Morgunblaðið - 02.12.1954, Qupperneq 3

Fimmtudagur 2. des. 1954
MORGGNBLAÐIÐ
19 '
Broddi Jóhannesson:
mikla
LO K IÐ er annarri útgáfu af
Sögu mannsandans eftir
Ágúst H. Bjarnason. Fimmta
bindið, Vesturlönd, er 371 bls.
auk tímatals og eftirmála eftir
Hákon Bjarnason. Fyrstu tvö
bindi annarrar útgáfu af þessu
mikla riti, Forsaga manns og
menningar og Austurlönd, komu
út árið 1949, Hellas kom út 1950 (
og Róm í heiðnum og kristnum'
sið 1953. Alls er rit þetta 1681
blaðsíða, auk 149 heilsíðumynda
á vönduðum myndapappír og
nokkurra uppdrátta og annarra
mynda, sem prentaðar eru með
meginmáli. Pappír er vandaður
og vinna prentsmiðjunnar prýði-
leg.
Það er svo merkur viðburður,
þegar þjóð með einhæfan bóka-
kost er fengið slíkt rit í hendur,
að ég vil neyta færis og þakka
það og minna um leið á brýnar,!
andlegar þarfir okkar.
Við stærum okkur af því í tíma
og ótíma, að við séum mikil
bókaþjóð. Við erum líka mikil,
bókaþjóð, ef miða skal rúmtak
íslenzkra bóka við höfðatölu. En j
íslenzkur bókakostur er svo ein- 1
hæfur, að háski væri að, ef jafn-l
margir menn væru ekki læsir á
erlendar tungur og raun er á.
En vert er þó að minnast þess,!
hvert tjón menningu íslendinga
er búið, ef tungan heltist úr lest-
inni, en svo fer, þegar hún á ekki
lengur orð um heilar fræðigrein-
ir eða sum mikilvægustu hugtök
andlegrar sögu, en íslenzkir
menn taka að hugsa í og með
erlendum orðum. Þá klofnar
þjóðin í menntaða menn og ó-
menntaða, þá hefst sú stétta-
skipting, sem verst er, hversu
hrein sem stöðnuð tungan kann
að vera.
Því er gjarna trúað, að íslend-
ingar hafi verið öðrum þjóðum
einangraðri á liðnum tímum, og
blekkjast menn þar af hnatt-
stöðu landsins. En andi og
menntir eru ekki sérlega háð
fjarlægðum. Islenzkar mennta-
stofnanir hafa lengstum verið
gæddar alþjóðlegum og þjóðleg-
um anda í senn, og er það að
vonum, því að kirkian hefur
lengst af mótað íslenzk mennta-
setur, og í skjóli íslenzkrar
kirkju döfnuðu kirkjuleg, þjóð-
leg og klassisk fræði. Fornmennt-
ir og þjóðleg fræði skipuðu önd-
vegi í íslenzkum skólum lengi
eftir að veraldlega valdið tók
umsjón þeirra í sínar hendur, og
eigum við gleggst dæmin frá
Bessastöðum.
Er náttúruvísindi og tækni
þróuðust sem örast á síðustu öld,
breyttust viðhorf í skólamálum.
Síðan hefur allt stefnt að því að
sneiða hjá klassiskri menntun í
íslenzkum skólum, en með því
er sleppt veigamiklum þætti úr
menningarlegri arfleifð okkar.
Því er ekki gefinn gaumur að
heldur, að aðrar þjóðir, en sögu-
snauðar að vísu, voldugri og
fremri að tækni, leggja nú aukna
stund á klassiska menntun og
telja, að ekki megi missa sjónar
áf henni.
Beztu menn hafa ávallt skilið,
að hyggja skal „að fortíð, ef
frumlegt skal byggja, án fræðslu
þess liðna sést ei, hvað er nýtt“
eða nýtilegt, mælikvarða brest-
ur, og það er talið dómlaust af
reynslunni, sem löngu var kunn-
ugt.
— ★ —
FREISTANDI er að telja það
táknrænt, að flestir íslend-
ingar, sem komnir eru til vits og
ára, þekkja einn fornan heim-
speking, en hann hefur ekki, svo
að vitað sé, skráð eða látið eftir
sig nokkurt rit. Þessi maður var
Sokrates. Sá maður, er kynnt
hefur okkur skoðanir Sokratess
með ritum sínum, var nemandi
hans Plató. Þó lét hann svo um
mælt, að enginn alvörugefinn
maður myndi nokkru sinni skrifa
feað á bók, sem honum væri
fiyBBzsis: áslen;
sneEBningarEei
hjartfólgnast, því að hann vildi
ekki ofurselja það misskilningi
og vanskilningi manna. Við erum
honum samt þakklát fyrir það,
er hann skrifaði, enda skylt að
þakka hverjum manni, sem unn-
ið hefur þörf verk og góð, hvort
heldur er á bók eða með öðrum
hætti. En hvert gagn er að bók-
um, sem enginn nær til né nokk-
ur maður skilur, þótt hafi handá
á milli?
— ★ —
A' GÚST H. BJARNASON
stundaði nám við Hafnar-
háskóla, naut hann þar kennslu
ágætra manna, voru þeir í
fremstu röð heimspekinga og sál-
fræðinga Evrópu. Það leynir sér
ekki, að hann hefur spurt sjálfan
sig í fullri alvöru, hvérnig hann
mætti stunda fræði sín þjóð sinni
til mestra heilla. Hann gerir sér
ljóst, er heim kemur, að hún má
kallast bóklaus í öllum þeim
greinum, sem hann hefur lagt
mesta stund á, og hann einsetur
sér að bæta úr þessu. Hann befur
líka verið gagntekinn af bjart-
sýni aldamótakynslóðarinnar og
trú síðustu aldar á gildi mennt-
unar og þekkingar.
Margar spurningar sækja á
hann. Hann leitast við að kryfja
þær til mergjar, og hann liggur
ekki á svörunum. Viðhorf hans
kemur glöggt fram í formálanum
að Austurlöndum, sem út komu
1908: ,,En því er nú einu sinni
svo farið, að sérhvern langferða-
mann langar til að líta yfir veg-
ferð sína til þess að sjá, hvað
hann hefir farið, í hvaða ógöng-
um han nhafi lent og hvað margt
fallegt hann hafi séð á ferð sinni;
— þá er von, að mannsandann,
sem óefað er allra ferðalanga
elztur og eldri en Gyðingurinn
gangandi, langi til þess einstöku
sinnum að líta yfir farnar braut-
ir, því að þrátt fyrir allar ógöng-
urnar og öll vonbrigðin, getur
hann sagt með sanni, að hann
hafi verið að brjótast úr myrkr-
unum upp í ljósið, úr dalverpinu
upp á tindinn, og jafnvel á stund-
um úr eyðimörkinni inn í fyrir-
heitna landið“.
Ljóst er af þessum orðum, að
höfundi er hugleikið að rekja
sögu mannsandans til varnaðar
og fordæma á öld, sem af má
vænta stórkostlegri breytinga og
byltinga en fyrr höfðu gengið
yfir þessa álfu.
lesieildúEti
lidiana alda
Prófessor Ágúst H. Bjarnason.
Sögu mannsandans skiptir höf-
undur í þrjú skeið: skeið trúar-
innar, skeið heimspekinnar og
skeið vísindanna. Síðan gerir
hann grein fyrir hverju þeirra,
en hefuf þó jafnan hliðsjón af
almennri sögu, svö að lesendus:
kynnast staðháttum sögusviðs,
þjóoskipulagi og tiðaranda.
Þegar slíkt rit cr skráð, þárf
höfundur ekki einur.gis að gera
sér gfein f'yrir efnisvaii og efnis-
skipun, hann verður einnig að
endufsegja óg þýða. Ég minni á
þetta, vegr.a þess að ýfnsir virða
þýðingar minna en veft er og
gera sér ekki grein fyrir, að sá
er oft fniklu tignari á hugárfari,
sem flytur hugsanir annarra
manna fremur en sínar eigin.
Að sjálfsögðu gáfust Ágúst II.
Bjarnasyni ótal tæikfæri til að
flytja eigin skoðanir á þeim þús-
Undum blaðsíðna, sem hann rit-
aði og birti, og í efnisvali manna
koma skoðanir þeirra jafnan
beint eða óbeint í ljós. En er
Ágúst H. Bjarnason skrifar Sögu
mannsandans setur hann sér það
verkefni að kynna hugsanir ann-
arra manna, en þáð gera nýtir
menn ekki, nema þeir viðurkenni
íyrirmennsku hinna, er kynna
skal. Hann gerir þetta af elju og
kostgæfni, hann rekur skoðanir
fornra og nýrra spekinga, stund-
um.með beinum þýðingum, en að
sjálfsögðu miklu oftar með því
að draga saman helztu niðurstöð-
ur þeirra. Hvort tveggja er
vandaverk, þegar skila á vönduð-
um hugsunum óbrengluðum, en
þar við bættist enn, að íslenzkan
var orðfá eða orðlaus um fjöl-

mörg þeirra hugtaka, er Ágúst
H. Bjarnason fjallaði um í ritum
sínum, sögulegum, heimspekileg-
um, rökfræðilegum og sálfræði-
legum. Hann vann því brautryðj-
andastarf í þessum efnum á
margan veg. Því furðulegra og
þakkarverðara er það, hversu
lipur stíllinn er og efni léttilega.
fram sett, þótt þungt sé.
Saga mannsandans hófst með
ritinu Andatrúin og framþróun
írúarbragðanna 1905. Síðan kom
hvað af öðru, Nítjánda öldin
1906, Austurlönd 1908, Hellas
1910 og Vesturlönd, sem var mest
þecsara rita, 1915.
— ★ —
¥ TM það bil fjórum áratugum
U síðar entist honum líkamlegt
og andlegt þrek til að endurskoða
og endursemja fjögur fyrstu bind-
in. Hafði hann hugsað sér að auka
verulega í 5. bindið, Vesturlönd,
einkum um Islam, en féll frá, áð-
ur en því yrði lokið. Nítjándu
öldina vannst honum ekki heldur
tími til að endurskoða. Er mjög
harmandi, að honum skyldi ekki
auðnast að gefa hana út að nýju,
því að hún stóð honum næst í
tíma, en margar holskeflur höfðu
riðið yfir þær hugsjónir, er gagn-
tóku hann og marga beztu menn
um aldamótin síðustu, og mörg-
um hættir nú til að hvika frá af
lítilli. karlmennsku, lítilli mann-
úð og lítilli bjartsýni. Fróðlegt
hefði verið að sjá, hvern dóm
hinn lífsreyndi öldungur hefði
lagt á framvindu síðustu áratuga.
Ég trúi því, að hann hefði gert
það af meiri dómgreind en marg-
ir yngri menn, er týnt hafa trú á
fornar dyggðir, en bugast af og
samþýðast ofbeldi síðustu ára í
orðum og gerðum.
En um hvað fjallar Saga
mannsandans? í fyrsta bindi,
Forsögu manns og menningar, er
saga jarðar.og þróun lífs á jörðu
rakið í fáum dráttum í kaflanum
Þróun eða sköpun. Þá er sagt frá
Tilkomu manns og menningar,
skýrt frá elztu minjum um menn
og upphafi menningar. f kaflan-
um um Unptök ritmáls og and-
legrar menningar er, auk þess er
sjá má af nafni. m. a. skýrt frá
frumdráttum félagslífs og upp-
tökum laga, réttar og átrúnaðar.
f kaflanum Óæðri trúarbrögð er
einkum skýrt frá frumstæðum
helgisiðum. í síðasta kafla er
gerð grein fyrir framþróun tni-
arbragðanna, og er þar að nokkru
inngangur að ýmsu því, er rakið
er í síðari bindum ritsins.
í öðru bindi, Austurlöndum,
segir frá menningu Asíuþjóða,
bæði þeirra, sem löngu eru týnd-
ar, og hinna, er nú ráða þar lönd-
um og ætla má, að verði meðal
forystuþjóða heims á næstu tim-
um.
í þriðja bindi, Hellas, segir frá
grískri menningu, og er lang-
mestur hlut.i bókarinnar helgað-
ur grískri heimspeki, og fer vel
á því, þar eð vart mun ofmælt,
að öll heimspeki Vesturlanda,
sem á einn eða annan hátt styðst
við bóklega arfleifð, hafi orðið
fyrir meiri eða minni áhrifum af
grískri heimspeki.
í þriðja bindi. Róm, í heiðnum
og kristnum sið, segir frá elztu
minjum um menningu á Ítalíu,
siðan er rakin saga Rómverja,
stjórnarfarsleg og trúarleg, þró-
un bókmennta og lista, róm-
versk-grísk heimspeki og loka-
báttur heiðindóms. f öðrum hluta
þessarar bókar ér sagt frá kristn-
um sið og þróun hans í Róma-
veldi.
Síðasta bindið, Vesturlönd,
fjallar um menningu Vesturlanda
frá Endurreisnartímanum og
fram til loka átjándu aldar. Kafl-
ar bókarinnar eru: Bante, End-
urreisnartímabilið, Siðbótartím-
arnir og Heimsmyndin nýja. Af
þessu bindi getur nútímamanni
orðið það sérstaklega ljóst,
hverja glímu og fórnir það hefur
Frh. á bls. 20.
Saga mannsandans effir Ágúst H. Bjamason