðibýlanna
er minnst á þennan ljóðræna hátt:
„„Náttúi'an öll er rímuð, stef
við stef“, og vallgróin tóftarbrot
eyðibýlanna með grænum túnleif-
um umhverfis eru nokkurs kon-
ar „elegia", ljóð um þá liðnu, sem
á milli eru eirrauðir og ryðbrúnir
flákar, eins og blettir storknaðs
og upplitaðs blóðs á gömlum, gull-
í'oðnum skildi. Ilver litur er mild-
aður og flöskvaður eins og glóðin
af ástríðufuna liðinnar kynslóðar,
hver lína máð, eins og saga henn-
ar, en þó er hér dásamleg fjöl-
breytni í blæ og formi, aukin af
sólskinsblettum og skýjaskuggum.
Dauðinn fer mjúkum höndum um
þessa fögru og f'rjósömu sléttu,
áður en hann breiðir yfir hana
línblæju vetrarins".
Þessi litauðuga cg rismikla lýs-
ing sýnir það, að skáldfákurinn
kippir stundum taumhaldinu af
Hólanesi, áður en verzlunarhúsin ’ Þessar mannlýsingar, sem margar
þar brunnu 1884, og af Spákonu-
fellskirkja að innan, en hún var
í'ifin fyrir tuttugu árum. Sú mynd
sýnir kirkjustílinn áður en farið
var að hafa kirkjumar hvelfdar.
En langflestar eru þó mannamynd
irnar, um eðiT'yfir 400, og allar
af fólki, sem var í blóma lífsins
um eða fyrir aldamót. Þar ei'u t.
d. teiknaðar myndir af ættmóður
Blöndalsættar, Guðrún sýslumanns
frú í Hvammi, og Guðmundi Ól-
afssyni á Vindhæli, langafa Dav-
iðs Stefánssonar skálds. Hún er
eftir Sigurð Guðmundsson mál-
ara og mun hafa verið óþekkt
áðúi'. Ýmsar af mannamyndun-
um eru frá fyrstu árum ljósmynda
gerðarinnar hér á landi, eins og
myndin af Jósep hreppstjóra á
Karldyr í Höfnum. Bærinn byggður 1868.
orkar með duli'ænum mætti á í- fræðimanninum, en það gerir
myndunaraflið. Ef íil vill vei'ður ferðalagið tilbreytingaríkara. —
maður hvergi betur var við svipi Héraðslýsingin cr nákvæm, hvert
fortíðarinnar en einmitt þar
byggt ból og jafnvel eyðibýlin með
Nútíðin með öllum sínum mögu- (eru rakin, en héraðið og fólkið,
leikum er tæki, sem oss er fengið | lifandi með því að fella sumstað
sem þar býr, er svo samofið
í hendur fullsmíðað og aðeins að
láni, er „eyigt ejes kun det tabte“.
Fortíðin ein er óskoruð eign vor“.
En lýsingin á Þinginu, einni
fegurstu sveit landsins, endar
. -
'Km'
í "T?
Frú Guðrún Blöndal (d. 1864).
Spákonufelli, syni Jóels þess, er
var í lífverði Jörundar hunda-
dagakonungs, og Oddnýju á Sveins
stöðum, dóttur Mála-Ólafs. Það
er merkilegt, hve mikið hefur
komið i leitirnar af gömlum manna
myndum úr Ilúnaþingi, og senni-
legt, að í engu öðru héraði hafi
verið jafn almennt fyrir alda-
mótin að láta taka mynd af sér
eins og þar. Þetta þakkar
höfundui'inn Arnóri Egilssyni, er
var ágætur ljósmyndari, átti
heima í Húnaþingi og stundaði
þar iðn sína síðustu ivo ái'atugi
aldarinnar. En það er líka að
þakka áhuga Kolka sjálfs, sem
mun hafa fengist við þessa mynda
söfnun árum saman og bjargað
með því möi'gum fágætum mynd-
um frá glötun eða gleymsku. —
Föðurtún mun því gefa eftirkom-
andi kynslóðum einstakt tækifæri
til þess að kynnast útliti, bæði
manna og kvenna í einu af stærstu
eru merkilegar, hefur höfundur-
inn tekið upp í Föðurtún, en bætt
við frá sjálfum sér lýsingu
margra seinni tíðar manna. Sum
ar eru ýtárlegar, eins og af Jósep
á Hjallalandi, en aðrar stuttar
og smellnar frásagnir, sem bregða
upp augnabliksmyndum, eins og
þessi: „Danival var röskleikamað
ur, lágur vexti, en mikill á lofti
við öl og talaði þá jafnan í fyrstu
persónu fleirtölu að sið "íþjóð-
höfðingja. Eitt sinn, er honum
gekk illa að komast á bak, vat’ð
honum að orði: „Háir gerast nú.
i hestar Voi’ir."
Kolka hefur yfirleitt gert sér
að reglu að fella sem mest sam-
an lýsingu landsins og fólksirs.
Eftir hinn ýtarlega formála, þar
sem hann gerir grein fyrir til-
gangi bókarinnar, sem uppruna-
lega átti að verða stutt héraðs-
lýsing, en óx af því að mynd hér-
aðsins var, svo orð hans séu til—
greind, „skýrari í huga minum,
saga þess betur lifandi, tengsí
æítbálksins við það gleggri, tif'
hans á liðnum öldum ljósara.
Þstta allt varð að fella inn í verk-
ið. — Atthagafræði slík sem þesst
hlaut fyrst og fremst að hr.fa
þann tilgang að treysta taugina,
sem liggur heim til föðurtún-
anpa“..........—
í samræ.mi við þetta er fyrst
brugðið uþp svipmynd af hérað-
inu, síðan er farið sveit úr sveit,
hverri lýst nokkuð og komið vitF
á hverjum einasta bæ allt frá As-
búðum á Skaga að ÓskapssU’ff-
um í Hrútafirði og meira að segja
stanzað á hvei'ju eyðibýli. A3
lokum eru heiðarnar kannaðar.
Víðast hvar er skyggnst eítir
minjum og minningum, örnefni
rakin, haft tal af bændum og hús-
freyjum þeirra og lýsingin gerð
lifandi með því að fella sumstað-
ar inn í hana munnmæli, skritlur
og lausavísur. Alls er egtið yfir
2000 örnefna samkvæmt nafna-
skránni og nefndir um eða yfir
3000 menn, og segir það sig sjúift,
að ekki er hægt að gera þeim
öllum mikil skil, enda þótt bókin
sé stór og efninu mjög þjappað
saman. Þá eykur það ekki lítið
i gildi taókarinnar, að dámaxár
manna eru tilfærð og er það mikil
oa merkileg heimild.
Nafn manns og dánarár. Er það
ekki það eina, sem geymist atf
okkur láínum flestum og þó fyrrx-
ist líka vfir það óðar en varir,
nema það geymist í kirkjubók-
um, ættartöium og slíkri bók sem
þessari. Ég sé ekki betur en að
garðinn frægan á þeim stöðumj þannig:
6em staldrað er við. Það virðist
yera megintilgangur höfundarins,
!að sýna sem áþreifanlegast tengsli
landsins og ættbálksins, sem
Ibyggir það, áhrif héraðsins á
Jnennina og einkum samhengið í
„En undraverðust ei'u marglit
blæbrigði haustsins, þegar engja-
breiðan er eins og gamalt gobe-
lín, ofið upplituðum myndum af
löngu liðnum atbui'ðum. Græni lit-
urinn er þá ekki lengur sá skæri
ínenningarframþróun þess fólks, farfi gróandans, sem teygaði þrótt
Spákonufellskirkja, rifin fyrir 20 árum.
í
frásögninni, að naumast verður
sundurskilið. Saga margra jarð-
anna er rakin, stundum mjög ítai'-
lega, þótt efninu sé þ.jappað sam-
an, og einkum er lögð áherzla á
að sýna tengsli einstakra retta við
þær jarðir, sem þær hafa setið.
Allra slíkra ættai'bóla er getið
nákvæmlega og er það góð regla,
sem gefur því fólki, sem flutt er
úr héraðinu, gleggri tilfinningu
fyrir því, að þar á það rætur
sínar. Höfundurinn segir líka í
hinunr ýtarlega og skemmtilega
formála, að það sé höfuðtilgangur
sinn með átthagalýsingunni.
III.
Það sem gefur Föðurtúnum
gildi framar flestu öðru, og mun
gei'a bókina að klassisku heimild-
arriti um Húnvetninga, er hið
mikla og íjölskrúðuga myndasafn
hennar. Að vísu er þar ekki mik-
ið af landslagsmyndum, því að
héraðið heldur sínum svip, sem
alltaf er hægt að festa á ljós-
mynd, eins og höfundurinn segir,
en þess meiri áherzlu hefur hann
lagt á að ná myndum gamalla
bæja og mannvirkja, sem ýmist
eru horfin eða hverfa. Þar á meðal
eru myndir af Þingeyrum, Víði-
dalstungu og Bólstaðarhlíð, eins
og þeir bæir litu út ‘fyrir hundr-
að árum. Þar er og myndin a£
héruðum landsins áður en hin * Húnvetningar .megi vel við ima
mikla bylting í atvinnulífi og
lifnaðarháttum þjóoarinnar hófst
og þjóðin tók að skiptast í sveita-
fólk og kaupstaðafólk. Það væri
fróðlegt að aðrir einstaklingar eða
átthagafélög vildu taka að sér
að safna öllum gömlum myndum
í eða úr öðrum héruðum og því
yrði haldið áfram, svo að í fram-
tíðinni yrði, hægt að rekja út.lit
einstakra ætta kynslóð eftir kyn-
slóð. Það væri mikil og góð við-
bót við ættfræðina, sem er annars
oft nokkuð þur.
IV.
Gísli Konráðsson, hir.n ágæti
skagfirzki sagnaþulur, skrifaði
stóra Húnvetningasögu, sem
aldrei hefur verið prentuð, og gaf
þar lýsingar á útliti og innræti
allmargia samtíðarmanna sinna.
þá bautasteina, sern Kolka heíur
reist feði um þeirra og mæðx um
í þessafi bók sinni.
I
V.
í síðara bluta bókar sinnar
lýsir.. KoJlvii. frumbyggj am
Húnavatnsþings og húnvetnsk-
um ættum síðan, þróun hún-
vetnskar menningar og áhrifa-
héraðsins á liana. Iíeitir sá þáttur
Gróður aidanna. Er þetta hin.
merkilegasta ritgerð. Höfundur
rekur sterkustu þræði sögunnar,
eins og þeir voru spunnir allar
aldir frá íslandsbyggð. sér hvern-
ig þeir tengjast veraWarsögunni,
hugurinn flýgur víða og gripið cr
á rnörgu, en ávallt er komið heim
í Húnavatnsþing að lokum cg
allt verður til að auka hréður
Húnvetninga, jafnvel glæpamenn
Víðiclalsíwnga. Brerinn hyggður um 1840,