Morgunblaðið - 05.04.1955, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 5. apríl 1955
MORGUNBLAÐIÐ
e
SAGAN
STJ hátíð, sem verzlunarstéttin
heldur í dag við rausn og af
myndarskap og ræktarsemi við
upphaf sitt og sögu, er hátíð í
minningu margra hversdagslegra
Starfa, sem unnin hafa verið í
þjónustu daglegs lífs. Verzlun
er þjónusta við margvíslegar
þarfir hversdagsins, fæði og klæði
og skæði, og við tízku og munað.
Störf eru ýmist þannig, að þau
þjóna lífinu í auðmýkt eða
drottna yfir því í dreissugheitum
og venjuiega fara fáar sögur af
þeim fyrri, en hetjusögur af þeim
síðari.
Verzlun hefur aldrei verið mik-
ið söguefni á íslandi, ef til vill
áð einokuninni fráskilinni og
kaupsýslumenn hafa sér til tjóns
að jafnaði haft lítinn skilning á
sögu sjálfra sín og gildi hennar.
LOGANDI GLÓÐ
OG LÝSANDI KYNDILL
Frelsið, sem einu sinni var log-
andi glóð í skáldskap okkar og
lýsandi kyndill í stjórnmálum
okkar, er nú ýmsum úrelt hugtak
sem menn ypta að öxlum í and-
varaleysi þess, sem heldur að það
sem honum var gefið í gær, hljóti
hann að eiga fyrirhafnarlaust á
morgun.
íslenzk saga hefur nokkuð ein-
hliða orðið bókmennta- og stjórn-
málasaga, en hagsagan orðið
meira útundan og þjóðfélagssag-
an.
Allir vita, að ísland farsælda
frón er eftir Jónas Hallgrímsson
og kom í Fjölni 1835, eða þeir
þekkja orðtakið „vér mótmælum
allir“, frá þjóðfundinum 1851. En 1
fæstir muna það t. d. að 1835 kom
hingað fyrsta prjónavélin eða að
það ár sigldu hingað 92 skip með
varning til verzlana, sem nú eru
allar gleymdar. Og fáir gera sér
nú grein fyrir því, að á þjóð-
fundinum var einna mest rætt um
verzlun og siglingar.
Það þarf aðsópsmikla ofsamenn
og stórbrotna stoltarmenn, eins
og Skúla fógeta, til þess að gera
kyrrláta veralunarsögu að hetju-
sögu.
BRIMBRJÓTAR
FRAMKVÆMDANNA
Þrír menn eru mestir stólpar
viskunnar og brimbrjótar fram-
kvæmdanna í sögu verzlunar-
frelsisins, og eru þá ósanngjarn-
lega vantaldir margir ágætir liðs-
menn þeirra.
Þessir þrír menn eru Skúli
f^geti, Magnús Stephensen og Jón
Sigurðsson. Skúli fógeti er þjóð-
hetja, Jón Sigurðsson þjóðar-
dýrlingur, en Magnús Stephensen
var samt sá þeirra, sem ekki sizt
átti fjölþætta menntun, hann var
þjóðlegur heimsborgari með
margt úr geigleysi Skúla fógeta
og raunsæi Jóns Sigurðssonar.
Enginn hélt eins fast fram ís-
lenzku verzlunarfrelsi í orði og á
borði. Skúli fógeti var mest
óhemja af þessum mönnum, en
ágætur lærdómsmaður og höfð-
ingsmaður um leið og hann var
grjótpáll til framkvæmda En
skoðanir hans á verzlunarmálum
voru á ýmsan hátt í gömlum
anda. Jón Sigurðsson var grand
seigneur íslenzkra stjórnmála,
glæsimenni, rökmenni, geiglaus
og raunsær bardagamaður, harð-
Ur flokksforingi og lipur samn-
ingamaður í senn. Það er iangt
frá því að við séum enn vaxin
upp úr því, sem hann skrifaði um
verzlunarfrelsið fyrir hundrað ár-
urh, en viðkvæði hans var það,
að verzlun á íslandi þurfi að vera
frjáls.
Tímabilið frá Skúla fógeta til
Jóns Sigurðssonar er aðdragandi
og þroskaskeið verzlunarfrelsis-
ins. Á þessum tíma kemur fram
vísir alls þess, sem síðar óx upp
og enn er verið að reyna, sam-
keppni og frjálst framtak, félags-
verzlun og samvinna. Grundvöll-
ur frjálsrar kaupmannaverzl. var
OC FRELSIÐ
Járnfjald einokunarinnar
og nýr þjóðarhagur
Ræða Vilhjálms Þ. Gislasonar
á aldarafmæli frjálsrar verzlunar
Vilhjálmur Þ. Gíslason útvarpsstjóri.
lagður 1855, þótt einokun væri að
lögum úr sögunni 1787. Fýrsta ís-
lenzka hlutafélagið til verzlunar
og atvinnurekstrar í Reykjavík
var stofnað á Öxarárþingi 1751.
Tilraun til félagsverzlunar neyt-
enda var fyrst gerð í Reykjavík
1848, eftir tillögum Jóns SiPurðs-
sonar 4 árum fyrr og alllöngu
áður en Gránufélag og Verzlun-
arfélag Húnvetninga urði til og
meir en þremur áratugum fyrr
en Þingeyingar stofnuðu sitt
kaupfélag, sem áhrifamest og af-
drifaríkast varð þessarar félags-
verzlunar. Rangæingar höfðu gert
tilraun til félagsverzlunar þegar
1830.
Eitt var það, sem mest lyfti
undir verziunarfrelsið. Það var
vöxtur bæjanna upp úr 1788, en
með vexti þeirra verður mesta
þjóðfélagsbvlting sem orðið hef-
ur í þessu landi. Vöxtur bæjanna
og vöxtur verzlunarfrelsisins er
óaðskiljanlegur.
JÁRNTJALD
EINOKUNARINNAR
Verzlunarfrelsið er löngu orðið
staðrevnd í þjóðlifi okkar, hvað
sem líður dagiegu þrefi um rétt-
an skilning eða heppilegustu
framkvæmd á því. Af þeim sök-
um gerum við okkur oft ekki
grein fyrir því, hversu mikil og
merk timamót verzlunarfrelsið
markaði á sinni tíð. Bak við járn-
tjald einokunarinnar er önnur
veröld en okkar, heimur, sem við
eigum bágt með að gera okkur
grein fyrir, ómögulegt að lifa upp
aftur. Sú kynslóð, sem nú býr í
hlýju húsi, þar sem ekki þarf að
leggja í, þar sem ljósið flæðir um
allar stofur með litlu handtaki og
híbýlin fyllast tónum og tali með
öðru handtaki og háloftin eru
flogin á svipstundu — sú kyn-
slóð skilur varla, hvernig hungur
og kuldi og myrkur var í innsta
eðli allrar íslendingasögu öldum
saman, — vonleysi og volæði.
Sagan hefur kennt þetta erlendri
áþján, en það voru innlend sjálf-
skaparviti að miklu leyti, þó að
ekki skyldu afsakaðar syndir
einokunarinnar. Þetta vissi Jón
Sigurðsson. þegar hann sagði, að
það lýsti'Távisku og gunguskap
landsmanna að verzluninni væri
ekki kippt í lag fyrir löngu. Hann
var fyrsti sagnfræðingur okkar
með raunsæjan, hagrænan sögu-
skilning.
Baráttan fyrir verzlunarfrels-
inu stóð auðvitað fyrst og fremst
um viðskiptamál, um betri vöru
og um bætt kjör og haganlegri
kaupferðir. En baráttan var einn-
ig annað og meira. Um það var
barist, hvort ísland væri byggi-
legt land eða ekki. Menn höfðu
ekki gert þetta upp við sjálfa sig
á þessum árum, hvort hægt væri
að lifa í landinu við sæmilegan
hag eða ekki. í togstreitunni um
| þessi mál og um verzlunarfrelsið
varð til ný fræðigrein, íslenzk
hagfræði.
í skáldskap höfðu menn lengi
velt þessu fyrir sér. Um þetta var
kveðið í heimsádeilum og heims-
ósómum og í nýjum tón í kvæð-
um Eggerts Ólaíssonar. Það hafði
lengi verið útbreidd skoðun að
efni landsins gengu til þurrðar,
manndáðin minnkaði,, frjófgunar
blessun firtist jörðina, landið blési
upp og auk þess engin skikkan á
húsaganum. Menn höfðu forðu-
legar hugmyndir um landþrengsli
hér, svo að jafnvel fjórum árum
fyrir verzlunarfrelsið taldi sýslu-
maður hér syðra tormerki á því
að Hafnarfjörður gæti nokkurn-
tíma orðið verulegur kaupstað-
ur vegna skorts á lóðum og upp-
landi. Menn ræddu um það að
yfirgefa landið. Leitar skárst af
landi burt — liðið ungra karla,
kvað Eggert Ólafsson í Helblindu.
Hann sagði einnig, að sýnt væri
að eftir 60 ár verður allt fólk út-
dautt á íslandi, ef það fækkar
alltaf eins og fækkað hefur síðan
stórubólu.
NÝ ÍSLENZK HAGFRÆÐI
Hannes biskup Finsson lagði
grundvöll íslenzkrar hagfræði og
' hagsögu með riti sínu um mann-
fækkun af hallærum. Allt það
merka rit er skrifað til þess að
afsanna þessa firru, að ísland sé
óbyggilegt. Það er hagfræðilegt
sönnunargagn lagt með skáldleg-
um boðskap Búnaðarbálks.
Það varð höfuðátak átjándu og
nítjándu aldanna að uppræta ó-
trúna á landið og vantrúna á
þjóðina. Verzlunaránauðin og
harðærin höfðu átt mikla sök á
þessari vantrú. Verzlunarfrelsið
átti mikinn hlut að því að vekja
aítur trúna á landið og líísaí-
komuna. Skáldin tóku að boða
nýja, glaða trú á landið. Orð
Jonasar Hallgrimssonar: Veit þá
engi að eyjan hvíta á sér enn vor
.... komu fyrir hvað eftir annað
í greinum um atvinnumál og
stjórnmál — í Nýjum félagsrit-
um, í Norðurfara, í Þjóðólíi, jafn-
vel í Landshagsskýrslunum. Þessi
tilvitnun verður eins og einkunn-
arorð tímans, þau eru aldarfars-
ins góði andi.
Sú nýja íslenzka hagfræði, sem
óx upp með baráttunni fyrir
verzlunarfrelsinu varð á margan
hátt njúsamleg. Arnljótur Ólafs-
son skrifaði um þjóðmegunar-
fræði í Ný félagsrit og kom beint
inn á viðfangsefni samtímans í
verzlunarmálum: „Þegar verzl-
unaránauð er í landi, segir hann,
eins og verið hefur á íslandi, þá
verður öll útlend vara í langtum
hærra verði en hún kostar kaup-
manninn, en innlend vara í sem
lægstu verði“. Þannig hneigðu
menn bæði hagnýta stjórnmála-
baráttu og vísindalega hagfræði
á sveif frjálsrar verzlunar. í Nýj-
um félagsritum 1848 voru þýddar
hugleiðingar um verzlunarfrelsi
eftir Benjamín Franklín og 1886
þýddi Jón Ólafsson bók John
Stuart Mill, Um frelsið.
Baráttan fyrir verzlunarfrels-
inu var einn meginþáttur allrar
íslenzkrar sjálfstæðisbaráttu.
Hugmyndirnar um verzlunar-
frelsi hjálpuðu til þess að skapa
nýja og þróttmeiri lífsskoðun í
landinu. Ný hagfræði og fram-
kvæmdaörfandi hagkenning óx
upp með verzlunarfrelsinu. Bætt
lífskjör og lífskjarkur urðu af-
leiðing þess.
GRÓÐRAR OG
TILRAUNATÍMI
Tímabilið frá 1855 til aldamóta
verður gróðrar og tilraunatími,
meðan kaupmenn og vaxandi
kaupfélög eru að ná tökum á
verzluninni og gera hana inn-
lenda og fjölbreytta.
Þegar hálfrar aldar afmælis
verzlunarfrelsisins var minnzt
hér í Reykjavík, 1854, miðað við
staðfestingu laganna, var mikið
um dýrðir eins og í dag, byrjað
klukkan átta um morguninn, far-
in skrúðganga-undir ríkisfánan-
um danska og skjaldarmerki ís-
lands, haldin minningahátíð við
leiði Jóns Sigurðssonar og um
kvöldið voru samkvæmi á fjórum
stöðum í bænum samtímis. I ræð-
um, sem þá voru haldnar, má
heyra í hverju verzlunarstétt
þess tíma taldi málum sínum þá
ábótavant: að hér vantaði stór-
sala, fríhöfn, verzlunarskóla og
kauphöll.
Þetta var nú fast við bæjar-
dyrnar. Næstu stóru tímamótin
í sögu verzlunarfrelsisins eru
einmitt upp úr aldamótunum.
Fernt verður þá mest til þess
að efla verzlunina:
Fyrst og mest síminn og hefur
haft svo gagnger áhrif og er nú
svo sjálfsagður, að furðulegt er
að miklar æsingar og öflug mót-
spyrna skuli hafa verið gegn hon-
um í upphafi.
Annað er upphaf íslenzkrar
heildverzlunar, sem lagði smiðs-
höggið á það, að arður íslenzkrar
verzlunar lenti í landinu sjálfu.
Það þriðja er efling verzlunar-
menntunar með stofnun Verzlun-
arskólans 1905 og Samvinnuskól-
ans rúmum áratug seinna.
Það fjórða er aukning banka-
starfseminnar með stofnun ís-
landsbanka og eflingu sparisjóða.
Meirihluti íslenzkra verzlana
var útlendur fram um 1870 og
tíunda hver verzlun var enn er-
lend fram á annan tug þessarar
aldar. Með íslenzku heildverzlun-
inni fékkst fjöldi nýrra viðskipta-
sambanda út um allan heim í
stað einskorðaðrar danskrar
verzlunar áður. Menn fóru einnig
að leggja rækt við ýmis félags-
mál viðskiptalífsins og lögðu
kaupfélögin einkum áherzlu á
það.
Jón Sigurðsson sagði um 1855
að það væri hart að hafa þurft
að berjast svo lengi fyrir svo
litlu. Nú höfðu menn um alda-
mótin enn barizt og sigrað og
fengið miklu meira og fór svo
enn.
' \
BETRI OG SANNARI
GULLÖLD
Man eitthvert ykkar einnig
þennan dag fyrir hálfri öld, 1:
apríl 1905? Þann dag kom blaðið
Reykjavíkin út með þessari æsi-
fregn: Gull fannst síðdegis í gær
við boranir uppi í Öskjuhlið, 118
feta djúpt í jörðu“. Fram eftir
öllu sumri voru svo að koma
fréttir eins og þessi: „Fasteignir
allar í bænum, einkum lóðir,
stíga hratt í verði“.
Menn vöknuðu fljótt af þess-
um draumi um gullið í Reykja-
vík.
Samt sem áður er það svo að
þessi öld, sem við minnumst í
dag, öld verzlunarfrelsis, hefur
orðið íslandi betri og sannari
gullöld en nokkur önnur í sögu.
atvinnuvega okkar, viðskipta og
lífskjara og reyndar líka hin
ágætasta öld bókmennta, vísinda
og lista.
Verzlunarfrelsið og verzlunar-
stéttin, sem hefur framkvæmt
það, á sinn bróðurpart í þeirri
menningaröld og sé henni þökk
fyrir atorku og framkvæmd.
Öll framkvæmd er af anda
sprottin og á að rísa upp aftur
í andanum. Að yrkja jörð og að
vrkia ljó^ er af sama stofninum,
verkinu. Öll mannvirki stefna að
menningu.
Samt tölum við stundum óþarf-
lega geist og mikið um menningu
og gerum stundum vanhugsaðar
kröfur í hennar nafni. Sönn
menning er hellubjarg tímans.
Ósönn menning er eins og þung
og tildursleg yfirbygging á farm-
lausu skipi. Menning þarf ekki
að vera mikill lærdómur, ekki
mikill auður. Menning er hjarta-
lag, lifstrú, virðing fvrir verð-
mætum, rótfesta og við útsýn.
Verzlun og atvinnulíf eru
farmur og kjölfesta þess skips,
sem við siglum nú inn í nýja
framtíð nýrrar menningar.
Við skulum í dag þakka öll-
um þeim, sem unnu að íslenzku
verzlunarfrelsi og að því, sem
afrekað var í anda þess og við
skulum árna gengis þeirri æsku,
sem á að vinna starf framtíðar-
innar í verkmenningu og við-
skiptum og andlegu lífi og
standa þar vörð um framtak og
frelsi.
Þeir vilja ekki íreisi
Á HUNDRAÐ ÁRA afmælisdegi
verzlunarfrelsisins blöktu fánar
við hún um alla Reykjavík og
víðs vegar um landið, eins og á
þjóðhátíð.
Dagurinn var líka sannur þjóð-
hátíðardagur.
Minnzt var frelsis, sem á 100
árum, hafði gert íslenzku þjóð-
inni fært að bæta kjör sín, úr
eymd, sem vart átti sínu líka í
allri veröldinni, í það, að skipa
sér í flokk meðal þeirra frjálsu
þjóða, sem við bezt kjör búa.
Islenzka þjóðin veit að vel-
megun hennar er að þakka frels-
inu. Þess vegna fagnaði hún ein-
huga 100 ára afmæli verzlunar-
frelsisins.
En hjá „þjóðinni á Þórsgötu 1“
var grátur og gnístan tanna
þenna dag.
Fánastöng Þjóðviljan stóð auð,
og ekki var flaggað í bækistöðv-
um „Mír“ (friðarins) í Þingholts-
stræti 27 eða á Þórsgötu 1.
í grein Þjóðviljans um afmæli
verzlunarfrelsisins var sagt-
„Frjáls verzlun á íslandi árið'
1955 er frjálst okur. Hún er
frelsi hinna fáu til þess að o'ira
á fjöldanum".
Frjáls verzlun á íslandi 1955
er nefnd „elligul gleðikona".
í fátinu, sem greip „þjóðina á
Þórsgötu 1“ á hátiðardegi verzl-
unarfrelsisins, misstu þeir grím-
una og í ljós kom það, sem á bak
við býr. Þeir vilja ekki frelsi,
heldur alla stjórn í þjóðfélaginu
i hendur fámennrar klíku ..þjóð-
arinnar á Þórsgötu 1“. Kúga síðan
og kaupþrælka allan 'almenning
með «ama hætti og Kreml-verjar
gera nú og einvaldskonungarnir
dönsku gerðu forðum daga.
Þessi draumur „þjóðarinnar á
Þórsgötu 1“ mun aldrei rætast.
Til þess eru vítin að varast
þau.
A BEZT AÐ AUGLÝSA J.
1T / MORGUlSBLAÐim T
i