Morgunblaðið - 03.01.1952, Qupperneq 5

Fimmtudagur 3. janúar 1952
MORGVNBLAÐIÐ

5T
Rannsóknir bæjarriísta varpa Ijósi yfir húsa-
skipim ofj lifnaðarhætti Græfileaidiisga
Frásöp Letfs Vebæks
Kaupmannahöfn í des. 1951.
í MORGUNBLAÐINU var 'yrír
skömmu minnst stuttlega á rann-
sóknir þær, sem danski fornleifa-
íræðingurinn Leif Vebæk hefur
fengist við á gömlum íslendinga-
byggðum á Grænlandi. Hefir hann
5 mörg ár unnið að rannsóknum á
Jressum slóðum og stjórnað þeim
EÍ'ðastliðin ár.
Ég hitti hann á þjóðminjasafn-
5nu danska, sem hefir mikil húsa-
hynni í „Prinsens Palæ“ við
Ivlarmarabrúna rétt hjá Kristjáns-
borgarhöllinni. Vebæk er embættis-
Inaður við safnið, stendur fyrir
Grænlandsrannsóknum bess. Hann
er viðfeldinn mjög og grerðvikinn.
líg bað hann að segja Morg-unblað-
inu frá rannsóknum sinum, og
varð hann við tilmælum mínum.
VID RANNSÓKNIR
J ÁTTA SUMUR
— Hafið þér fengizt lengi við
Íomleifarannsóknir á Grænlandi?
— Ég- hefi verið þar í átta sum-
ur. Á siðasta áratuginum fyrir
heimsstríðið síðara stóð prófessor
híörlund og seinna Aage Roussell
iornfræðingur fyrir þessum rann-
EÓknum. Árið 1937 rók Kristján
JSldjárn þátt í þeim.
Eftir stríðið höfum við gert
Jneira úr þeim en áður og verið
a Grænlandi í þeim tilgangi á
hverj u ári nema 1947. Nú síðast
hefi ég verið þar samfleytt 312
iár. Á sumrin vann ég að forn-
leifarannsóknum. Tók Sverre Dahl
fomleifafræðingur, frá safninu í
iÞórshöfn þátt í þeim. Á veturna
fékkst ég við þjóðfræðilegar rann-
eóknir.
•— Hafið þér rannsakað stór
Isvæði ?
— Já. Við höfum ferðast um
Jvessi svæði fram og aftur, gang-
iandi, með mótorbátum og riðandi
iá íslenzkum hestum. Kannsókn-
irnar hafa fyrst og fremst farið
fram í Julianeháb-héraðinu, en þar
Var hin forna Austurbyggð. Sér-
gtaklega höfum við rannsakað hið
pvonefnda Vatnahverfi. Þar er
Jandslag sviað og í Finnlandi, mik-
jð af vötnum. Var þar að fornu
tnikil bygg’ð. Rannsóknunum í
Vatnahverfi má nú heita að vera
lokið.
RANNSAKAÐ 50 BÆNDA-
BÝLI OG 3 KIRKJURÚSTIR j
— í hverju hafa þær verið
fólgnar?
-— í fyrsta lagi höfum við leit-
jBð að fornum bæjar- og kirkju-
tóftum. Annað hlutverkið var að
g-rafa í tóftirnar og athuga það,
Bern þar fannst. í Flateyjarbók
höfum við góðar upplýsingar um
íorna staði á Grænlandi. Og við
höfum líka staðalýsingu þá, sem
horski presturinn ívar Bárðarson
iskrifaði á 14. öld eftir að hann
hom heim frá Grænlandi. Við höf-
Íim reynt að finna þá staði, sem
hefndir eru í þessum ritum. Fyrst
Jrafa vitanlega þeir fundist, sem
fiuðfundnastir voru.
Leif Vebæk með fjölskyldu sinni.
— Hver er árangurinn af rann-
sóknum þessum í aðalatidðum?
— Við höfum fundið rústir og
leifar af 50 bændabýlum og af
þrem kirkjum, sem ckki höfðuj
fundist áður. Við vitum nú hvaða
kirkjur tvær þeirra eru. Þær eru
báðar nefndar í fornritunum. önn-
ur þeirra hét „Að Vogum“ og hin
„Undir Sólarf jöllum“. Þriðja
kirkjan cr ekki nefnd í fornrit-
unum.
RÚSTIR MÚNKA-
KLAUSTURS
Við Unartoq-fjörðinn rannsök-
uðum við leifarnar af gömlu
Benediktinerklaustri. í'að var
fundið áður, en er að ýmsu leyti
Karítas Olafsdóttir
Fædd 21. nóv. 1894.
Dáin 27. des. 1951.
FRÚ KARITAS Ólafsdóttir kona
Helga Guomundssonar banka-
stjóra andaðist 3. jóladag, eftir
þunga sjúkdómslegu.
Foreldrar hennar voru sára
Ólafur Helgason lektörs Hálfdán-
arssonar og Kristín Isleifsdóttir
Gíslasonar síðast prests á Arnar-
bæli. Móðir sr. Ólafs var Þór-
hildur Tómasdóttir Sæmundsson-
ar prófasts að Breiðabólstað í
Fljótshlíð, en móðir frú Kristínar
var Karitas Markúsdóttir pró-
fasts í Odda. Eru þessar ættir
nerkilegt. Þetta var eina nunnu-
klaustrið á Grænlandi. Tóftirnar
eru lágar, en þær eru að víðáttu
meðal stærstu tófta á Grænlandi.
Við grófum í klaustur og kirkju-
tóftirnar og í kirkjugarðinn.
Þarna fundum við fjölda beina-
grinda. Virðist fólk hafa verið graf
io þar hópum saman. Bendir þetta
til þess, að um landfarsótt hafi
verið að i-æða.
í klausturtóftunum 'undum við
ýms búsáhöld. Á sumum þeirra
voru rúnastafir. Þarna fundum
við t. d. tréskeið. Var ú liana letr-
að með rúnum orðið „spónn“.
Stendur þetta á tveim stöðum á
skeiðinni, letrað mcð tvennskonar
rúnum.
Frá Vatnahverfi hinu forna í Austurbyggð.
1 mjólkurbúri klaustursins voru
7 ámur, stórar mjög, 114 m. að
þvermáli. Ef til vill hefir verið
geymt skyr í þeiin.
VANTAR LÍTIÐ ANNAÐ
EN ÞAKIÐ
■— Funduð þér nokkrar aðrar
merkilegar bæjarrústir?
— I Vatnahverfi rannsökuðum
við m. a. 4 stór býli. Höfðu tóftir
þeirra varðveitzt bctur en nunnu-
klaustrið. Þarna standa ennþá
tveggja metra háir veggir. Sum-
staðar vantar svo að segja ekki
annað en þakið. I cinum bænum
höfðu verið 14 herbergi, þegar
eldhús og göng eru meðtalin. Á
öðrum bænum höfðu verið 7 her-
bei'gi. Tókst okkur að finna þarna
bæði stofu, eldhús, mjólkurbúr,
baðstofu, skemmu o. fl. Af úti-
húsum fundum við bæði fjós, fjár-
hús og geitakofa. Geitur voru ekki
algeng húsdýr á Grænlandi.
MEIRI VEIÐISKAPUR
EN Á ÍSLANDI
— Var byggingarlag á Græn-
landi að fornu svipað því, sem þá
var á Islandi?
— Það líktist meira byggingar-
laginu á Islandi en í öðrum lönd-
um. Bæirnir á Grænlandi voru
torfbæir eins og fyrr á tímum á
Islandi. En grunnmyndin var þó
ekki að öllu leyti hin sama. Þess
ber að gæta, að þegar kom fram
á 13. öld, þá höfðu Grænlending-
ar íneira samband við Noreg en
við ísland.
— Og lifnaðarhættirnir?
— Þeir voru sviapðir og á Is
landi. Þó hafa hinir fornu Græn-
lendingar lifað meira á veiðum en
Islendingar. Má m. a. sjá það af
öskuhaugunum grænlenzku. Þar
er mikið af dýrabeinum.
VERZLUN ARS AMBÖNÐ
VIÐ RÍNARLÖND
— Funduð þér marga muni í
bæjarrústunum?
— Já, t. d. járnöxi. Var það
sjaldgæfur fundur. Ennfremur ljá,
hamar og hnifa úr járni. Líka má
nefna brot úr krukku. Er hægt að
sjú, að krukkan e'r komin til Græn-
Frh. á næsta dálki.
svo alkunnar, að óþarft cr að
rekja þær frekar.
Karitas ólst upp hjá foreldr-
um sínum að Stóra-Hrauni í Flóa,
unz faðir hennar andaðist árið
árið 1904. En móðir hennar gift-
ist aftur sr. Gísla Skúlasj'ni að
Stóra-Hrauni og ólst Karitas síð-
an upp hjá móður sinni og'
stjúpa. Var heimilið að Stóra-
Hrauni viðurkennt fyrir gest-
risni og myndarskap í hvívetna.
bæði í tíð sr. Ólafs og sr. Gísla
Skú'asonar. Heimilið var alltaí'
mannmargt. í tíð sr. Ólafs var
þar málleysingjaskóli, en eftir
andlát hans var skólinn fluttur
til Reykjavíkur.
Kaja ólst því upp á mann-
mörgu mannúðar- - og myndar-
heimili í glöðum og hraustum
systkinahóp. Eftir íermingu fór
hún til Reykjavíkur og gekk hér
í Kvennaskólann, er á þeim tíög-
um var bezta menntastofnun,
sem ungar stúlkur áttu aðgang
að.
Að loknu Kvennaskólanámi
fór hún til Kaupmannahafnar og
dýpldi þar um skeið til að nema .
ýmislegt, sem henni gæti að gagni,
komið síðar meir, s. sl hannyi ðir
og ýmislegt er að bústjórn laut.
Árið 1919 giftist hún eftirlif-
andi manni sínum, Helga Guð-
lands sunnan úr Rínarlöndum.
Þess konar hrot hafa nú fundist
tvisvar. Þarna voru líka brot úr
ýmsum ílátum, sem gei'ð voru úr
tálgusteini. Þetta er eldtraustur
steinn en svo linur, að hægt er að
tálga hann. Hinir fornu Græn-
lendingar bjuggu sér til potta,
lampa o. fl. úr honum. Sama hafa
Sskitnóarnir gcrt fram á vora
daga.
V
NAFM EiGFNDA Á
BÚSIILUTUM
Ennfremur voru þarna ýmsir
útskornir munir úr beini, t. d.
manntafl. Við fundum líka saum-
nálar gerðar úr beini. I sumum
þeirra var ennþá ullarþráður.
Á sumum mununum voru rúna-
áletranir, líklega nöfn eigandans.
Á einum stóð t. d. „Gunnars" (í
eignarfalli), á ððrum stóð
„Magna“. Var gaman að fá þarna
vitneskju um mannanöfn Græn-
lendinga til forna.
Eins og áður hefir verið getið
um hér í blaðinu fann Vebæk leif-
ar af tunnu í einni tóftinni. I
tunnunni voru bein af mörgum
músum. Ég benti Vebæk á, hvernig'
íslendingar fyrr á tímum hefðu
notað tunnur fyrir músagildrur. mund^s^Í’frá"Reykí^tr.”
Spurði ég hann, hvort hann héldi i Snemma kom það í Ijók, eftir að
ekki, að það hefði verið leifar aí fr& Kaja eignaðist . sitt. eigið-.
þannig lagaðri musagildru, sem ^ heimili, að henni kippti. í kynið
hann zann á Grænlandi. I um gestrisni og myndarskap. Var
— Það held ég ekki, sagði heimili þeirra hjóna brátt sá stað-
Yebæk. Þarna stóðu 3 tunnur í ur, sem öllum var ýndi að heim-
mjólkurbúri. Mér þykir ólíklegt, sæhja og dvelja á, hvort heldur
að ein þeirra hafi verið músa-1 var eipa og eina kvöldstund cða
gildra. Eg held að mýsnar hafi ( til dvalar lengri eða skemmri
drukknað í tunnunni. Annars get tíma; sakir þess hve hjónin voru
jeg sagt yður, að við höfum aldrei > samhent og ástúðleg í viðmóti við
áður fundið bein af músum á a]ia er bar að garði.
Grænlandi.
VAR ÞAR SÍÐASTI
ÍSLENDINGURINN?
Eins og menn ef til vill muna
Meðal sterkustu . þáttanna í
skapgerð frú Kaju . var trygg-
lyndið, vinfestan og' hjálpfýsin.
Allir ættingjar þeirra hjóna, allir
vinirnir frá æskudögunum, -allir
fann Vebæk lika beinagrind, af þeir, sem höfðu verið á vegum
manni í einu bæjarstæðínu. Ég bað móður liennar eða vikið ein-
Vebæk að segja mér nánar frá
þessu.
— Beinagi'indin var í bæjar-
göngunum, sagði hann. Réttara
sagt var þarna um leifar af beina-
grind að ræða. Mannfræðingar
hafa athugað hauskúpuna og Hta
svo á, að hún sé af fomum Græn-
lendingi. Hafa beinagrindur af
þeim ekki áður fundist utan kirkju
garða. Líkur eru til, að þessi mað-
uv hafi verið síðasti Grænlendmg-
urinn af norrænum stofni á þess-
um bæ. Annars hefðu þeir sem
eftir lifðu jarðað hann. Hugsan-
legt er, að hann hafi fengið hjarta-
slag, ef til vill verið gamall mað-
ur, sem hnigið hefir niður örendur
í göngunum. Eða ef til vill hefir
hann beðið bana í viðureign við
Eskimóa. En um þetta vitum við
ekkert. Beinin háru engjn merki
um meiðsli.
Við getum hugsað okkur, hve
ömurleg tilvera þessa manns hefir
verið. Hugsanlegt er, að hann hafi
ekki aðeins verið síðasti forni
Grænlendingurinn á þessum bæ,
heldur líka verið einn uppistand-
andi í allri svcitinni.
•— Hafa rannsóknir yðar ann-
ars varpað nýju ljósi á endalok
hins norræna kynstofns á Græn-
landi að fornu?
— Nei, þetta cr enn myrkri
hulið.
"'y Páll Jónsson.
hverju góðu að börnum hennar,
voru vinir hcnnar, er hún taidi
sér skvlt að sýna þakklæti ogr
hjálpsemi ■ hvenær sem tækifæri
gafst til þess. Er veikindi eða
slys bar að höndum, hjá ein-
hver.ium í þessum stóra vinahóp,
hafði hún jafnan vakandi auga A
því, hvort hún gæti þar á ein-
hvern hátt komið til aðstoðar eða
hughreystingar og lét þá einskis
ófreistað til þess að svo gæti
oorðið. Eitt sinn veiktist t. d. ung
dóttir vinkonu Kaju, en foreldr-
arnir voru fjarverandi. Þetta
gerðist laugardaginn fyrir páska.
Þó Kaja hefði annrikt heima fyr-
ir, sótti hún litlu telpuna. Ilún
var með lungnabólgu og þurfti
því á ij\ikiHi hjúkrun ..að halda í
marga .dagá. Kajs tíddi það sjálf-
sagðan hlút að hlaupa hér undir
bagga' eftir því sem við þurfti. .
Þetta var herini líkt.
Eins og að líkum lætur reynd-
ist hún börnum sínum frábær
móðir. Enda fundu þau að til
hennar gátu þau komið með öll '.
sín vandamál og sorgir. Hún
skildi þau til hlítar. Fram til bins-
síðasta var hún svo ung í anda að .
hún gat alltaf tekið þátt í gleði
þeirra. Þau fundu líka að allir
vinir þeirra voru velkomnir á;
heimili foreldra þeirra og gátu
hvenær sem var, komið heim tiL
Framh. á bls. 12, ,