Morgunblaðið - 19.06.1953, Blaðsíða 6

6
M O RG U'N BLAÐÍÐ
Föstudagur 19. júní 1953
Tilbrigði lungunnar og túlkunur-
hættir eru óbrjótundi
Góðir íslendingar!
ÍSLENZK tunga er sá arfur ís-
lendinga, sem dýrastur er og
mest nauðsyn að varðveita. Það
er fátítt, að tungumál þjóðar hafi
á þúsund árum tekið svo litlum
stakkaskiftum, að hvert manns-
barn geti lesið sér að gagni forn-
ar bókmenntir. Tungan er megin-
stað hins íslenzka þjóðernis. Ef
tungan týnist er þjóðin og horf-
in. Þjóðin hefir þá misst sam-
hengið við fyrri menningu, orðið
viðskila við sinn eigin uppruna.
íslenzk tunga er merk fyrir
margra hluta sakir. Tilbrigði
hennar og túlkunarhættir eru ó-
þrjótandi.
„Eg skildi, að orð er á íslandi til
um allt, sem er hugsað á jörðu“.
Islenzkir andans menn krjúpa
undrandi að lindum hennar.
Auðgi tungunnar og töfrar
birtast m. a. í Sléttuböndum, sem
jafnt má lesa áfram sem aftur á
bak:
„Fjalla tímans völdug verk,
varla falleg baga.
Snjalla ríman stuðlasterk
stendur alla daga“.
segir í Olafsrímu Grænlendings,
en hún er 157 sléttubandavísur.
Engin tunga er önnur, sem
leyfir slíka list.
Tungan hefur oft verið í háska
stödd og er það enn. Margar for-
ynjur hafa að henni sótt um ald-
ir. Sumar hafa unnið henni ógagn
og veitt henni svöðusár. En slík
hefur gæfa hennar verið, að ætíð
hefur hún náð á nýjan leik tign
sinni, reisn og töfrum.
Dönsk áhrif og yfirráð spilltu
tungunni geigvænlega um hríð.
Margar tilskipanir og skýrslur
bera þess glöggan en sorglegan
vott. Landsmenn höfðu lengi vel
litlar mætur á Dönum. Andinn í
garð þeirra öldum saman birtist
í þjóðsögum og þjóðtrú. M. a.
brýzt hann fram í „Gullna hlið-
inu“, þegar Jón bóndi spyr Lykla-
Pétur: „Er nokkur Danskari hér
1 Himnaríki?“ En íslenzkan hlaut
endurreisn og þjóðin heimti sjálf-
stæði sitt að nýju.
s Hættan frá Dönum fyrir tungu
vora er liðin hjá. Og þegar þeir
hafa skilað handritunum heim,
mun enn birta yfir sambúð þess-
ara þjóða.
Nú telja ýmsir, að tungunni stafi
hætta af enskum og amerískum
áhrifum. Talsvert ber á tökuorð-
um, afbökunum og orðskrípum
í máli voru úr þeirri átt. Sum
þeirra munu samlagast íslenzkri
tungu og lúta lögum hennar, eins
og mörg orð erlend hafa áður
gjört. En mikið vatn mun renna
til sjávar, áður en orð eins og
„geim“ og „gæi“, „stæll“ og
kjútípæ" festa hér rætur, og falla
í farveg tungunnar.
AÐALHÆTTAN FYRIR
TUNGUNA ER ANDLEG
LETI VOR SJÁLFRA
Aðalhættan fyrir íslenzka
tungu er andleg leti vor sjálfra,
hugleti. „Auðlærð er ill danska“
var áður sagt. Mönnum þykir
þægilegt að grípa erlent orð, sem
er tiltækt, í stað þess að leggja
það á sig að brjóta til mergjar,
hvaða orð íslenzkt eigi við. Slík
leit leiðir þó oftast til orðs eða
orðtaks, sem lýsir hugsuninni
betur, er styttra, skýrara, feg-
urra. Dæmi má nefna ný og göm-
ul. Menn hafa sagt „telefon“ fyr-
ir sími, „radio“ fyrir útvarp,
,,spískames“ fyrir búr, „fornnem-
elsisgjarn“ í stað fyrtinn; „kom-
plexar“ um allar andlegar veil-
ur og bresti, en v?ér eigum nóg
af slíku, bæði í orði og verki.
Nám tungunnar er þroskandi.
Það þjálfar hugsunina að brjóta
heilann um, hvernig orð og orð-
tök eru mynduð.
Fyrir verndun tungunnar eru
skólar, heimili, blöð og útvarp
helztu aðilar. En móðirin er
áhrifamest. Tungan er ekki nefnd
föðurmál, eins og ættjörðin föð-
urland. Tungan heitir móð'ur-
mál. Bendir það ekki til þeirrar
Sföndum frúan vörð um íslenát þjéðemi
og hreinf og ómengað móðurmá!
ÞjóðháfíóarræSa Gunnars Thoroddsens, borgarsf jóra
þýðingar, sem móðirin hefur fyr-
ir mál barnsins? Það málfar og
tungutak, sem barnið nemur við
móðurkné, er móðurmál þess,
sem það mun tala frá vöggu til
grafar.
„Móðurmálið mitt góða,
hið mjúka og ríka,
orð áttu enn eins og forðum
mér yndið að veita.“
Mæðurnar þurfa að innræta
börnum sínum ást og virðingu
fyrir fegurð og lögmálum ís-
lenzkrar tungu. Þá er henni
borgið.
Þegar hinn framsýni leiðtogi
Tyrkja, Kamel Ataturk, vildi
reisa þjóð sína úr þeirri ómenn-
ingu, að 98 af hundraði lands-
manna voru ólæsir og óskrifandi,
lagði hann megináherzlu á að
mennta mæðurnar; þá kæmi hitt
af sjálfu sér.
BLÖÐIN OG MEÐFERÐ
TUNGUNNAR
Blöðin hafa miklu og veglegu
hlutverki að gegna. Þau geta
verið styrkasta stoð íslenzkrar
tungu og heilbrigðrar hugsunar.
En þau geta einnig molað niður
málsmekkinn og brjálað dóm-
greindina. Sem betur fer eru þeir
til í hópi íslenzkra blaðamanna,
sem hafa góða þekkingu á tung-
unni og skilning á skyldum og
ábyrgð blaðanna; og ýmsum
þeirra brennur í barmi heit ást
til hennar. — En hinir eru fleiri.
Eitt markmiðið með verndun
hreinnar og fagurrar tungu er að
setja hugsanir fram skýrt og rétt
og bera sannleikanum vitni.
Menningararfur íslendinga, frá-
sagnarlistin, er fólgin i því að
vera gagnorður, fagurorður og
sannorður. Sígild eru orð Ara
hins fróða Þorgilssonar: „En
hvatki er missagt er í fræðum
þessum, þá er skylt að hafa það
heldur, er sannara reynist“.
GREINA Á SUNDUR FRÁSÖGN
OG GAGNRÝNI
Misbrestur er mikill um þessa
hluti hjá oss. Ef fylgzt er m'eð er-
lendum blöðum verður þetta enn
Ijósara. Á síðastliðnu hausti var
háð hörð kosningabarátta í
Bandaríkjunum. Eitt stórblaðið
þar í landi, sem margir lesa hér
heima, studdi eindregið annan
frambjóðandann. En það birti
jöfnum höndum orðréttar ræður
þeirra beggja: Það skýrði ná-
kvæmlega og hlutlaust frá fund-
um þeirra, og varðandi fundar-
sóknina voru engar ágizkanir og
pex um þ.að, hvort fundarmenn
hefðu skipt hundruðum eða þús-
undum. Blaðið fór þá leið að
biðja lögregluna um hinar réttu
tölur. í forystugreinum blaðsins
var svo tekin eindregin afstaða
með öðrum frambjóðandanum og
hans máli, en móti hinum og
stefnu hans. Hlutlaus, sannorð
frásögn af atburðum og stað-
reyndum var sér, — gagnrýnin,
áróðurinn sér. Á þenna veg skrifa
beztu blöð heimsins. Það væri
mikill fengur, ef íslenzk blöð
tækju upp þann hátt að greina
sundur frásögn og gagnrýni. Þá
mundi draga úr hinum hvimleiðu
klögumálum, er ganga á víxl, um
ósannindi og rangfærslur.
Ýmsir telja, að hér séu til nógu
margir skólar; sumir jafnvel, að
þeír séu of margir. En samt vant-
ar einn. Það er skóli fyrir blaða-
menn. Sérstakrar menntunar er
vissulega krafizt til vandaminni
starfa. Þar þarf að kenna megin
lögmál íslenzkrar tungu, hlut-
lausa frásagnarhætti og ýmis ó-
skráð lög í vopnaburði.
Ég veit, að enginn einstakur
blaðamaður tekur þetta til sín.
Það gæti verið, að hverjum ein-
stökum þeirra finnist þessar
ábendingar eiga við hina blaða-
mennina. En ég held, að ég þurfi
ekki að hafa samvizkubit út af
gagnrýni um blaðamenn almennt,
því að engir hafa betri aðstöðu
til að bera hönd fyrir höfuð sér.
STÖNDUM VÖRÐ UM ÍSL.
ÞJÓÐERNI oð HREINT OG
ÓMENGAÐ MÓÐURMÁL
Eitt af því, sem verndað hefur
tunguna um aldir, er sú áherzla,
sem íslendingar hafa lagt á skýr-
an framburð. Vér eigum til ís-
lenzka málshætti og vísur, sem
alþýða manna á Islandi undi við
öld-um saman og vafalaust áttu
sinn mikla þátt í að viðhalda
skýrum framburði og þar með
vernda íslenzka tungu. Sem
dæmi má nefna vísuna alkunnu:
„Stebbi stóð á ströndu
og var að troða strý,“
—o. s. frv.
Latmæli, flámæli, tafs á orð-
um eða endingum, óskýr fram-
burður, er allt háskalegt fögru
máli. Við kennslu móðurmáls má
ekki leggja aðal áherzlu á les-
hraðann, heldur hitt, að fram-
burðurinn sé skýr. Setninga-
merki og beygingarfræði eru
nauðsynleg. En andi tungunnar
er öllu ofar. Þær hættur, sem ís-
lenzk tunga kann að vera stödd
í nú, þurfa að vekja oss til um-
hugsunar og athafna. Hér duga
engar harmatölur, heldur heit-
strengingar. Stígum á stokk og
strengjum þess heit að standa
trúan vörð um íslenzkt þjóðerni
og hreint og ómengað móðurmál.
Heitum því að leggjast öll á eitt
til að vernda vort ástkæra, yl-
hýra mál.
Fagurt veður setti svip sinn
á þjóðhátíðardaginn
D-LISTINN
er listi Sjálfstæðisflokksins
ÞJÓÐHATIÐARDAGURINN hér
í Reykjavík, varð sannkallaður
hátíðisdagur, því veðrið, sem allt
var komið undir um almenna —
og ánægjulega þátttöku, brást
ekki, heldur var hið ákjósanleg-
asta. Mjög almenn þátttaka var
í öllum þeim skemmtunum sem
fram fóru bæði um daginn og
eins um kvöldið. — Þúsundir
manna voru á götunum allt þar
til hætt var að dansa á götunum
og dansfólkið og áhorfendur hróp
uðu ferfallt húrra fyrir borginni
sinni.
BÆRINN f HÁTÍÐABÚNINGI
Að venju þennan mesta hátíð-
isdag í sögu þjóðarinnar, var bær
inn allur fánum prýddur og skip
í höfninni skreytt marglitum
flöggum stafna á milli. Börn og
fullorðnir voru sumarklæddir.
Voru mikil litbrigði þar sem
manngrúinn fór um göturnar eða
sat á Arnarhóli og öðrum opnum
svæðum í Miðbænum.
Skrúðgöngur Austurbæinga og
Vesturbæinga voru fjölmennar,
en fyrir þeim fóru lúðrasveitir.
Heppilegra hefði verið að hafa
sveitirnar í miðju fylkinganna,
því þeir sem voru aftarlega
heyrðu rétt óminn af göngulög-
unum. Börn og unglingar settu
sinn svip á hópgöngurnar og voru
flest börnin með litla fána.
VIÐ AUSTURVÖLL
Á Austurvelli var numið stað-
ar. Þar var hlýdd þjóðhátíðar-
messa í Dómkirkjunni. Prófessor
Ásmundur Guðmundsson prédik-
aði, en að henni lokinni gekk
forseti fslands, herra Ásgeir Ás-
geirsson, að fótstalli styttu Jóns
Sigurðssonar og lagði að honum
fagran blómsveig í nafni þjóðar-
innar, en síðan léku lúðrasveit-
irnar þjóðsönginn. — Af svölum
Alþingishússins flutti Fjallkonan,
Herdís Þorvaldsdóttir, ávarp i
bundnu máli.
RÆÐA FORSÆTIS-
RÁÐHERRA
Þá flutti Steingrímur Stein-
þórsson, forsætisráðherra ræðu
af svölum Alþingishússins. Lýsti
hann fyrst í fáum velvöldum orð
um Jóni Sigurðsyni og braut-
ryðjendahlutverki hans. Síðan
sagði hann m. a.: „Engir eigin-
leikar eru oss íslendingum auð-
synlegri en trúin á landið og
möguleika þess, trúin á framtíð
íslenzku þjóðarinnar í þessu
landi“. Rakti hann síðan helztu
erfiðleika heimalandsins og vék
nokkrum orðum að hinum vest-
ur-isienzku gestum, er nú gistu
land vort og komst síðan að orði
á þessa leið:
En til þess að ísland sé og verði
fæu um ao Djoða bornum sínum
í nútíð og framtíð starfsskilyrði
\jo 'i>æa kraxta þeirra í sam-
keppni við þá þróun og framfar-
ir á öllum sviðum, sem nú eiga
sér stað í hinum stóra heimi um-
nverfis oss, þarf á hvers manns
liði að halda. Þjóðin er fámenn
en verkefnin mörg og stór. Vér
þurfum að tileinka oss sem bezta
þekkingu á öllum sviðum, heima
og erlendis, og nýta hana í þágu
landsins. íslenzkur æskulýður er
góðum gáfum gæddur og býr yfir
miklum hæfileikum, sem með
eljusemi og dugnaði geta leitt oss
langt fram á við. Gæðum íslands
verður aldrei náð nema með
nokkurri harðsækni. Því veldur
lega landsins og veðurfar. Megin-
atvinnuvegirnir hafa sumir hverj
ir brugðizt ár eftir ár svo sem
síldveiðarnar nú um 8 ára skeið,
og hefur slíkt valdið hundruðum
milljóna tjóni beint og óbeint.
Fyrir 8—10 árum hefði fáum
dottið í hug, að þjóðin fengi af-
borið slíkt áfall. Hver hefði líka
trúað því fyrir 3—4 árum, að ís-
fiskmarkaðurinn í Bretlandi
myndi lokast með öllu og að þann
vanda þyrfti að leysa, sem af
slíku leiddi? Þetta hefur gerzt, og
við höfum einnig staðizt þá raun,
reynslunni ríkari. í landhelgis-
deilunni stöndum vér íslendingar
sem heild og munum aldrei hvika
frá markaðri stefnu, en vér þurf-
uin að láta hina bitru reynslu af
skiptum við brezka útgerðar-
menn verða harðan spora á okk-
ur í því efni að leita allra ráða til
að efla framleiðsluna, gera hana
enn betri og fjölbreyttari og afla
henni nýrra markaða.
HLUTLEYSI FÁNÝTT í
SKIPTUM VIÐ EINRÆÐISRÍKI
í alþjóðamálum hefur ekki
verið bjart um að litast undan-
farna áratugi og er ekki enn.
Flestir eru því milli vonar og
ótta. Brátt varð ljóst, að ríki þau,
er stjórnað er samkvæmt vald-
boði einræðis og kúgunar létu
einskis ófreistað að leggja sem
flest þjóðlönd undir járnhæl sinn.
Þegar þessum skefjalausa yfir-
gangi hinna austrænu einræðis-
ríkja hafði farið fram um sinn,
hófust lýðræðisríkin handa um
samtök sín í milli til þess að
Framh. á bls. 12
Marmfjöldinn á Arnarhóli, Sr. Friðrik Friðriksson er í ræðustól.
— (Ljósm. MbL: Ol. K. M.)