Morgunblaðið - 02.09.1955, Blaðsíða 9

Föstudagur 2. sept. 1955
MORGVNBLABIB
I
Starf vorf beinist að því að
þjóð haldi tungu sinni og
hin isienzka
sérkennum
TJM síðustu aldamót voru íslend-
ingar nær alger bændaþjóð, mjög
einangraðir frá erlendum áhrif-
um, en með forna bókmenningu,
er allur almenningur var ótrú-
lega vel að sér í. Síðan hefur mik-
il breyting á orðið og má segja, að
menningarvandamál íslendinga
séu mest megnis þau, hvernig við
eigi að bregðast, þegar þjóð, sem
áður lifði í einangrun býr nú í
alfaraleið, og mikill hluti henn-
ar hefur flutt úr hinni dreifðu
byggð í sveitum landsins í þétt-
býli til sjávarsíðunnar og hefur
tekið upp margþætta atvinnu-
hætti nútímalífs í stað einhæfra
atvinnuhátta áður, og öllu þessu
fylgir minnkandi áhugi á hinum
fornu menningarerfðum.
Viðleitni okkar hlýtur að bein-
ast að því annars vegar að reyna
að standa á móti óeðlilegum flutn
ingum úr sveitum landsins, þar
sem þjóðin hefur lengst af lifað
með því að gera þar sem lífvæn-
legast og að kenna henni að lifa
menningarlífi í þéttbýlinu sem
fleiri og fleiri sækja í.
ALMENN SKÓLASKYLÐA
Eitt af fyrstu viðbröðum okkar
var að taka upp almenna skóla-
skyldu. Sú skylda er lengri í
þéttbýlinu en sveitunum, enda er
nokkur erfiðleiki á reglulegu
skólahaldi þar sem byggðin er
dreifðust og reynslan er sú, að
börnum og unglingum nýtist bet-
ur af kennslunni, þótt skemmri
sé, ef þau njóta hennar fá saman
en í stórum hóp. Nokkuð er deilt
um það, hvort svo löng skóla-
skylda sem hér er, þ.e. frá sjö
til fimmtán ára aldurs eigi full-
an rétt á sér. Hafa þó raddir um
að stytta hana aftur ofan í fjórtán
ár ekki fengið hljómgrunn.
Við endurskipulagningu skóla-
kerfisins 1946 voru héraðsskól-
arnir (unglingaskólar) felldir inn
í allsherjarskólakerfið og er nú
ráðgert að próf frá þeim gefi rétt
íil aðgangs í æðri skóla. Er nokk-
uð kvartað undan því, að þetta
íeiði til ofmikillar áherzlu á próf
en siður á frjálst nám, svo sem
einstaka skóli hafði áður tekið
hér upp eftir lýðháskólunum
dönsku. Ekki hefur þessu samt
enn verið breytt í hið fyrra horf.
SKORTUR Á SKÓLA-
HÚSNÆÐI
Fólksfjölgun, fólksflutningur
og lenging skólaskyldualdurs hef-
ur allt leitt til þess, að víða eru
mikil vandræði með skólahús-
næði. Áður voru í gildi lög um, að
bygging skólahúsa væri á ábyrgð
sveitarstjórnanna en þær áttu
óljósan kröfurétt til ríkisins um
styrk í vissum hlutföllum til
byggingarinnar. Þessi styrkur
fékkst þó ekki greiddur fyrr en
seint og um síðir og urðu af þessu
mikil vandræði. Þess vegna beitti
kennslumálaráðuneytið sér fyrir
því, að síðasta Alþingi setti ný
lög um skólabyggingar, þar sem
sveitarfélög og ríki eru hvort-
tveggja aðilar. Á nú að vera
sæmilega tryggt, að ekki sé haf-
izt handa, nema öruggt sé um
fjárútveganir. Verður þetta von-
andi til þess, að greiðar gengur
með skólabyggingar en áður og
miklum áhyggjum verði létt af
forustumönnum skólamálanna
heima í héraði.
NÁMSEFNIÐ SVIPAB HÉR
Námsefnið geri ég ráð fyrir að
sé svipað hér á landi og annars
staðar á Norðurlöndum, þó auð-
vitað með þeirri breytingu, að
við leggjum höfuð áherzlu á okk-
ar eigin gömlu bókmenntir og
hin fornu norrænu fræði, sem ég
er hræddur um, að séu fjarlæg-
ari ykkur hinum. En einmitt
vegna þess að við viljum forðast,
að hin lifandi tengsl við söguna
slitni við breytta lifshætti þjóðar-
Rækfum það bezta í oss sjálfum,
látum arf forfeðranna ekki glatast
fremur en áður tekið á móti er-
lendum leikflokkum og vonumst
við sérstaklega eftir því, að sjá
hér oft leikflokka frá hinum
Norðurlöndunum og ' treystum
fyrirgreiðslu stjórnarvalda þar i
landi til þess að svo megi verða.
Ræða Bjarna Benedikfssonar
menntamálaráðherra, fiutf af
dr. Sigurði Nordal sendiherra
á menntamálaráðherrafundi
Norðurlanda / gær
AFUNDI menntamálaráðherra Norðurlanda í gær fluttu
ráðherrar allra landanna skýrslur um þróunina í skóla-
málum og menningarmálum almennt í löndum þeirra síðan
siðasti menntamálaráðherrafundur var haldinn. Við það I
tækifæri las dr. Sigurður Nordal sendiherra eftirfarandi
ræðu, sem Bjarni Benediktsson menntamálaráðherra íslands
hafði samið. En eins og kunnugt er, hefur menntamáiaráð-
herrann legið veikur undaníarna daga og var því forfallaður
frá að halda ræðu sína sjálfur á fundinum.
Bjarni Benediktsson menntamálaráðherra
innar er okkur höfuðnauðsyn að
vekja vitundina um gildi hennar
með öllum ráðum.
Annars er nú verið að vinna að
endurskoðun námsskrár fyrir
barna- og unglingaskóla. Koma
þar að sjálfsögðu mörg sjónarmið
til greina. Fagmennirnir vilja
hver um sig leggja höfuðáherzíu
á þau efni, er þeir fjalla um.
Okkur hinum, sumum að minnsta
kosti, finnst aftur á móti, að
meira sé vert um kvalitet þess
sem lært er en kvanitet, og telj-
um, að þó að menn verði vitan-
lega að þekkja nú til margra
hluta, sem þeir áður höfðu ekki
þörf fyrir og enginn vissi neitt
um, þá haldist samt nauðsyn þess,
að unglingarnir verði vel að sér
í höfuðþáttum íslenzkrar menn-
ingar, þ. e. a. s. fornbókmenntum
íslendinga og kristinnj trú.
ÞÖRF FYRIR SÉRMENNTUN
Þó að ég telji að þetta eigi að .
vera höfuðstoðirnar, þá má auð-
vitað ekki gleyma þörfum nútím-'
ans fyrir ýmiss konar sérmennt-
un. Áhugi löggj afarva-ldsins á
þeim efnum kom meðal annars
fram í því, að á síðasta Alþingi
voru sett lög um iðnskóla, sem
leiða til þess, að nú taki ríki og
sveitarfélög að sér rekstur og
byggingar fyrir þessa skóla, þar
sem iðnaðarmannasamtökin sjálf
stóðu að mestu að rekstri þeirra
áður. Hið sama lýsir sér í stöð-
ugri eflingu háskólans og fjölg-
un kennarastóla þar.
Þá er á það að líta, að íslend-
ingar verða ætíð að sækja ýmiss
konar sérkunnáttu til útlanda. Á
það bæði við ýmiss konar hag-
nýtan lærdóm og sumar greinir
akademiskrar fræðslu. Þessvegna
styrkir íslenzka ríkið ætíð marga
námsmenn til lærdóms erlendis
og vil ég sérstaklega færa hinum
menntamálaráðherrunum þakkir
okkar fyrir þá fyrirgreiðslu, sem
þessir menn hafa fengið í lönd-
um ykkar og vonast til þess, að
hin góða samvinna 5 þeim efnum
geti haldið áfram og eflzt.
Auðvitað er það ætíð nokkuð
vafamál fyrir okkur, hvort við
eigum að beina þessum ungu
námsmönnum fremur til Norður-
landanna eða hinna stærri landa.
Persónulega tel ég, að ekki sé
rétt að takmarka slíkar námsfar-
ir við nein sérstök lönd og hollt
sé að fá lærdóm og fræðslu sem
víðast að, en reynslan er sú, að
langflestir kjósa að fara til Norð-
urlandanna. Vona ég, að sú löng-
un hverfi ekki úr hugum æsku-
mannanna, því að norræn þjóð
viljum við vissulega vera.
SKORTUR GÓÐRA BÓKA
Það eru ekki skólamálin ein,
sem þýðingu hafa fyrir menntun
almennings, heldur kemur þar
margt annað til. Einn þátturinn
er sá, að gefa mönnum kost á
lestri góðra bóka. Þess vegna
hefur ríkið all-lengi styrkt sveit-
arfélögin og ýmsa aðra aðila, til
að halda uppi bókasöfnum víðs
vegar um landið. Fram til þessa
hefur sú starfsemi þó verið í all-
miklum molum og beitti mennta-
málaráðuneytið sér þess vegna
fyrir því, að á síðasta ári voru
sett lög um almenningsbókasöfn.
Er þar í senn gert ráð fyrir bæj-
ar- og héraðsbókasöfnum í öllum
héruðum landsins og verða þau
samtals 30, en auk bess á sérstakt
bókasafn að vera í hverju sveitar-
félagi, nema samkomulag verði
um að fleiri sameinist um eitt
safn. Söfnin eiga að hafa sjálf-
stjórn að mestu, en starfa þó
eftir leiðbeiningu bókafulltrúa,
er vera skal á skrifstofu fræðslu-
málastjóra. Er það von okkar,
að með þessari löggjöf séu mörk-
uð tímamót í starfi bókasafnanna
og þeim verði nú miklu hægara
en áður að glæða lestraráhuga
alls almennings víðs vegar um
landið. Bókasöfnin eiga í senn að
verka á móti hinum stöðuga
straumi úr sveitunum til fjöl-
býlisins og gefa mönnum í fjöl-
býlinu hollari viðfangsefni en
áður.
75 FÉLAGSHEIMILI STYRKT
Svipuðu verkefni eiga stöðugt
bætt skilyrði til íþróttaiðkana og
ennfremur hin svokölluðu félags-
heimili að gegna. Frá því 1. jan.
1948 hefur viss hundraðshluti af
skemmtanaskatti runnið til fé-
lagsheimilasjóðs og er honum
varið til þess að styrkja byggingu
félagsheimila með allt að 40% af
byggingarkostnaði. 75 félags-
heimili hafa notið styrks frá
sjóðnum, 24 þessara húsa eru
gömul samkomuhús, sem voru
stækkuð eða fullgerð. Ný félags-
heimili eru því 51 og eru þar af
26 enn í byggingu. Löggjöfin um
félagsheimili var sett í beinu
framhaldi af byggingu Þjóðleik-
hússins í Reykjavík og er nokkru
af því fé, sem áður var varið til
byggingar þess nú varið til að
koma upp þessum félagsheimil-
um. Er enginn vafi á, að þau hafa
þegar gert mikið gagn og eiga
eftir að tengja fólkið nánari bönd-
um við heimabyggðir sínar.
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
Sjálft hefur Þjóðleikhúsið orð-
ið til mikillar örvunnar fyrir
leiklist í landinu, ekki aðeins hér
í bænum, heldur og út um landið
bæði með þeim hætti, að aðrir
hafa verið hvattir til starfa og
svo hafa einnig flokkar úr Þjóð-
leikhúsinu farið víðs vegar um
og haldið sýningar til mikillar
ánægju fyrir þá, er séð hafa.
Þjóðleikhúsið hefur einnig orðið
til þess, að við getum nú miklu
EFLING ÍSLENZKRA
BÓKMENNTA OG LISTA
Það hefur ætíð verið stolt okk-
ar að reyna að styðja að eflingu
íslenzkra bókmennta og lista eft-
ir föngum, og' eru þess vegna
veittir all ríflegir styrkir til lista-
manna á fjárlögum hverju sinni
og útbýtir sérstök þingkjöriiv
nefnd síðan þeim styrkjum. EkkV
kemur öllum saman um, hversu
vel sú útbýting takist og eru ýms-
ar tillögur uppi um annan hátt á
þessu, þótt ekki sé samkomulag
um, hvaða úrræði séu betri.
Eitt vandamál, sem upp hefui*
komið og segja má, að óleyst sá
enn er það, hvernig haga eigi
þátttöku íslendinga í listsýning-
um erlendis. Áður var hér aðeins
eitt félag íslenzkra listmálara og
er það meðal annars meðlimur í
bandaiagi norrænna listmálara.
Því miður hefur listamönnunum
ekki komið saman sem skyldi og
eru því nú komin að minnsta
kosti þrjú félög í stað eins áður.
Hið elzta og stærsta vill hafa úr-
slitaráðin um þátttöku í sýning-
um erlendis og réði t. d. vali á
hina sameiginlegu myndlistar-
sýningu í Róm á s.l. vetri, vegna
þess, að það er eitt aðili í nor-
ræna listmálarabandalaginu.
Flestir hinna elztu og viður-
kenndustu málara eru aftur á
móti utan þess félags og í öðru
og neita að leggja sig undir dóm
hinna, sem þeir segja, að séu
yngri og tvísýnt sé um hverja
viðurkenningu þeir hljóti sem
listamenn, þótt þeir séu nú fleiri.
í sjálfu sér má segja, að ríkinu
þurfi ekki að koma slík deila Við,
en vegna þess, að þátttaka í er-
lendum sýningum getur naumast
átt sér stað nema með einhverj-
um stuðningi ríkisins sleppur það
ekki við að blanda sér í málið,
hvort sem það vill eða ekki.
NÝ LAGAÁKVÆRI
UM MANNANÖFN
Þá má minnast á eitt atriði, sem
er einstætt fyrir ísland. Við höf-
um hér ekki máldeilu svipaða og
í Noregi, en nokkur áreiningur
ríkir um, hvort halda eigi hinum
forna nafnasið íslendinga að
kenna sig í eftirnafni við föður
sinn og hafa ekkert ættarnafn.
Segja má, að ættarnöfnin hafi
verið bönnuð með lögum frá 1925
og var þá að því stefnt, að flest
þeirra legðust niður með tíman-
um. Lögin hafa ekki haft þau
áhrif, sem ætlazt var til, því að
síðan hefur nokkuð af nýjum ætt-
arnöfnum verið tekið upp utan
við lög og rétt, ef svo má segja.
Þess vegna hefur nú verið efnt
til endurskoðunar þessarra laga.
Býzt ég við, að nýtt nafnafrum-
varp verði lagt fyrir næsta Al-
þingi. Persónulega er ég því and-
vígur, að við hverfum frá okkar
forna nafnasið, sem segja má, að
sé skemmtilegt sérkenni íslenzku
þjóðarinnar. Hins vegar er ég
sem lögfræðingur andvígur því,
að hafa í gildi lög, sem ekki er
framfylgt og erfitt er að frarn-
fylgja. Þess vegna hallast ég að
því, að rétt sé að heimiia upptöku
ættafnafna nýrra með mjög
þröngum skorðum. Ekki veit ég,
hverjar undirtektir þær tillögur
fá.
AÐ RÆKTA IIIÐ BEZTA
í SJÁLFUM SÉR
Með þessum fáu orðum hefi ég
drepið á nokkur viðfangsefni
okkar, sem við í stjórn mennta-
málanna fáumst við á fslandi. Að
Framh. á bls. 12.