Morgunblaðið - 23.12.1956, Blaðsíða 13

Sunttudagur 23. de«. 193®
MORCUNBL AÐIÐ
3T
andann. EVr. Soukup, tékkneski
menntamaðurinn sem hér var um
daginn, sagði við mig sem svar
við spumingu:
— Ég trúi á Gwð.
Ég bætti við:
— Og manninn.
— Hann þagði við þessari við-
bót minni, og ekki veit ég hvort
þögn hans var sama og samþykki.
Hann hefur ýmislegt reýnt. Oil
þessi hryllilega reynsla, en samt
vonarneisti og trú á lífið — og
vonandi manninn. En það þarf
nokkuð til fyrir Austur-Evrópu-
búa að trúa á guð á þessum tím-
um, finnst yður ekki?
— Jú, og kannski er líka dá-
litið erfitt að trúa á manninn?
— Má vera.
Við fórum aftur að tala um
ritverk Gunnars Gunnarssonar
og tókum upp talið, þar sem frá
var horfið, snerum okkur að
Borgarættinni:
— Það er ástæðulaust að fjöl-
yrða um hana hér. Ég fór allt í
einu að skrifa þessa sögu og þeg
ar Ormar Örlygsson kom heim
aftur fannst mér vera kominn
endir sem una mætti við í bili.
Bókin átti þó að verða lengri, en
ekki tiltök að ljúka við hana í
einni lotu. Svo kom Danska frú-
in 1913. Gyldendal var búið að
greiða mér fyrir hana í beinhörð.
um peningum, samt voru þeir í
vafa um, hvort þeir ættu að gefa
hana út. Það varð þó úr. Um
haustið kom svo Gestur eineygði
— og fékk góðar viðtökur.
Við höfðum gift okkur 1912
upp á fyrstu bókina, og sýnir það
talsverða bjartsýni. Lagði ég rit-
launin 300 krónur, i banka-----
— og þær voru auðvitað not-
aðar í heimferðinni 1913?
— Nei, þær voru nú farnar áð-
ur! En ég var nýbúinn að selja
þýzku réttindin að Borgarættinni
og upp á það fórum við heim.
— Skrifuðuð þér Borgarættina
í nokkrum sérstökum tilgangi,
Gunnar?
— Það er of flókið mál til að
ræða hér. Þetta er ungs manns
verk og það var ýmislegt að
brjótast í manni um listir í þá
daga. Og svo vantaði okkur skip.
Þetta var ósköp barnalegt. En á
bak við þetta liggur ýmislegt
annað sem er óljóst. f Borgarætt-
inni er t.d. þessi sektartilfinning
sem safnast fyrir hjá okkur öll-
um, bæði mér og öðrum, og er
hún ekki ómerkur þáttur í sálar-
lífi bræðranna beggja.
fullur, lítur svo á mig og segir
upp úr eins manns hljóði:
— Heyrðu Gunnar, farðu úr
vestinu! Og fór úr sínu.
Ég man ekki, hvort við feng-
um 1.25 krónur fyrir vestin bæði,
en það var ódýrt að lifa í þá
daga og litlar upphæðir gátu
komið sér vel. Jóhann var ókval-
ráður. Það var nauðsynlegt. Konu
minni og mér þótti óskaplega
vænt um þau hjón bæði. Þau
höfðu verið vottar, þegar við
vorum gefin saman í hjónaband;
komu auðvitað ofseint, en prestur
lét það slarka, úr því einhver
kom, sem vildi skrifa undir að
allt væri gott og gilt. Þetta var
síðsumars 1912.
6.
NÚ berst talið að dvölinni í
Charlottenlund á þessum ár-
um og einkum að Jóhanni Sig-
urjónssyni og vináttu þeirra
Gunnars Gunnarssonar. Hann
segir mér frá því að Jóhann hafi
keypt tvær kartöflutunnur, þeg-
ar styrjöldin blossaði upp, og
grafið niður í garð sinn. Var önn-
ur ætluð Gunnari og konu hans.
—■ Annars var oftast einhver
matarbiti til á þessum árum, seg-
ir skáldið, við áttum að hýsa tvo
danska hermenn, eins og lög
gerðu ráð fyrir, og komu þeir
með mat með sór sem oftast
dugði handa allri fjölskyldunni.
Einkum var kjötskammtur þeirra
vel þeginn.
Og Gunnar skáld heldur áfram
og ég sé að minningarnar um Jó-
hann cru hugljúíur strengur í
sál hans: — Hann var mjög ljóð-
rænn, segir hann. Ljóðrænan og
dramatíkin ógu salt.
Og svo: — Við Jóhann höfðum
ýmislegt saman að sælda á þeim
árum. Fylgdumst vel með þvi,
hvað hinn var að gera hverju
sinnL Ég tók t.d. þátt í því að
þýða FjaHa-Eyvind á íslenzku.
Það voru eiginlega fyrstu kynni
okkar að ég réði mig til hans
sem skrifari upp á óvissa borgun,
en vísan hádegisverð. — Jóhann
átti spegil einn merkilegan sem
hékk uppi á vegg, þegar ein-
hverjir aurar voru til, en þegar
ekkert var að hafa, var hann
veðsettur, en sóttur aftur óðara
og betur blés. Eitt sinn var Jó-
hann nýbúinn að veðsetja spegil-
inn og sáum við enga leið fram-
undan. Hann var mjög áhyggju-
7.
ÞAÐ er orðið langt siðan. Um-
ræðurnar snúast um heim
sem við „Litla mín“ þekkjum
ekki, fjarlægan, horfinn heim.
Samt er hann stór hluti af lífi
mannsins sem situr hér á móti
mér, horfir inn í logandi eldstæð-
ið og leiðir okkur á vit Ugga
Greipssonar og áranna sem mót-
uðu hann og hertu og gerðu hann
að manni. — Skáldið ýtir gler-
augunum lengra upp á nefið og
hallar sér fram í stólnum, segir:
— „Litla mín“, bættu svolítið
á stóna.
Hann kveikir sér í vindli. Það
snarkar í eldinum og logarnir
glæðast. Og endurminningin fær
vængi:
— Með hermenn í húsinu tók
ég upp nýtt vinnulag, heldur
hann áfram og brosir með sjálf-
um sér. ’Skáldið er í prýðilegu
skapi.
— Ég fór á fætur kl. 2 á nótt
unni og skrifaði Ströndina. Þettc
gekk sæmilega og það stóðst á
endum að sögunni var lokið um
vorið, þegar fór að verða þröngt
í búi. Ég klæddi mig í sparifötin
og ætlaði að fara með hádegis-
lestinni og færa Gyldendal hand-
ritið. Á meðan ég beið fór ég að
gamni mínu að glugga í handrit-
ið. Lestina lét ég fara. Þegar á
leið daginn brenndi ég öllu nema
fyrsta kaflanum. Það var tölu-
verð bálför.
Síðan hófst ég aftur handa, en
lengi vel kom ég ekki nokkrum
stafkrók á blað, hreyfði mig samt
ekki frá skrifborðinu. Einn góð-
an veðurdag losnaði um: mig
minnir það hafi ekki tekið nema
tvo þrjá mánuði að skrifa bókina
af nýju. Fyrsta kaflann af
brennda handritinu skeytti ég
framan við og skyldi hann vera
eins konar formáli. En þeir vildu
ekki hafa hann með hjá Gylden-
dal.'fannst hann stinga í stúf við
framhaldið, og það var raunar
laukrétt. Samt tók mig það sárt
að öll vetrarvinnan skyldi vera
unnin fyrir gýg og skaut einni
línu úr formálanum inn í miðja
söguna, eins og hún var prentuð
að lokum: Skimandi mávur, hvað
sérðu í djúpinu? — Svolítil á-
minning til ungra manna um að
gerast ekki skáld. ef þeim er
annað fært.
— En hvar er svo formálinn
niður kominn?
— Hann hefur áreiðanlega
farið sömu leiðina og sagan. Ég
held mikið upp á eld, skal ég
segja yður. Það á ekki að liggja
á misheppnuðum handritum,
þetta snatt í þau er óskaplega
leiðinlegt. Bara brenna!
— En hvað um næturvinnuna?
Vinnið þér enn á nóttunni?
— Nei. Síðan þetta gerðist hef
ég aldrei unnið að ritstörfum á
nóttunni. Annars fór fyrri helm-
ingurinn af Sælir eru einfaldir
sömu leið og fyrsta gerðin af
Ströndinni. Þegar ég var hálfnað-
ur hætti ég, byrjaði af nýju, en
brenndi ekki handritinu í það
sinn fyrr en að verki loknu.
— Það er sem sagt ekki tekið
út með sældinni að vera rithöf-
undur?
— Það er bæði sæld og kvöl,
eins og annað flest. Fyrir mig
var engin önnur leið, þó að ár-
angurinn sé ekki eins og til var
stofnað. Hann verður það víst
aldrei. Maðurinn er svo skamm-
lífur, en svo lengi að vitkast.
„Litla mín“ lítur á afa sinn og
brosir, en hann heldur áfram:
— í því starfi sem öðrum verð-
ur maður að vera allur og óskipt-
ur. Eigi einhver heil brú að vera
í því sem maður er að gera, kem-
ur ekkert hálfkák til greina.
Og eftir svolitla umhugsun:
— Sælir eru einfaldir er í raun
og veru stríðssaga. Lífsviðhorfið
var t.d. gjörbreytt frá næstu
sögu á undan, Vargi í Véum. Sá
heimur sem var fyrir fyrra heims
stríð má heita gleymdur, og það
veit enginn nema sá sem reynt
hefur, hversu gjörólíkt viðhorfið
var fyrir og eftir 1914. — í Dan-
mörku var t.d. sagt að styrjöld
væri óhugsanleg, þýzkir jafnað-
armenn mundu aldrei greiða at-
kvæði með fjárveitingu til
styrjaldarrekstrar. En allt í einu
var heimurinn kominn á hreyf-
ingu sem ekki varð stöðvuð. Af-
leiðingin af þeirri styrjöld varð
kommúnistabyltingin í Rússlandi
sem síðan hefur ráðið því sem
gerzt hefur. — Ég veit að hið
nýja viðhorf í Sælir eru einfaldir
er heldur barnalegt, því að þar
er ekkert eftir af fyrri skoðunum
mínum nema þetta: hið eina sem
gildi hefur er góðmennskan.
Sannleikurinn er þó sá, að góð-
mennskan hrekkur skammt. Það
þarf stundum meira til.
Svipurinn sem hefur verið
mildur og glaðlegur myrkvast nú
skyndilega og það er eins og fár-
viðri sé yfirvofandi. Skáldið er
aftur kominn inn í atburði sam-
tíðar okkar, áður en hann veit af,
og í þeim efnum hefur hann
ákveðnar skoðanir, eins og kunn-
ugt er. Hann segir með þunga:
— Það mannkyn sem er ekki
Og skáldið heldur áfram:
— Um þetta er m.a. fjallað í
Sælir eru einfaldir. Aðalpersónan
er athafna- og drengskaparmað-
ur á sínu sviði, þótt hann bresti
þrek þegar á herðir. En svo dett-
ur honum allt í einu í hug and-
stæðan og hann bætir við:
— Góðmennska, eins og við sjá-
um hana hjá Gandhí, er aftur á
móti bezta hjálp við harðstjórn
sagði til sín. Utanfarir íslenzkra
listamarvna hlóðu að lokum undir
hina er heima sátu. Nú nýt ég
þess sjálfur, langt um verðleika
fram. Þá var öldin önnur. Bjarni
frá Vogi á að hafa sagt, einu
sinni er hann sá mig út um glugga
á kaffihúsi í Höfn: „Honum væri
nær að fara heim í síld“. Raun-
hyggilega ályktað. En það var um
mig, eins og danskurinn segir:
sem til er. — Það sem heimurinn I Har mand taget Fanden paa
1 Ryggen maa man bære ham
frem“ (hafi maður axlað andskot-
ann verður að skila honum á
áfangastað).
þarfnast í dag er sem sagt góð-
mennska og drengskapur —
ásamt fullri andstöðu við lifnað-
arhætti sem eru djöfullegir og
við viljum ekki ánetjast. Annars
er varla hægt að skilja átök vorra
tíma án þess að gera sér ljóst að
þetta er eins og tilbúin eldraun
fyrir mannkynið. Og það er varla
vafi á því, að ef mannkynið
stenzt hana ekki, þá á það fyrir
sér skelfilega göngu. Þó vil ég
bæta því við að ég hef ekki trú
á að ofbeldið verði síðasti sigur-
vegarinn, ef það ólíklega gerðist
að það færi um stund með sigur
af hólmi í þessum örlagaríku á-
tökum. En það verða menn að
hafa í huga að sá sem ekki reyn-
ir að spyrna við fótum og sigr-
ast á ofbeldinu ber, ef illa fer,
þunga ábyrgð á herðum sér,
hvort sem hann sér það og skilur
eða ekki.
8.
VIÐ snúum okkur nú aftur að
skáldinu sjálfu og verkum
hans, förum að ræða um Land-
nám, sagnabálkinn mikla sem
átti að vera frumdrög að þjóðar-
sögu, svona til uppörvunar og
leiðbeiningar, eins og skáldið
segir. Kyngikrafturinn er nú horf
Frú Franzisca, kona skálðsins, ásamt tveimur sonardætrum þeirra
hjóna, Katrinu Selju og Franaiscu yngri („Litla mtn“).
tilbúið að fórna neinu fyrir sann-
færingu sína á enga lífsvon fram-
undan. í raun og veru standa
Ungverjar í öllum sínum hörm-
ungum miklu nær framtíðinni og
lífinu, eins og það verður að lif-
ast á okkar tímum, heldur en
við fslendingar sem lifum við
allsnægtir. Það er eldgömul speki
að það sé ekki hægt að vinna
lífið nema fórna því. Við sjáum
það hér heima fyrr á tímum,
ekki sízt ef við lítum á lífssögu
Jóns Arasonar og sona hans. Við
sjáum, hverjir það eru sem lifa
frá þeim tíma og hverra líf hefur
gildi fyrir framtíðina. Það eru
ekki Siðabótamennirnir, heldur
Jón biskup og synir hans. Starf
þeirra er snar þáttur í öllu fram-
tíðarlífi íslenzku.
— Og það hefur ekki sízt verið
til að benda á það að þér skrifuð-
uð skáldsöguna?
— Það var ekki sízt til þess.
.— En góðmennskan, svo að við
höldum áfram, þar sem frá var
horfið — gildir hún þá ekki leng-
ur?
— Jú, auðvitað gildir góð-
mennskan enn í dag. Hún gildir
eilíflega — ef maður sameinar
góðmennsku og drengskap. En án
hans er hún einskis virði, bara
vella.
inn úr málrómi skáldsins og
hann talar heldur lágt og rólega.
— í þeim bókum mínum hef ég
þó ekki eingöngu fjallað um hið
þjóðlega; í því sem ég hef skrif-
að, hefur rauði þráðurinn alltaf
verið staða mannsins í tilverunni.
Þar hefur jafnan verið leitazt við
að gera upp milli verðmæta og
hégóma.
Ég spyr skáldið, hvort hann
hafi aldrei hugsað sér að flytjast
heim á þessum árum og svarar
hann spurningu minni á þennan
veg:
— Það hafði alltaf verið hug-
myndin að flytjast heim, en lengi
vel virtist fyrir það girt. Ég átti
ekki upp á pallborðið hér heima.
Þorsteinn Gíslason gafst upp á að
gefa út bækur mínar. Jónas Jóns-
son hefur látið þess getið að ís-
lendingar hafi aldrei kært sig
um Gunnar Gunnarsson og ætti
að vera dómbær um þá hluti.
Margt bar til — sem óþarft er að
rekja. Menn sem leggja á ein-
stigi, mega ekki verða uppnæmir,
þótt fátt verði um föruneyti. Hér
heima voru leiðir lokaðar. Ég
hefði að vísu getað orðið verka-
maður eða bóndi í sveit — og
varð það raunar síðar. Mér var
áskapað að skrifa og útþráin
9.
ÞAÐ er 1923 og Fjallkirkjan er
farin að ásækja skáldið.
Honum er farið að leiðast þófið,
það er ýmislegt að brjótast um í t
honum:
— Sælir eru einfaldir hafði tek-
izt sæmilega, en mér hefur alltaf
leiðst að gera það sem ég get.
Mig langaði til að semja sögu,
þar sem engin aðalpersóna væri,
heldur kæmi í staðinn tilveran
sjálf, framvinda lífsins, eins og
ég hafði reynt það og þekkti.
Leikur að stráum hefst á orð-
unura: „Þau ár, þegar ég enn
var ungur og saklaus að erfða-
syndinni undanskilinni; þau ár,
þegar viðburðir lífsins miðluðu
mér reynslu, som var laus við
beiskju; þau ár, þegar vorkunn
mín með öllu kviku var ógagn-
rýn og einlæg; þau ár, þegar Guð
stóð mér fyrir hugskotssjónum
sem örlátur og vingjarnlegur
föðurafi, Fjandinn eins og dálítið
varasamur og duttlungafullur
móðurafi, en undir niðri heimsk-
ur og meinlaus; þau ár, þegar
ljósið var í senn bæði Ijós oíg
sigursælt ljós og allt myrkur og
allan ótta mátti særa burt með
einu faðirvori eða signingu; þau
ár, þegar ég grillti ekki kvöldið
á morgnana og sat öruggur i
skjóli undir grasi grónum mold-
arvegg og lék mér að stráum;
þau ár eru liðin og koma aldrei
aftur“. — Sú bók varð upphaf að
nýrri glímu við mál og stíl.
En bókin fór fyrir ofan garð og
neðan. Sumir réðust á hana fyrir
óþarfa málalengingar og annað,
bæði í Danmörku og hér heima.
Skipum heiðrikjunnar var tekið
betur ytra, en svo hallaði aftur
undan fæti; þegar fimm bindin
voru komin, var forlagið alveg að
gefast upp á verkinu — og gafst
ég þá upp líka. Annars var hug-
myndin að halda áfram, og hver
veit nema ég hefði gert það,
hefði ég verið kominn heim. Samt
er það vafasamt. Þá voru erfiðir
tímar, Ragnar enn austur á Eyr-
arbakka!
Og skáldið heldur áfram að
segja mér frá þessum göralu
leyndardómum. Ég sit þögull og
er allur orðinn eitt stórt eyra. Nú
er uœ að gera að missa ekki af
neinu. Þetta er bæði orðið spenn-
andi og stórskemmtilegt. En eitt
er nauðsynlegt: að sitja á sér og
gripa ekki fram í:
— Hugmyndin var sem sagt að
halda blöðum Ugga Greipssonar
áfram. Ég ætlaði ekki að skrifa
neitt annað verk á meðan ég lifði;
en ég hef alltaf verið svo stál-
heppinn að einhver hefur tekið
í taumana, þegar ég var að viil-
aat af leið.
En skyldi hann ekki ætia að
minnast á efni „Kirkjunnar“
hugsa ég með mér, en læt þó ekki
á neinu bera; nauðsynlegt að gefa
ekki eftirvæntingunni lausan
tauminn. Að hve raiklu leyti er
hún skáldsaga og að hve miklu
leyti sjálfsævisaga? Ætlar hann
ekki að drepa á það?
Það varð þögn og nokkur stund
leið. Svo varð forvitni minni
svalað, enda gat ég ekki staðizt
freistinguna. Gunnar Gunnarsson
leit á mig og sagði að gefnu til-
efni, eins og það skipti ekki máli:
— Jú, Fjallkirkjan er sjálfs-
ævisaga á sína vísu. En hún er í
hæsta máta Dichtung und Wahr-
heit — og þá fremur hið fyrra.
Þar er alltof frjálslega farið með
efni og persónur — sumar eru
tilbúnar — til þess að hægt sé að
tala um ævisögu. Aftur á móti
er sagan að vissu leyti byggð á