Morgunblaðið - 04.03.1956, Blaðsíða 6

M ORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 4. marz 1956
Ásgrímur Jónsson listmálari áttrœður
Bjamveig Bjamadóttir:
AFMÆLISKVEÐJA OG
SPJALL
.... OG ALLRA síðustu órin
hefur þú valið þér að viðfangs-
efni náttúruhamfarir landsins, —
' efdgos og jökuihlaup?"
„Já — Ein af eldgosmyndum
rhínum á sýningunni í Listasafn-
inu var flutt þangað blaut. Nátt-
úruhamfarirnar hafa ætíð verið
mér áleitið viðfangsefni, — en
hugmyndimar hafa a$allega
geymzt í skissubókum, þar til
síðustu árin, að ég hef unnið úr
þeim heima í vinnustofu minni.
Lýsingar af eldgosum og jökul-
hlaupum, er ég las ungur í Eld-
ritunum, höfðu mikil og djúp
áhrif á mig. Hugsaði ég margt
um þessar ógnir, þegar ég var
suður í Róm árið 1907, og gerði
þar nokkrar skissur. Árið 1918
var ég áhorfandi að Kötlugosinu.
Var ég þá staddur hér í Reykja-
vík, og virti það fyrir mér á nótt-
unni. Hín ægifagra og æðis-
gengna Ijósadýrð og litaflaumur
hafði djúp áhrif á mig, og ekki síð
ur sú frétt sem barst hingað, að
menn og skepnur hefðu háð
harða baráttu upp á líf og dauða
við ógnþrungin náttúruöfl.
Einn af mönnum þessum var
sonur Odds Brynjólfssonar,
bónda á Þvkkvabæjarklaustri í
Álftaveri. Kynntist ég Oddi á
Eyrarbakka, en þangað kom
hann á vorin og vann þar ýmis
störf. Meðal annars að blása úr
eggjum fyrir Nílsen kaupmann á
Bakkanum, en hnrm var mikill
eggjasafnarL — Þeir ferðafélagar
voru á heimleið af afrétti með fé
og hesta, er Kötlugosið brauzt út,
og staddir á Mýrdalssandi. Hófst
nú æðisgenginn flótti upp á líf
og dauða hjó mönnum og skepn-
um undan ofsa jökulhlaupsins.
Eftir miklar þrekraunir komust
þeir allir heilir á húfi upp á hæð
nokkra, og létu þar fyrirberast,
unz hlaupið rénaði. Þessi atburð-
ur snart mig djúpt. í huganum
var ég þátttakandí í þessum
mikla hildarleik, og festi ég þá
nokkrar hugmyndir á pappír. —
Eina eldgosmynd seldi ég þó á
þeim árum, — eða 1917 Hún var
keypt handa Stephani G. Step-
hanssyni skáldL er hann var hér
á ferð. Kom harrn heim til mín
og valdi eldgosmyndina úr mörg-
um myndum. En þegar Einar
Benediktsson skáld sá þessa
mynd, var hann lítt hrifinn af
slíkri landlýsingu. Varð honum
að orði við mig: „Blessaður, —
þetta er ekki góð landkynning“.
En Stephan G. fór með myndina
til Ameríku, og þar mun hún
vera enn“. i
,,En nú eru nær 40 ár síðan þú
sást og heyrðir talað um þessar
miklu hamfarir. Hvað veldur, að
þær sækja svo mjög á hug þinn
bú, er þú stendur á þessum tíma-
mótum ævi þinnar?“
„Ég veit ekki, hvað veldur því,
að „land elds og ísa“ hefur svo
að segja hertekið hug minn allan
nú í seinni tíð, þegar af mér hef-
ur bráð í veikindum mínum. —
Mér fannst ég eiga einhverju
ólokið, — einhverju frá æskuár-
unum. Og loks fann ég, hvað það
var. — Fegurðina, máttinn og
tignina í ógnþrungnum náttúru-
hamförum lands míns varð ég að
festa á léreft áður yfir lyki. í sál
listamannsins eru eilíf umbrot, —
eilíft eldgos til hinztu stundar.
Ég hef haft mikið yndi af að
mála náttúruna í sínum fegursta
Og viðkvæmasta skrúða, — í logni
og sólskinsdýrð. En þessar síð-
ustu myndir mínar eru mér kær-
astar. I þær hef ég lagt alla mína
orku og sál, þegar ég hef haft
Stundarfró frá þrálátum veikind-
um. Ef til vill verða þessar mynd
ir hinzta kveðja mín til þessa
blessaða lands — maður veit
aldrei-----Haust á Þingvöllum
í allri sinni litadýrð hefur líka
verið mér ákaflega kært viðfangs
efni síðustu árin. Litskartið fagra,
sem náttúran íklæðist, um það
bil,
Ásgrimur Jónsson.
in, orkar mjög á mig. Dag einn,
seint á hausti stóð ég þar í miðju
litskrúði laufs og lyngs með lér-
eft mitt og liti. Er ég kom þang-
að að þrem dögum liðnum, var
laufið horfið og lyngið fölnað. Tré
og runnar voru klædd svarbrún
um lit vetrarins. Náttúran öll virt
ist í eins konar dauðadái. Níst-
ings næðingur hafði leikið um
Þingvöll eina nótt. Meira þurfti
ekki með — haustið var búið að
kveðja og veturinn kominn. Ég
flýtti mér heim.
Má vera að ýmsum finnist þess
ar nýjustu eldgosamyndír mínar
óaðgengilegar og jafnvel lítt
skiljanlégar. En tímarnir breyt-
ast og mennirnir með. Ég man
að á árunum kringum 1930 voru
ýmsar af myndum mínum, er ég
þá málaði, umdeildar. Þóttu þær
full litsterkar. Nú þykja ýmsum
þær með betri myndunum. —
Myndir sjást ekki alltaf í réttu
Ijósi við fyrstu sýn. Málverk
eiga að vera „problem", sagði
merkur Englendingur. Margt er
rétt í þessum ummælum.
Og að lokum vil ég biðja þig
fyrir kæra kveðju til frænku
okkar, Sigríðar í Brattholti. Hún
kvað hafa átt stórafmæli nýlega.
Ég hef alla tíð verið henni af
hjarta þakklátur fyrir að bjarga
Gullfossi úr höndum „kapital-
istanna". Það var auðséð á henn-
ar snöggu viðbrögðum, að hún
hefur ríka tilfinningu fyrir
náttú-iúe-'urð. Hafi hún þjóðar-
þökk fyrir“.
Einar Ól. Sveinsson:
Á ÁTTRÆÐISAFMÆLI
ÁSGRÍMS JÓNSSONAR
ÞEGAR listamaður er áttræður,
getur borið við, að einn leikmað-
ur svo sem vakni upp við þá til-
finningu, hve rnikið hann á lista-
manninum að þakka. Leikmað-
urinn hefur tekið móti gjöfum
hans sem sjálfsögðum hlut, stund-
um fagnaðar og hrifningar, sýn-
um listamannsins og draumum,
og þetta hefur allt orðið eign
hans, án þess hann hugsaði svo
mikið út í það.
Prófessor Ásgrímur Jónsson
er áttræður í dag og elzti málari
landsíns. Á undan honum fara í
hinni nýju málara- og högg-
myndalist Þórarinn B. Þorláks-
son og Einar Jónsson, annar níu
árum eldri, hinn tveimur, en á
eftir honum koma einn af öðrum
merkilegra listamanna. Þeím
sem ekki eru fæddir langt hand-
an við aldamótin, hefur list Ás-
gríms fylgt allt frá barnæsku
þeirra. Hún hefur opinberað
þeim gleði hans yfir íslenzkri
náttúru, og hefur hún verið aðal-
yrkisefnið í listaskáldskap sín-
um. Hann hefur í senn verið
gæddur einkar traustum persónu-
einkennum og þó margbreyti-
legur og þróazt stöðugt. Veit ég
ekki, hvað mest hrífur: mjúkir
töfrar vantslitamyndanna eða
gleði og litauðgi myndanna frá
miðbiki ævinnar, eða leiftrandi
litaglóð síðari áranna. Eins og
flestir íslenzkir listamenn og
skáld síðustu aldar hefur Ás-
grímur við og við farið á vit
þjóðsagnanna. Þeir, sem eru á
mínum aldri, muna eftir mynd-
um hans í lestrarbókunum, en
það er gaman til þess að vita, að
á síðari árum hefur hann lagt
mikla stund á myndir úr þjóð-
sögum, mest teikningar, en líka
málverk (eins og hin dulúðuga
mynd Hlini kóngsson).
Það er einkennileg tilfinning
að lifa að íslenzk menning kastar
ellibelgnum. Að sjá allt i kring-
um sig gróandi þjóðlíf, af þessu
líka kappi. Að sjá nýja list verða
til á landi hér. Afrek eins og
þau, sem Ásgrímur hefur unnið,
efla þrótt, gleði, bjartsýni. Og að
sjá, hvílíkan innblástur hann
hefur fengið frá íslenzkum öræf-
um og íslenzkum þjóðsögum,
vekur vissu um, að íslenzku þjóð-
erni eru ekki allar dísir dauðar.
Jón Engilberts:
ÁSGRÍMUR ÁTTRÆÐUR
ÞEGAR ég var lítill drengur í
Reykjavík, 10—12 ára gam-
all, voru páskarnir mesta hátið
ársins fyrir mig, því að þá var
von á hinum árlegu sýningum
Ásgríms í Gúttó-salnum, uppi.
Af nafni Ásgríms stafaði þá
svo mikill ljómi í mínum aug-
um, að ég veit ekki, hvort slík
æfintýri gerast meðal ungra
drengja nú, enda hafði ég þá
aldrei kynnst neinni myndlist —
nema mínu eigin óburðuga pári;
öldin var þá önnur en nú, sem
betur fer.
________________, __ r___þróttur olíumyndanna, hófsemi
. , sem sumardýrðin er að og vandlæti og dul í litum hinna
kveðja og taka hinztu andvörp-' elztu mynda, karlmannleg lífs-
Árin liðu og ég vogaði aldrei
að drepa á dyr þessa töframanns,
sem gat málað eins og sá sem
valdið hafði. Ég var hræddur við
að kynnast þvílíkum málara,
sem sló mér ofbirtu í augu, og
sem málaði af þvílíkum hita og
ástríðuþunga, að lengra fannst
mér þá ekki verða komizt..
Myndir hans voru sem hvíta-
gull — geislabreiður út yfir allt
— hlaðnar töfrum og táknum —
þrungnar magni og mætti, er
heltök hjarta og hug. — Hugur
hans hóf sig hátt yfir fjallið, sem
hlaðið var fönn og ís, — slík
voru áhrif Ásgríms á mig á þess-
um árum og hafa alltaf verið æ
siðan.
Ég var orðinn fulltíða maður,
er ég kynntist þessum meistara
og hafði dvalizt langdvölum er-
lendis við listnám, er fundum
okkar bar saman. Það voru nýjir
páskar í mínu lífi, þótt með
nokkuð öðrum hætti væri en áð-
ur — það var mikil stund. Síðan
hef ég notið mikillar og óverð-
skuldaðrar vináttu snillingsins,
sem nú í dag stendur á merki-
legum tímamótum ævi sinnar.
Ásgrímur hefur ekki málað
einungis til að skemmta sér og
öðrum af tómum hégómaskap —
fagurgala í eyru og smjaður hef-
^ ur hann fyrirlitið öðrum fremur
I — list hans hefur verið heilög
; köllun — stór lofsöngur til lands
og þjóðar — knýjandi ákall til
listagyðjunnar — alheimsvitund-
arinnar — um meira ljós, meiri
yl og styrk, og örlögin hafa verið
honum hliðholl og bænheyrt
hann.
Ásgrímur hefur oft háð harða
og langa glímu við náttúrutröll
íslands, við hið dutlungafulla
veðurfar lands okkar. Og aldrei
hefur hann látið bugast. Hann
hefur leitað fyrirmynda (mótiva)
í náttúrunni fótgangandi tímum
saman, fyrirmynda, sem heillað
höfðu hug hans — þá var hann
sem bergnuminn og gekk að
starfinu með þvílíkum ákafa og
öryggi, sem dáleiddur væri.
Það hefur verið mikil ham-
ingja að þekkja slíkann mann.
Standa við Heklurætur og mála
fjallið ásamt honum, þeisa tveir
saman um Suðurlandsundirlend-
ið í fínum Steindórsbíl og taka
þátt í hans óþrjótandi frásagnar-
gleði, hlusta á frásagnir hans af
Keltum, álfum, tröllum, mein-
vættum og söguna af honum
Gissuri í Botnum.
Við drukkum maltöl og gas-
vatn og sáum rauðhærða búðar-
stúlku við Tryggvaskála, og
aldrei hef ég verið eins ölvaður
á ævinni og þá, — Slík æfintýri
verða ekki endursögð með orð-
um.
Sá sem nýtur lífsspeki hans og
leiðbeininga, kemur alltaf nýr og
betri maður af fundum hans,
hvort sem þeir hafa verið á
sjúkrahúsi eða í heimahúsum.
Hann gefur manni nýja trú á
manngildið og listina — og sjaldn
ast hefur verið vanþörf á því.
Hann bókstaflega töfrar mann
með óbilandi vilja sínum og lífs-
trú; listin hefur verið honum
heilagt mál, en engin féþúfa. —
Hún hefur verið runnin af rótum
hinna háleitustu hvata, sem með
einstökum útvöldum búa.
Hgnn hefur styrkt unga lista-
menn með ráðum og dáð, og eytt
miklu fé í kaup á verkum þeirra,
þegar öll sund voru lokuð. Og
aldrei hefur hann skorizt úr leik,
er knýja skyldi á til styrktar
listum í landinu, og er það meira
en sagt verður um marga aðra.
Hann byrjaði að mála um
aldamótin hjá volaðri þjóð hvað
myndlist snerti. — Hvílíkur
kjarkur — og hvílík gæfa fyrir
ísland að eignast svo heilsteypt-
an persónuleika. Ég held, að í
dag geri menn sér ekki fyllilega
ljóst, hve hamingjudísirnar voru
íslandi hliðhollar, er þær gáfu
okkur Ásgrím. Eða hvar stæði
islenzk myndrlist nú ef okkar
fyrsti málari hefði verið glans-
myndadúllari eða pöróttur
„skileris“-framleiðandi?
Hann er stórhuginn og prinsinn
i hinu mikla æfintýri íslands á
fyrra helmingi aldarinnar. — Það
er enginn kotungskarl eða niður-
lútur sérvitringur, þar sem Ás-
grímur fer. Hann hefur aldrei
þurft að spila fífl til að vekja
athygli á list sinni. Hann ber höf-
uð hátt og það geislar af allri
persónunni; hann er laus við allt
„smáhedsvanvid“ eða undurför-
ulshátt. Töfrahringur hans er
magnaður, hann er hættulegur
smákörlum, því að þeir sogazt
niður í djúpið og hverfa. — Ás-
grimur er svo stór í íslenzkri
myndlist, að fram hjá honum
komumst við ekki í dag. Hugs-
um okkur hvað lífið hér væri fá-
skrúðugt fyrir unga málara, sem
búa í bröggum við bágborin kjör,
ef þeir þekktu ekki nafn Ás-
gríms og ævistarf, sem hlýtur að
lyfta undir eigin vonir og
drauma.
Nú er Ásgrímur áttræður í
dag. Allt hans líf hefur verið
langur og erfiður vinnudagu1 án
hvildar. Það hefur verið harð.u’-
og strangur skóli fyrir nokkuð
einmana mann — því að öllu
skyldi fórnað á altari listarinnar. i
Ákafi hans og gleði við starfið
og sjónminni hans á fyrirmynd-
ina hefur verið svo örugt, að
stundum finnst mér að hann gæti
málað blindandi.
Myndir hans eru ekki útspeku-
lerað dúll, eða fagurfræðilegar
vangaveltur — né list á filtskóm.
— Ég minnist þess að fyrir nokkr
um. árum sló Ásgrímur kreftum
hnefa sér í Jajartastað og sagði:
„Jón minn! Menn eiga líka að
skynja hlutina hérna.
Já, hjarta þitt, Ásgrímur er
stórt;- það hefur gefið þjóð þinni
stórar, dýrmætar, helgar gjafir.
Þakklæti mitt til þín verður
ekki goldið með því að setja hér
svart á hvítt. — Það gleymist
fljótt, en ævistarf þitt mun lifa.
Þótt myndlistin lognist út af aft-
ur meðal þjóðar okkar — eins
og allt er nú í pottinn búið, þá
er það ekki þín sök.
Þú hefur vísað okkur á Kunda-
linieldinn. Þökk sé þér!
Til hamingju með daginn, Ás-
grímur!
Magnús Jónsson:
i LANDNÁMSMAÐUR í
ÍSLENZKRI MÁLARALIST
FÁAR stundir hef ég lifað yndis-
legri en þær, sem ég varði á sýn-
ingum Ásgríms málara, um 1910.
Þar var ég daglegur gestur, og
varla gestur þó. Ég átti þar heima
að kalla má, þann tíma, sem þær
stóðu. Hvar sem ég nú á siðari
tímum hitti einhverja af þessum
gömlu myndum, sem mest eru
vatnslitamyndir, er eins ég mæti
í gömlum, góðum vini. Ekkert,
sem ég hef síðan séð af málara-
| list, hefur komizt jafn nærri
hjarta mínu.
I Það áfrek, sem Ásgrímur vann.
j með þessum myndum, er miklu
meira en svo, aS í fljótu bragði
sé metið, því að hann gat á
engu byggt nema sínu eigin
skygni og hæfni að lýsa því, sem
hann sá.
Ásgrímur Jónsson er landnáms
maður í íslenzkri málaralist. —
Enginn íslendingur getur nokkru
sinni tekið af honum þann heið-
urssess.
Magnús Sch. Thorsteinsson:
HUGSAÐ TIL ÁSGRÍMS
Á ÁTTRÆÐISAFMÆLI Ásgríms
Jónssonar mun mikill fjöldi
manna hugsa til hans með þakk-
læti. Þessi óvenjulega hógværi
og afkastamikli listamaður hefur
flutt tign og fegurð ættjarðar-
innar inn á fjölmörg heimili. Er
ég einn af mörgum, sem stend í
mikilli þakkarskuld við Ásgrím,
þar sem ég, um langt árabil, hef
verið svo lánsamur að hafa haft
daglega fyrir augum og notið feg
urðar nokkurra málverka hans.
Árna ég honum állra heilla og
bið þess að honum endist um
mörg ár líf og heilsa til þess enn
að auðga þjóð vora með sínum
frábæru listaverkum.
Níels Dungal:
HANN OPNAÐI AUGU OKKAR
ÞÓTT Ásgrímur Jónsson haíi
lengi verið í miklum met-um
meðal þjóðarinnar, sem einn af
hennar mestu listamönnum, Þá
held ég að mikið vanti á að al-
menningur geri sér ljóst hve
merkilegt starf hann hefur rmn-
ið. Hann hefur nefnilega ekki
aðeins málað fallegar myndir,
einkum fallegar landslagsmynd-
ir. Hann hefur með landslags-
myndum sínum opnað augu
manna fyrir því hve fallegt ís-
land er. Landið var fagurt og
frítt og hefur lengi verið það. En
það er fyrst þegar listamaðurinn
kemur fram og sýnir okkur það
með litum sínum, að við skynj-
um fegurð þess ? nýju ljósi, nýrri
birtu, svo að okkur finnst það
ávallt fegurra síðan. Frá því að
þetta land byggðist hafðí enginn
ms.ður getað sýnt öðrum hve dá-
samlega fallegt ísland er, Ás-
grímur er fyrsti listamaðurinn,
sem með meistaralegri meðferð
lita hefur opnað augu annarra
fyrir fegurð landsins. Hann hef-
ur gert landið fegurra í augum