Morgunblaðið - 23.12.1956, Blaðsíða 14

MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 23. des. 1956
wmnverulegum forsendum, en
»Mtan skilning á henni faer mað-
■r ekki, ef maður heldur að hér
sft aðeins um ævisögu að ræða.
Tíiveran er skáldið mesta, en hún
leetur ekki prenta sögur sínar,
hún framkvæmir þær. Við hinir
verðum að víkja hlutunum við
til þess að heildarbragurinn njóti
sín, draga úr eða ýkja, eftir því
sem við á það og það skiptið.
Tökum t. d. mannlýsingar þær í
Fjallkirkjunni sem eiga sér fyr-
irmyndir. í sögunni kemur ekki
fram nema brot af þessum mönn-
una, eins og þeir voru í raun og
veru. Frá sögulegu sjónarmiði eru
persónumyndir þessar rangar, en
í sögunni þjóna þær hver sínu
markmiði. Listamaðurinn verður
að hafa dirfsku til að fara sínu
fram, þótt svið hans sé snöggt-
um þrengra en skaparans.
Sannleikur listarinnar á hvergi
rót nema í hjarta þess sem að
vinnur. Þar sem tekizt hefur að
sameina list og raunveruleika,
eru áhrifin skýrust frá manni til
manns: allt þetta í listinni sem
við getum ekki hönd á fest:
draumar, sýnir, jafnvel missýn-
invar ráða því, hvort rétt sé með
farið.
— En hvað um Ugga Greips-
son, verður mér á að spyrja. Má
þá segja að hann sé sambland af
skáldinu Gunnari Gunnarssyni og
manninum Gunnari Gunnars-
syni?
— Kann að vera. Og eitthvað
þriðja. — Annars er ekki hægt
að rekja þá þætti saman, svo að
vit sé i Það er of flókið mál. í
Kirkjunni á Fjallinu, eins og hún
•r til orðin, lifir auðvitað líf
sem geymir á sína vísu andblæ
og angan_ þeirra ára sem hún
gerist á. Ég reyndi að varðveita
þetta líf í bókinni.
Nú er að duga eða drepast, bezt
að reyna að gera eina atlögu enn:
, — Hvað um Afa á Knerri, á
hann sér t. d. fyrirmynd úr líf-
inu, spyr ég.
— Ætli ekki það, svarar skáld-
ið brosleitur.
— Og er hann líkur raimveru-
legri fyrirmynd sinni?
— í aðra röndina. Það vantar
ýmislegt í lýsinguna og annað
er orðum aukið. Og auðvitað er
ekki allt tekið með, t. d. vantar
frásögnina af því, þegar hann fór
tii Færeyja, lét ljósmynda sig, og
gerðist milligöngumaður um
kálfskaup! Þórarinn Hálfdánar-
son var svo vanur að verzla við
íranska duggara heima á Bakka-
firði.
10.
ÞAÐ er komið að kvöldmat.
„Litla mín“ býður okkur að
borða. Það er þegið með þökk-
*tm. Undir borðum röbbum við
saman um allt milli himins og
jarðar. Skáldið fer að segja mér
frá Rússlandsför sinni á 10 ára
byltingarafmælið 1917. Hann fór
sem blaðamaður á vegum Poli-
tiken — og það munaði ekki nema
hársbreid að hann yrði handtek-
inn í miðjum hátíðarhöldunum,
fyrir að rita í vasabók sína á al-
mannafæri.
Við förum að ræða um kynni
þeirra Gunnars Gunnarssonar og
Joh. V. Jensens og skáldið segir
mér margar skemmtilegar sögur
af Jensen. Hann hlær glaðlega og
er í essinu sínu.'Það skíðlogar í
aldstæðinu og bjarminn varpar
þægilegri birtu inn í hálfrökkv-
aða stofuna.
— Eitt sinn varð Joh. V. Jen-
sen háskalega veikur, segir skáld-
ið, og var fluttur í sjúkrahús.
Afi á Knerri — eða Þórarinn
Hálfdánarson.
Þar heimsótti ég hann nokkrum
dögum síðar og segi við hann:
— Hvernig líður þér.
— Vel, svaraði Johannes, ég
var dauður, en þeir vöktu mig
upp. En ég var aldauður — og
það var ekkert hinum megin,
bætti hann við, viss í sinni sök.
Við hlæjum báðir. Þannig var
Jenson; efnishyggjumaður fram í
fingurgóma. Gunnar kynntist
honum, þegar þeir unnu saman
að þýðingu og útgáfu íslendinga
sagna á dönsku og urðu þeir mikl-
ir mátar.
Talið berst að æskunni:
— Það er auðvelt fyrir. okkur
sem eldri erum að misvirða verk
æskunnar. En ungir menn verða
að byrja í vandræðum. Leikni frá
byrjun getur oft orðið hættuleg
og hún er alls engin trygging
íyrir því að skáldið nái langþráðu
marki.
Og hann bætir við:
— Það er hættulegt að kunna
hlutina út í æsar. Það dregur úr
manni að gera nýjar tilraunir,
kanna ókunna heima. Maður á
H.f. Eimskipafélag íslands
óeyiclir v'dóLip tamönn am,
óíruiwi um lan,d aíit
beztu
jóíuóób ir
alltaf að reyna að gera það sem
maður getur ekki. Ein mesta
hætta fyrir listamann er sú að
kunnáttan nái yfirhöndinni. Það
hefur aðeins eitt í för með sér:
andlegan dauða.
— Það erfiðasta? Það sem mér
hefur alltaf reynzt erfiðast er —
glíman við efnið. Aðrir erfið-
leikar geta vaxið manni í aug-
um í bili, en þetta er eins og
skýjabrok.
Talið berst nú að ýmsum skáld-
um bæði innlendum og erlend-
um og segir Gunnar Gunnarsscn
mér að hann hafi alltaf haft sér-
stakar mætur á H. Pontoppidan
og józka snillinginum St. Blicher.
— Það er svo mikil alúð á bak
við allt sem hann skrifaði, enda
verður hann einhver endingar-
bezti höfundur Dana. Fáir sam-
tíðarmenn hans sem hafa þolað
fjarlægðina.
Og hann bætir við með
áherzlu:
— Það er ekki nóg að vera
skáld, það er líka nauðsynlegt að
vera maður. Blicher var maður.
Hann segir mér frá því að það
hafi ekki verið til það skáld sem
honum þótti ekki vænt um í
æsku. Hann nefnir mörg nöfn, en
staldrar svo snöggvast við Jón á
Bægisá og Jónas Hallgrímsson,
segir að föðursystir sín, Margrét
Gunnarsdóttir hafi haldið upp á
Jónas öllum öðrum fremur, svo
að lá við dýrkun. Auðvitað hafði
það sín áhrif, bætir hann við.
Svo er komið að Grími Thomsen.
Ég heyri strax að þar er maður
og skáld sem er Gunnari Gunn-
arssyni að skapi:
— Hann hefur einhvern veginn
enzt mér sérstaklega vel. Hann
er rammíslenzkur. Þetta er forn-
eskja. En dvölin erlendis hefur
haft mikil áhrif á hann.
Skáldið snýr sér að sonardótt-
ur sinni og biður hana að sækja
úrið Gríms. Hún kemur með það
að vörmu spori. Hann segir:
— Þetta er innvolsið úr úri
Gríms Thomsens. Ég komst yfir
það á stríðsárunum. Það var búið
að flá af því gullið. En það er
svo með Grím að innvolsið er
eignin mest. Að mér förnum vona
ég að askjan lendi hjá einhverj-
um sem ann Grími og kann að
meta skapgerð af tagi hans og
Halldórs Snorrasonar.
11.
ÞAÐ er orðið áliðið kvölds.
Nauðsynlegt að snúa sér aft-
ur að verkum skáldsins, ef kvöld-
ið á að endast. Ég spyr um Svart-
fugl, Aðventu og Brimhendu,
hlusta:
Aðventa er þannig til komin
að ég árið 1936 var beðinn um
sögu í Reclams Universal-Biblio.
tek. Hún átti að vera af sérstakri
lengd, og ég tók það til bragðs
að lengja eldri smásögu sem ég
hafði kallað Góði hirðirinn.
Hafði skrifað hana fyrir danskt
jólablað og hefur hún hvergi
birzt nema þar.
— Nei, það er enginn vafi á
því, hver fyrirmyndin er. Það
var Benedikt, Fjalla-Bensi var
hann kallaður. — Ég hafði fyrir
mér frásögn hans og studdist við
hana. Þegar sagan kom út, fékk
ég bréf frá honum, þar sem hann
telur hana mjög nærri lagi, en
einhverjir nágrannar hans voru
víst ekki alveg á sama máli.
Sjóndepra samtíðarmanna er
stundum með ódæmum.
— Tilgangurinn? Nú, þetta er
maður sem sigrar heiminn. Menn
geta borið hann saman við fræga
samtíðarmenn svo sem Hitler eða
Stalín og séð, hver hefur betur.
Hann er af þeim, sem hafa erft
himnaríki á jörðu.
— Mér var ljóst að ekki var
hægt að gera vetrargöngu Bene-
di.kts full skil. En ég lagði mig
fram.
— Svartfugl? Þegar ég sumarið
1913 stakk fæti við Steinkudys,
fór eitthvað að gerast innan í
mér. Utangarðsmenn eiga hug
minn. Ég hugsaði oft um það,
hvernig hið fegursta í mannltf-
inu, ástin milli karls og konu,
gæti umhverfzt í slíkar hörmung-
ar. Leitaði eftir svari við því,
hvernigþetta aumingja fólk leidd
ist út í höfuðsynd og hlaut laun
syndarinnar — og hvernig þau
tóku þeim.
— En segið mér eitt, Gunnar,
vakti ekki líka fyrir yður að sýna,
hve lítill munur var í raun og
veru á dómurum og sakborn-
ingum?
— Ég vil ekki taka fyrir að
svo kunni að vera. Annars er
hitt mikilvægara: munurinn á sr.
Eyjólfi og Ólöfu konu hans ann-
ars vegar, Bjarna og Steinunni
hins vegar er aðeins stigsmunur.
Þó skilur á milli þetta sem maður
hvað eftir annað hnýtur um í líf-
inu — þegar skiptast í tvö horn
hamingja og óhamingja. Og svo
annað líka: matið á hamingju og
óhamingju, því að auðvitað áttu
Bjarni og Steinunn sínar ham-
ingjustundir, enda goldnar fullu
verði. — Þegar ég skrifaði Svart-
fugl, voru liðin mörg ár frá því
ég fyrst fór að hugsa um efni
hennar. Ég hafði enga lýsingu
séð á Steinunni, þegar ég lagði út
í að segja söguna. Nýverið las
ég einhvers staðar lýsingu á
henni. Þar var sagt að hún hafi
verið grönn og spengileg. All-
glæsileg kona hefur hún áreiðan-
lega verið.
Og hann heldur áfram:
— Ég skrifaði söguna undir
nafninu Sjöundá, en Syvendeaa
segir ekki neitt á dönsku. Ég
breytti því í Svartfugl. Sú nafn-
gift felur í sér óhemjuskap lífs
þess sem lifað er í brimsogi undir
fuglabjörgum, þar sem saman
renna rautt blóð og rammsaltar
unnir í tryllingi þeim sem tilver-
an á til. — Annað gat bókin ekki
heitið.
12.
VIÐ förum aftur að tala um
æskustöðvar skáldsins. Hin
ólíkustu umræðuefni ber á góma.
Hann tók sem unglingur þátt í
gangnaferðum upp á Vopnafjarð-
arheiðar, gjörþekkti svipað um-
hverfi og Fjalla-Bensi ferðaðist
í og á enn gamlan gangnakofa á
þessum slóðum og ef til viii
einnig fjallaklasann Súlendur:
— Fjallgarður þessi liggur á
milli okkar Jóns í Möðrudal, ég
á landrýmið austan að Súlend-
um, en Jón vestur af. Eitt sinn
spurði ég Jón að því, hvor okkar
ætti eiginlega Súlendurnar.
— Ætli ég eigi þær ekki, svar-
aði Jón.
— Ég maldaði í móinn, minnti
Gunnar Gunnarsson, hausíið
1907. Nýkominn á Askov:
„Veröldin hefur breytzt
— og við líka“.
á fornar þrætur, þá segir Jón
Aðalsteinn:
— Jæja, sama er mér. Ég á
svo mörg fjöll.
Jón í Möðrudal á hins vegar
ekki sinn líka, göfugri gestgjafa
hefur Frón aldrei framfleytt á
auðnum sínum.
13.
BRIMHENDA? Hún er þannig
til orðin að Páll ísólfsson
sagði mér eitt sinn sögu frá Eyr-
bakka sem í falst efniviður. Ég
festi hana í huga mér. Var þó
ekki viss um, hverjum tökum ég
ætti að taka hana, langaði alltaf
að spyrja Pál frekar um stað
reyndir og sögupersónur, en
þorði ekki fyrir mitt líf. Var þó
í eilífri freistingu, þegar ég hitti
Pál, en — segði hann mér meira
kynni það að trufla mig. Það
fór svo að ég skrifaði söguna án
þess að forvitni minni væri sval-
að. Mikið gagn b - fði ég af Aust-
antórum Jóns Pálssonar, kynnti
mér einnig rækilega Sögu Eyra-
bakka eftir Brynjólf frá Minna-
núpi. En fór að vanda frjálslega
með staðreyndir.
— í listinni má ekki segja allt.
Raunar á að segja sem minnst að
hægt er að komast af með. Ég
gerði mér far um að íylgja þeirri
reglu í Brimhendu með þeim af-
leiðingum að eitt mikilvægasta
atriði sögunnar hefur alveg farið
fyrir ofan garð og neðan hjá
gagnrýnendum. Maður sem ég
ekki man hvað hét, en kallaði
Sesar eða Sesam er að skera torf
á árbakka, en ristir fulldjúpt,
jörðin kippist við, eins og iiom-
ið væri við kviku: eins og til að
hrista hann af sér. Þetta er mönd-
ull sögunnar, ef vel er að gáS
og sér þó aðeins í endann: tilvera
mannsins er ofin inn í líf höfuð-
skepnanna. Mönnum hættir til að
gleyma hinni nánu snertingu við
jörðina, umhverfið í heild, al-
veruna. Auðvitað eru fleiri hlið-
ar á sögunni, efninu þjappað sam-
an með ýmsu móti. — Ég skrif-
aði hana undir nafninu Terra
infírma, ekki fyrr en í síðustu
próförk datt mér í hug viðun-
andi heiti á bókina. Samt hefði
hún ekki getað heitið annað, eins
og ég sagði áðan. — í Víkivaka,
heldur skáldið áfram, kemur fram
ekki ósvipuð tilraun að ná áhrif-
um með frásögn sem ekki þræðir
alfaraleiðir. Skyldleikinn leynir
sér varla, sé vel að gáð.
14.
ÞAÐ er komin nótt. Ég sé að
skóldið er farið að þreytast
og bý mig til brottfarar. En sam-
talinu er ekki alveg lokið og ég
hendi enn á lofti nokkrar athuga-
semdir sem mér fannst of merki-
legar til þess að þær falli I
gleymsku:
— Maður er svo skammlífur,
það er það versta. Mér finnst ég
hafa orðið ofurlítið skynsamari
með árunum, þó að hægt gangi.
En það verður svo margt uin
seinan.
„Litla mín“ hlær að þessari
játningu afa, en hann heldur
áfram:
— En þetta er kannski þægileg
sjálfsblekking? Hvað sem því líð-
ur: mér finnst ég eiga margt ó-
gert. Að vinna á tveimur málum,
það er ekki fyrir sjálfan —
Við stöndum upp. Það er kom-
inn tími til.
— Mig dreymdi draum, þegar
ég var ungur, heldur skáldið
áfram. Ég gekk eftir götu og í
hallinu hinum megin við götuna
lágu bók við bók og ég vissi að
þessar bækur voru mitt verk. Ég
reyndi að lesa í þeim, ætlaði að
læra þær í snatri, en vaknaði af
ákafanum og mundi ekki orð af
því sem í þeim stóð. Að þessi
draumur hafi haft einhver ahrif
á líf mitt? Það má vera. Sann-
trúaðir menn mundu líklega
kveða sterkar að orði, en mór
finnst enga ályktun vera hægt
að draga af honum: þetta er svo
augljós óskadraumur.
Þegar ég kvaddi Gunnar Gunn-
arsson sagði hann loks við mig að
gefnu tilefni:
— Tilgangurinn með lífsstarfi
mínu hefur eiginlega alltaí verið
sá að nálgast sannleikann, reyna
að skýra hið óskýranlega fyrir
sjálfum mér og öðrum. Það eina
sem er óþolandi er að skilja ekki
hin yztu rök.
M.