Morgunblaðið - 23.12.1956, Blaðsíða 4

28
MORCUl\BLAÐIÐ
Sunnudagur 23. des. 1956
A4 þvotti, fötum og sfcóm, og
htfeiasa bæinn, hvern krók og
kfcna. Venjulega var baðstofu-
gótfið seinast þvegið rétt í rökk-
wbyrjun og göng og bæjardyr
sópað út á hlað. Um það leyti var
öllum gefið sætt kaffi með
brauði, af því miSdegisverður
var þá eigi borðaður á venjuleg-
ua tima.
Bað
1 rökkrinu hófst líka hreingem-
ing á fólkinu. Þá var farið með
okkur börnin hvert af öðru fram
1 fjós. Þar á fjóströðinni, aftan
við kýrnar var stór trébali með
volgu vatni, ofan í hann vorum
við látin alstrípuð og okkur
þvegið hátt og lágt, og svo hlaup-
ifl með hvern kropp jafnóðum
»g þvotti var lokið inn í eitthvert
rúmið í baðstofunni, þar sem við
biðum eftir að verða klædd í
jólafötin. Meðan á baðinu stóð
jórtruðu kýrnar í ró og næði á
básunum og hristu klafana við og
við, en verst þótti okkur ef þær
tóku upp á því að standa á fætur,
hver af annarri og veifa hölunum
óþægilega nálægt okkur sem í
baðinu vorum. Þegar búið var að
afgreiða okkur börnin, þurfti
kvenfólkið að skola sig, og svo
karlmennimir síðast, þegar þeir
komu úr húsunum. Nú fór hver
að klæða sig í sínar betri spjarir.
Ekki gátu allir farið í ný föt, en
gott þótti að hafa einhverja flík
að fara í í fyrsta sinn, þó ekki
væri annað en milliskyrta, háls-
klútur eða nýir sokkar. Piltarn-
ir voru vanalega aðeins í vesti
og laglegri skyrtu inni í baðstof-
unni á jólanótt, því þá var þar
heitt bæði af því fólkið var þá
allt inni og Ijósin fleiri en endra-
nær, — kertaljós, sem mikinn yl
lagði frá . Ekki var um ofnhitann
að ræða.
Talið var að um kl. 6 að kvöld-
inu væri orðið heilagt. Þá urðum
við hljóð, sem góðum börnum
sæmdi. Jólasveinar gátu verið á
ferð á gluggum og í gættum og
svo áttum við líka von á góðvætt-
um og englamergð umhverfis
okkur, á hinni helgu nótt. Við
horfðum á blaktandi ljósin í bað-
stofunni og gutum við og við
hornauga fram í göngin. Ekki
var það þó af ótta við jólasveina
þar frammi í skugganum, heldur
af því, að þaðan lagði ilmandi
matarlykt, og von var á stúlkun-
um með hvítan dúk til að breiða
á borð ‘og bera inn diska hlaðna
af krásum. Jólin voru að koma.
Ef til vill töfðust stúlkurnar
eitthvað við að laga sig til, eða
rétta piltunum skyrtu eða skó.
Hjá foreldrum mínum voru oft-
ast 2 til 3 vinnumenn og jafn-
margar vinnukonur, allt á bezta
skeiði og jafnan laglegt og mynd-
arlegt fólk, enda kom alloft fyrir,
að það trúlofaðist þar, og fór eft-
ir það í sjálfstæða stöðu.
Jólaborðhald
Nú fóru slúlkurnar að koma
hver af annarri með eitthvað i
höndum. Þær voru í ljósleitum
treyjum, oftast úr sirzi eða öðru
útlendu efni, svörtu vaðmálspilsi
og með dúksvuntu. Langar flétt-
ur höfðu þær, sem löfðu niður á
bakið og náðu stundum jafnvel
lengra en í beltisstað. Dúkur vat
breiddur á stórt borð í miðher-
bergi baðstofunnar og margir
diskar smærri og stærri bornir
þangað. Þar átti fjölskyldan að
borða. En diskar vinnufólksins
voru settir á borð í fremsta hluta
baðstofunnar, sem var stærstur,
og var hverjum skammtað út af
fyrir sig. Var hlaðinn svo mikill
að varla komst fyrir á diskunum.
Var ætlast til að fólkið hefði
þennan mat sér til gamans að
grípa í um hátíðarnar og sumit
geymdu jafnvel eitthvað af hangi
kjöt- og brauðforða á diskinn
yfir nýjár. Næstu daga var fólk-
inu skammtað eins og vant var
og á Gamlársdag fékk það nýjan
kjöt- og brauðforða í diskinn
sinn. Ekki man ég nú hversu
mikið hverjum var útbýtt af þess
uíú aðaljólamat, minnir mig þó
baðstofu.
að karlmaður fengi 4 laufabrauðs
kökur en stúlkurnar 2 og að þeir
fengju líka hálfan magál og hálf-
an bringukoll hver, auk annars.
Ekki höfðu allir hnífapör þegar
ég man fyrst eftir, líklega aðeins
foreldrar mínir og við elztu syst-
kinin. Stúlkurnar höfðu senni-
lega borðhnífa, en piltarnir sjálf-
skeiðungana sína. Allt breyttist
þetta er nær leið aldamótunum.
Þó fóru gömlu siðirnir að hverfa.
Þá borðuðu allir við sama borð-
ið með hnífapörum og þá var far-
ið að borða heitan mat á jólanótt.
ina, nýja kindasteik, rjúpur og
brúnaðar kartöflur. Með þessum
kalda mat, sem ég nefndi fyrst
var ætíð borinn hnausþykkur
hrísgrjónagrautur úr nýmjólk
með rúsínum í og steittum kanel
og sykri dreift yfir. Þetta var
nefndur jólagrautur.
All-lengi var setið við að borða
og var fólkið að skrafa saman á
meðan og gleðskaparkliður í bað-
stofunnL
Húslestur
Að lokinni máltíðinni voru
húslestrarbækurnar teknar nið-
ur af hillunni, í innsta herbergi
baðstofunnar, þar sem foreldrar
mínir sváfu eftir lát afa míns.
Settist þá faðir minn í stól í hús-
dyrunum með Péturs hugvekjur
og sálmabækur. Byrjaði móðir
mín sönginn, en þeir tóku undir
með henni, sem sungið gátu, eink
um stúlkurnar, sem margar
höfðu laglega söngrödd. Þegar
faðir minn hafði lesið jólanætur-
hugvekjuna, faðir vor og bless-
unarorðin, var jólasálmur sung-
inn og allir gerðu svo bæn sína
á eftir. Þá sagði faðir minn „Guð
gefi ykkur góðar .stundir“ og tók
svo í hönd á öllu fólkinu.
Við börnin sátum róleg og með
mestu andagt meðan lesinn var
húslesturinn, og vorum venju
fremur stillt á jólanóttina, vegna
hinnar miklu helgi, sem við viss-
um að hvíldi yfir því kvöldi.
Þegar búið var að lesa lestur-
inn fór einhver stúlknanna fram
til þess að skerpa á katlinum, því
nú var eftir að gefa öllum kaffi
með miklu brauði. Þá þurfti líka
að mjólka kýrnar. Oftast var
skepnunum gefið betur þetta
kvöld en endranær, einkum var
þess gætt að gefa kettinum og
hundunum eitthvað, sem þeim
þætti sælgæti. Kisi þurfti að fá
nýmjólk og hundarnir eitthvert
hangikjötsbragð, því talið var, að
þeim hlyti að þykja það betra en
Kaffi drukkið
Að loknum þessum frammi-
störfum var farið að bera inn
kaffibrauðið, sykurkar og rjóma-
könnu, og var það allt látið á
stóra borðið í miðhúsinu, þar sem
allir drukku saman, því engum
var skammtað kaffibrauðið sér-
staklega. Um leið og kaffið var
drukkið var jólakertunum skipt
á milli manna, en fæstir kveiktu
þó á þeim því nóg var af Ijósum
í baðstofunni og í öllum þeim
herbergjum í bænum, sem nokk-
ur umgangur var um.
Á jólanótt var aldrei vakað
lengi fram eftir, sjaldan lengur
en til miðnættis, bæði vegna þess,
að þá mátti aldrei spila á spil og
svo þurfti að fara tímanlega á
fætur á jóladagsmorguninn, ef
hugsað var til þess að fara til
kirkju.
Þegar allir höfðu drukkið kaffi
eins og hver vildi var skrafað
saman um stund og börnin fengu
að leika sér og horfa á kertaljós-
in. Þó var þeim og boðin og borin
nýmjólk, sem hana vildu þiggja.
Lítið var um jólagjafir, þegar
ég man fyrst eftir. Þó má vera
að móðir mín hafi vikið fólkinu
einhverju, og við börnin fengum
myndablöð eða vasaklúta, og ef
til vill lítil barnaspil. Á sumar-
daginn fyrsta voru líka stundum
gefnar smágjafir.
Á jóladagsmorgun vaknaði fað-
ir minn jafnan árla og gætti til
veðurs. Þegar hann kom inn í
baðstofuna sagði hann við þá,
sem vakandi voru: „Guð gefi
ykkur góðan dag og gleðileg jól“
og tóku þá allir undir og óskuðu
honum hins sama. Ef veður og
færi var gott, var farið að búa
undir messuferð. Þó fór kvenfólk
sjaldan þann dag frá heimili okk
ar, því svo langt var að ganga að
Laufásskirkju, og aðrar samkom-
ur, en messu, var þá ekki um að
ræða. Fór þó venjulega eitthvað
af piltunum til kirkju.
Á jóladagsmorgun gaf móðir
mín fólkinu oft súkkulaði í stað
kaffis til tilbreytingar, og var svo
hraðað sér við morgunstörfin,
svo hægt væri að fara í betri föt-
in aftur, og gera sér eitthvað til
gamans.
Þegar morgunverði var lokið
var húslestur lesinn ef faðir minn
var heima, en færi hann til
kirkju, drógst lesturinn þangað
til hann kom heim aftur að
kvöldinu. Á fyrstu árum mínum
var jafnan lesið í Vídalíns post-
illu, sem líka var nefnd Jónsbók,
en um eða eítir 1886 var farið að
predikunum Helga biskups Thord
arsen. Þótti meira nýjabragð að
þeim, en ekki voru þeir lestrar
styttri en í Jónsbók nema hlaup-
ið væri yfir kafla í þeim, á milli
strika. Kom fyrir að ég gerði það,
eftir að ég fór að lesa húslestur,
því fólki leiddist að sitja undir
mjög löngum lestrum.
Spilamennska
Þegar svo morgunstörfum og
lestri var lokið, var tekið til spil-
anna. Þurfti þá helzt að spila
eitthvað það sem flestir gátu tek-
ið þátt í og var það því oftast
„púkkið“. Það þurfti eigi heldur
mikla kunnúttu til að spila það.
En svo mikill hávaði og glaumur
fylgdi því að jafnaði líkt og verið
væri í stekk á vordegi. Fyrstu
spilin, sem börn lærðu á þeim ár-
um voru blindtrú — þjófaspil —
Svarti Pétur — Gosi, lauma,
hjónasæng, langhundur og svo
síðar Marías, Whist, Píquet og
Kasína og þótti meiri vandi að
spila þau. Ekki voru nema sár-
fáir í sveitum, sem þá kunnu
Lhombre, og Bridge þekktist ekki
fyrr en mjög löngu seinna.
Gamla fólkið kunni varla önn-
ur spil, en „alkort" og „treikort".
Það hafði verið spilað á æsku-
dögum þess, og því hélt það
tryggð við þau spil. Sumir yngri
menn vildu spila „kött“ en þó
þótti lítið varið í, nema spila það
upp á peninga, en ekki þótti þó
vel viðeigandi í sveitum að spila
peningaspil, enda lítið til af aur-
um manna á meðal.
Oft bar það við á jólum, ef tíð
var góð og færi, að einhverjir
komu af næstu bæjum, einkum
yngra fólk. Fékk það auðvitað
góðgerðir, þ.e. veitingar, og var
við tóskap eða ö 'nur bústörf var
ekki átt þá daga. Bar þá oft við,
að fólkið brá sér á næstu bæi, eða
til ættmenna sinna og kunningja,
sem ekki voru mjög fjarri, og var
þá einhver fenginn til þess að
taka á sig á meðan þau nauð-
synjaverk, sem hann eða hún
höfðu á hendi, í sambandi við
skepnurnar. Á Gamlárskvöld og
á Nýjársdag voru veitingar svip-
aðar á heimilunum og á jólum,
nema hvað undirbúningur undir
þá daga var minni en fyrir jólin,
og minna á borð borið handa fólk
inu en á jólakvöldið. Þó var þá
enn borinn hlaði af laufabrauði
og hangikjötL «
Jólaföstugestir
Eitt af því sem menn höfðu sér
oft til gamans á jólum var að
draga úr jólaföstugestunum hina
útvöldustu. Með jólaföstukomu
var tekið að skrifa upp á blað
aHa þá gesti, sem komu, karla og
konur. Elzti karlmaðurinn á
heimilinu fékk fyrsta kvengest-
inn sem kom og hinn næstelzti
þá, sem næst kom o.s.frv. Eins
var það með kvenfólkið. Elzta
konan fékk fyrsta karlmanninn,
sem kom o.s.frv. upp aftur og
aftur. Hver heimilismaður gat
því fengið marga gestina alla
jólaföstuna, þar sem gestkvæmt
var og þurfti því að draga úr
hina útvöldu á jólum. Hafði unga
og ógifta fólkið einkum gaman af
þessu.
Hátíðisdagarnir voru fljótir að
líða, og þegar fólkið hafði
skemmt sér þessa fáu daga eftir
því sem föng voru á, var tekið til
óspilltra málanna við störfin aft-
ur, strax eftir nýjárið. Eldra
fólkið var þá líka búið að fá nóg
Við hlóðaeldstæði.
annað kjöt, eins og mönnunum. lesa á sunnudögum og hátíðum íl skepnunum þá daga sem aðra, en
því boðið í spil og jafnvel farið
í snúning, dans, frammi í stofu.
Unga fólkið langaði mikið til
að æfa sig í því að iansa, en
músikina vantaði oftast, því har-
mónikur — eða hljóðfæri yfirleitt
voru þá sárfá í sveitum, og fáir
þeir, sem á þau kunnu að leika.
Gott þótti ef gestirnir máttu
dvelja fram á kvöld, því að þá
gátu fleiri verið saman og gert
sér eitthvað til gamans. Piltar,
sem að deginum til þurftu að
annast skepnuhirðingu, höfðu þá
lokið störfum sínum, er kvöld-
aði. Þá var farið í ýmsa leiki,
svo sem jólaleiki, fríunarleiki og
ýmsa smáleiki, sem unglingar
höfðu gaman af, er gerðu sér
flest að góðu. Oft var vakað langt
fram á nótt þessi jólakvöld, eink-
um þó á kvöld annars dags jóla,
og milli jóla og nýárs var oftast
meira um leik og vöku lengra
fram eftir nóttu, en endranær.
Vikan milli jóla og nýárs var
nokkurskonar frívika fyrir vinnu
fólkið. Að vísu þurfti að sinna
af þessu „iðjuleysi" sem það kalL
aði. Það var svo vant vinnunni
og samgróið henni að heita mátti
að það kynni varla við sig öðru-
vísi en við vanastörfin. Aftur á
móti hafði yngra fólkið gaman
af tilbreytingunni og auknu
frelsi og glaðværð þessa daga,
sem það hafði lengi verið búið
að hlakka til.
,v . 7>