Morgunblaðið - 07.10.1954, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 7. okt. 1954
MORGUNBLAÐIÐ
23
! FYRSTA SAMTAL MITT VIÐ STALIN
AFLUGVELLINUM í Moskvu
tók nefnd frá utanríkisráðu-
neytinu á móti okkur, undir for-
ystu Visjinskys, vara-utanríkis-
xáðherra og skrifstofustjóra,
einkennisbúnum. Var okkur ekið
á hið gamla gistihús National.
J>að hafði lítið breytzt síðan ég
var seinast í Moskvu, 1944, þung-
ir flauelsfóðraðir stólar — dá-
lítið slitnari en þegar ég sá þá
SÍðast, þykkir gólfdúkar og smá-
skraut. Það var auðséð að þetta
gistihús var ekki háttsett á við-
xeisnaráætluninni. En maturinn
var góður, og það voru vinföngin
©g þjónarnir líka. Sem gestum
stjórnarinnar var séð fyrir okkur
á hinn bezta hátt, við fengum
alltaf beztu sætin í leikhúsum og
danssýningum; okkur hafði verið
séð fyrir kvöldskemmtunum af
mestu umhyggju. Bifreið og bif-
reiðarstjóri jafnan til taks handa
okkur, og þess vegna gátum við
komizt yfir að sjá mikið af söfn-
um og sýningum.
Einn daginn höfðu Molotov-
hjónin hádegisverð fyrir mig og
mitt fólk, og við það tækifæri
tókst mér að láta bros Molotovs
breytast í kaldan vanþóknunar-
svip. Það gerðist í ofurlítilli, ó-
undirbúinni þakkarræðu, þar
sem ég minntist á þann heiður,
sem ritara S.Þ. hefði verið sýnd-
ur af einum voldugasta meðlim
sambandsins. Ég hélt áfram með
því að lýsa Sovét-samveldinu
sem nr. 1 í heiminum í ýmsu til-
liti (ég hafði rauða herinn og af-
rek hans í huga), en sem nr. 2 í
öðrum efnum (auðæfi og iðnað),
og í enn öðrum sem nr. 3 (þar
hugsaði ég til yfirráða Breta á
sjónum og áhrifa þeirra um all-
an heim, vegna brezku samveldis
landanna). Ég hefði átt að láta
nr. 1 og 2 nægja. Molotov og
Visjinsky hlustuðu með athygli
á þýðingu Klaveness (ritara
Lies) af ræðunni og brostu og
kinkuðu kolli, þegar þeír heyrðu
fyrstu setningarnar. Það leit
meira að segja svo út, sem þeir
væru tilleiðanlegir að viður-
kenna að Sovét væri ekki nema
nr. 2 í ýmsum efnum. En þegar
ég hélt áfram og gaf í skyn, að
Sovét gæti jafnvel verið nr. 3 í
sumu tilliti, hafði ég auðsjáan-
lega gengið of langt. Brosin og
kinkanirnar hurfu eins og dögg
fyrir sólu og ég hafði kýnnst
nýrri hlið á rússnesku skapferli.
Þrátt fyrir þessa snurðu hélt mál-
tíðin áfram eftir áætlun. Molo-
tov skálaði við hvern og einn í
mínum hóp, og ég skálaði fyrir
okkar hönd við alla viðstadda
Rússa.
AÐRIR GESTIR
Það kom brátt á daginn að ég
©g föruneyti mitt voru ekki einu
Stjórnargestirnir í Moskvu. — í
rauninni hvarf þessi fyrsta heim-
sókn aðalritara S.Þ. i skugga
annarrar heimsóknar. Það var
tékkóslóvakísk sendinefnd, sem
átti að undirrita nýja viðskipta-
samninga milli landanna. Eitt
íyrsta kvöldið, sem við vorum í
Moskvu, höfðu allar opinberar
persónur farið í sparifötín til að
taka sem virðulegast á móti þess-
ari nefnd.
Að því er snertir skraut og
lúxus þolir fátt samanburð við
opinbera móttöku í Moskvu. Mér
var ekkert nýnæmi að sjá Spiri-
donov-höllina, ég hafði komið þar
1944, sem norskur utanríkisráð-
herra, og jafnvel á stríðsárunum
voru móttökurnar ekki íburðar-
minni. í þessu lágreista, fagra
steinhúsi, var fullt af háttsettum
sovétembættismönnum, gestum
og sendiherrum — sem hafði
verið raðað kyrfilega níðúr í
hallarsalina þrjá eftir melorðum
og virðingum. Þegar gestirnir
komu, urðu þeir að bíða í fremsta
Hér fer á eftir einn kaflinn úr hinni nýju bók Trygve Lie, „Syv aar!
for freden“. Kaflinn er nokkuð styttur. Lie var í þetta sinn boðinn
ti! Moskvu sem aðalritari S. Þ. og fór þangað ásamt konu og
dætrum, 1946.
Trygve Lie.
salnum, þangað til húsráðendurn-
ir komu og tíndu úr hópnu.m og
fóru með suma inn í næsta sal.
Númer þrjú, auðsjáanlega hið
allra helgasta, var eingöngu
handa úrvalsmönnunum, og þang
að mátti enginn fara inn nema
honum væri boðið það sérstak-
lega. Eins og venjulega í þessum
sovétboðum voru veitingarnar
ríkulegri en orð fá lýst: styrju-
hrogn, steiktir smágrísir, fiskur
Benes talaði með beiskju um
Sovét-Rússland.
í ótal myndum, ket og fugl, að-
eins vínfangaúrvalið var tak-
markað: vodka, rússneskt koníak
og rússnesk vín.
Síðar um kvöidið var ég
kynntur meðlimum tékkósló-
vakísku nefndarinnar: Klement
Gottwald, forsætisráðh., Zdenek
Fierlinger, varaforsætisráðh. og
ýmsum öðrum, þar á meðal mín-
um trygga vini Jan Masaryk, ut-
anríkisráðherra. Það var alltaf
eitthvað skemmtilegt og áhyggju
laust við Masaryk, og mér var
mikil huggun að því í þetta
skipti. Við höfðum verið góðir
vinir í mörg ár, unnið saman á
stríðsárunum, flogið saman til
San Francisco og vorum báðir
nýkomnir af íyrsta S.Þ. þinginu
í London. Ég varð alls ekkert
hissa þegar hann vppti annarri
öxlinni og dró aðra augnabrún-
ina upp í hársrætur og benti út
i mannlaust horh. „Blah-blah-
blah“, hvíslaði hann, en það
þýddi að við skvidum rabba sam-
an í næði, „mikið leyndarmál,
voðalegt ieyndarmál“.
„ÞETTA ER ALLT HUMBUG“
Um leið og hann stikaði út í
hornið, leit hann til baka, fyrst
um aðra öxlina og svo um hina,
eins og hann væri að skopast að
rússnesku varkárninni. En brosti
um leið, það lá vel á honum. —
„Trygve", byrjaði hann. ,,Þú hef-
ur heyrt um þennan mikla við-
skiptasamning. Ojæja, hann er
nú ekki það sem hann sýnist.
Þetta er allt fallegt á pappírnum,
en ég get sagt þér, að Rússarnir
gengu frá því öllu fyrirfram“.
Hann sagði mér í stuttu máli frá
viðræðunum, það var fyndin og
beisk lýsing .... Sá, sem sá hann
á þriggja feta færi, gat haldið að
hann *væri að segja skrítlu.
„Þetta er allt „humbug“. Þeir
ráða öllu um gengið: Það, sem
þeir tapa á einu taka þeir aftur
á öðrum lið, ^og með verðlaginu
þeirra rýja þeir okkur inn að
skyrtunni“. Við stóðum þarna að
minnsta kosti fimm mínútur, og
Masaryk hafði einn orðið. „En
hvað eigum við að gera, við er-
um tilneyddir að leika með
þeim. Gottwald þorir ekki að
draga andann án þess að líta á
Molotov áður“. Hann kreppti
báða hnefana upp að vestinu og
báðir þumalfingurnir vissu upp.
Ég skildi á honum að jafnaðar-
mennirnir hefðu látið ginna sig,
þar á meðal Fierlinger, og að
hann var vonsvikinn yfir úrslit-
um viðskiptasamninganna. „Það
væri gaman að vera með þér
heilt kvöld“, sagði hann að lok-
um. „En ég þori ekki að hætta á
það. Við verðum að hittast við
annað tækifæri".
IIJÁ STALIN í KREML
Kvöldið 23. júlí var mér ekið
í bíl til Kreml, ég átti að tala við
Stalin í fyrsta skipti. Rétt fyrir
klukkan 10 kom lúxusbifreið að
Hótel National og við ókum að
fyrstu varðstöðinni við Kreml-
múrinn. Við fórum ekki um hlið-
ið inn á Rauðatorg, heldur um
annað hlið, sem var afsíðis, og
þar var vörðurinn og eftirlitið
alveg eins og ég mundi það frá
1944. Þar var ekki mikið sagt,
eftirlitið gekk fljótt og var þó
ítarlegt. Þegar kom inn úr hlið-
inu var ég beðinn um að setjast
í einn af bílunum, sem tilheyra
Kreml, og eftir að tveir nýir verð
ir höfðu athugað okkur, námum
við staðar við sama húsið, sem
ég hafði hitt Molotov forðum.
Nokkrum mínútum síðar tók
ég í höndina á Stalin, og við
virtum hvor annan fyrir okkur.
Það sem ég sá var stuttur, saman
rekinn maður, sólbakaður í and-
liti. Þegar við gengum yfir gólfið
til að setjast við borðið, tók ég
eftir hve göngulag hans og
hreyfingar var ákveðið og ein-
Bros Molotovs breyttist í kaldan
vanþóknunarsvip.
Stalin: „Við þurfum 10 milljarð
dollara aðstoð“.
skorðað. Ég hef aldrei séð nokk-
urn mann stíga fæti svo fast og
reglubundið á gólf, án þess þó að
ganga eins og hermaður. Hann
var lágur, talsvert lægri en
Molotov og Visjinsky, þegar
hann stóð við hliðina á mér náði
hann mér ekki nema í höku. —
| Herðarnar voru breiðar og sterk-
legar, en digur virtist mér hann
alls ekki. Hann var í nærskornum
jakka með stífum kraga, hneppt-
um í hálsmálið. Ég gizka á að
hann hafi verið 80—85 kíló. Þeg-
ar við heilsuðumst tók ég sérstak-
lega eftir augunum, gráum og
innstæðum, köldum og óhreyfan-
legum — nema þegar hann brosti.
En þau skipti sem ég hef séð
Stalin brosa, get ég talið á fingr-
um mér. Hvorki í þetta skipti né
siðar var ég ekki í nokkrum vafa
um hvaða álit hann hefði á jafn-
aðarmönnum yfirleitt. Ég gæti
hugsað mér að hann væri talsvert
grallaralegri og alúðlegri við fólk
úr öðrum flokkum Svarta, bogna
pípan, kunn af ótal myndum, virt
ist eiga fastan samastað undir
gráu yfirskegginu á honum, sem
hékk niður yfir munnvikin. Eins
og allir pipureykjendur hafði
hann þann fasta og ósjálfráða
| vana að vera alltaf að þjappa í
| pípunni og kveikja í; stundum
barði hann úr henni og tróð aftur
í hana úr tóbakstuðru, sem hann
hafði í vasanum.
< Það fyrsta sem Stalin sagði
var um Noreg og Hákon konung,
og ég sendi þau ummæli áfram
til Hans Hátignar í bréfi, sem ég
sendi frá París viku síðar. „Að
því er mig minnir“, skrifaði ég,
„sagði generalismus Stalin orð-
rétt: Barátta Noregs gegn nazism
anum hafði mikil áhrif á mig og
þjóð mína. Konungur yðar er
hraustur konungur, sem ég ber
mikla virðingu fyrir.“ Stalin hélt
áfram að hrósa andstöðubaráttu
Norðmanna, og sagði að sér væri
vel kunnugt um það ágæta starf,
sem andstöðuhreyfingin og
norska stjórnin í London hefði
unnið. Hann virtist líka meta það
mikils, að svo mörg norsk skip
höfðu vecið í skipalestunum til
Murmansk, og nefndi líka, að
norsk skin hefðu flutt vopn og
hergögn til Vladivostok. Það var
auðheyrt að honum þótti vænt
um að rússneskur her hefði tek-
ið þátt i að reka Þjóðverja úr
Norður Noregi. Hann bæíti því
við, að hann hefði talað við
marga liðsforingja, sem höfðu
verið í Norður-Noregi þá, og
höfðu aðeins það bezta að segja
um norsku þióðina og hvernig
hún hefði tekið rússneska herlið-
inu.
En þó auðheyrt væri að Stalin
væri vel fróður um Noreg og
hlutdeild okkar í stríðinu, fór
hann villt í einu: „Þið smíðið
herskip í Noregi, er ekki svo?“
spurði hann. Ég sá að hann hafði
haft hausavíxl á Noregi og Sví-
þjóð og flýtti mér að leiðrétta.
„Því miður getum við ekkf smíð-
að stór herskip“, sagði ég. „Þó að
við séum mikil siglingaþjóð, em
311 okkar herskip smíðuð erlend-
is, nema nokkrir litlir, gamlir
tundurbátar, og það sama er að
segja um flest kaupför okkar.“
VIÐ ÞURFUM TÍU MILLJARD
DOLLARA
Ég minntist svo á flug mitt yfir
Rússland vestanvert og allar eyði
leggingarnar, sem ég hefði séð.
„Endurheimt Stalingrad og vörn
Moskva og Leningrad eru stór-
kostleg þrekvirki“. sagði ég, „og
hafa vakið aðdáun allra banda-
manna.“ Og svo minntist ég á
hið mikla viðreisnarstarf, sem
Sovét ætti fyrir höndum. Stalin
sagði að landið þyrfti hjálp til
endurreisnarinnar. Hvað eftir
annað nefndi hann tíu milljard
dollara — þá upphæð þyrfti
Jan Mazaryk: „Ég verð kyrr“.
Sovét-samveldið að fá. „Við þurf-
um peningana strax“, sagði hann,
„og þetta er ekki meira en Sovét
hefur unnið til, þegar litið er á
framlagið til baráttu banda-
manna.“ Ég fullvissaði hann um
að ég skyldi muna þetta og nefna
það við rétt amerísk yfirvöld.
Það gerði ég líka í fyrsta samtali
mínu við Truman forseta og
Byrnes utanríkisráðherra eftir að
ég var kominn vestur.
Þessi yfirlýsing Stalins gerði
mér auðveldara að fitja upp á
því, sem ég hafði ætlað mér að
koma á framfæri við þetta tæki-
færi. Ég snéri mér formálalaust
að því og lét í ljósi áhyggjur
mínar yfir þvf, að sambúðin milli
Vesturvel danna og Sovéts hefði
versnað síðan í stríðlokin. „Þetta
er mjög óheppilegt“, sagði ég,
„séfstaklega af því að hér er auð-
sjáanlega um misskilning að
ræða. Ég hef oft orðið þess var,
að menn eins og Truman forseti
og Byrnes hafa oft sýnt miklu
meiri skilning á vandamálum
Sovéts en aðrir Amerikumenn..“
Það va;/i ömúrlegt að sjá að allri
vinsamlegri viðleitni til sam-
komulags væri tekið með tor-
tryggni, og hverri útréttri hendi
vísað á bug. Og ég bætti við.
Frh. á bls. 25