Morgunblaðið - 29.06.1957, Blaðsíða 8

3
116RGVNBLAÐIÐ
Laugfcrdagur 29. Jönl 1967
„Det fins ingen frammande
litteratur, som utöfvat ett sá
stort och máktigt inflytande
pá vár egen som dem forn-
norsk-islándska“.
(Vilhelm Gödel).
I.
UM Svía og íslendinga mátti
það löngum segja, að vík
vseri milli vina og fjörður á miili
frænda, meðan samgöngur voru
með þeim hætti, sem tíðkazt hef-
ir um aldir, eða allt fram á síð-
ustu áratugi. Samgönguörðug-
leikar ollu því, að bein samskipti
vor við Svía urðu minni en við
hinar nálægari frændþjóðir vorar
á Norðurlöndum, enda komu þar
og til aldalöng stjórnmálatengsl
við þær, en slík tengsl hlutu að
hafa áhrif á önnur samskipti vor
út á við. En þrátt fyrir það hafa
skipti Svía og íslendinga í menn-
ingarlegum efnum, og þá fyrst
og fremst í bókmenntum, verið
mikil og heilladrjúg á báða bóga.
íslenzkar bókmenntir hafa orðið
auðugri og frjórri af kynnum sín-
um við bókmenntir Svía á síð-
ari tímum, sænsk ljóð og skáld-
rit í snjöllum þýðingum orðið
aufúsugestir íslenzkum lesendum
og margir íslenzkir æskumenn
setið við menntabrunna sænskra
háskóla. Á hinn bóginn hafa hin-
ar fornu bókmenntir íslendinga
haft mjög djúptæk áhrif í Sví-
þjóð, einkanlega síðan á 17. öld,
er fræðimenn þar í landi tóku að
kynnast þeim að ráði og byggðu
m.a. á þeim þá skoðun, að Sví-
þjóð væri vagga mannkynsins.
Eru og á því skeiði þar í landi
mörg fornrit vor prentuð í fyrsta
sinn. Þó að áðurnefnd skoðun
sænskra fræðimanna þeirra tíma
ætti sér ekki langan aldur, héldu
íslenzku fornritin velli, urðu
skáldum yrkisefni og aflgjafi
mikilla verka. Til marks um álit
Svía sjálfra á þessu efni eru um-
mæli prófessors Gödels, sem til-
færð eru hér að ofan, þar sem
hann segir, að „engar erlendar
bókmenntir hafi haft jafnmikil
og sterk áhrif á vorar eigin sem
hinar fornnorsk-íslenzku". Á síð-
ustu árum gætir mjög vaxandi
áhrifa eða að minnsta kosti auk-
inna kynna af íslenzkum nútíma-
bókmenntum í Svíþjóð.
í greinarkorni þessu ætla ég
að rifja upp nokkur atriði úr
menningarskiptum þessara 2ja
frændþjóða. Verður því helzt að
líkja við nokkrar vörður með
vegi fram, enda leyfir rúmið ekki
meira.
II.
FLESTAR heimildir telja, að
Garðar Svafarsson hafi fund-
ið ísland fyrstur norrænna
manna. Hann var sænskur að
ætt, en átti jarðir á Sjálandi.
Hann sigldi umhverfis landið og
fann, að það var eyland. Hér
hafði hann vetursetu einn vetur
og sat í Húsavík við Skjálfanda.
Garðar lofaði mjög landið. Sonur
Garðars var Uni inn danski.
Hann staðfestist hér á landi um
hríð, og fara af honum nokkrar
sögur. Hann var faðir Hróars
Tungugoða, er átti Arngunni,
systur Gunnars á Hlíðarenda.
Hróar var frægur maður og var
til af honum sérstök saga, sem
nú er glötuð.
Fáeinir landnámsmenn voru
sænskir að ætt að nokkru eða
öllu leyti. Meðal þeirra voru
Þórður knappur, er nam land
norður í Stíflu og bjó á Knapps-
stöðum, Friðleifur, er land nam
f Sléttahlíð, Þormóður hinn
rammi í Siglufirði, Sléttu-Björn
landnámsmaður í Skagafirði og
Skjalda-Björn landnámsmaður í
Bjarnarfirði hinum nyrðra á
Ströndum. Ennfremur voru hirfir
nafnfrægu landnámsmenn, Ingi-
mundur gamli og Helgi magri,
kynjaðir af Gautlandi í aðra ætt-
ina. Vafalaust hafa ýmsir fleiri
átt ættir og kynni að rekja til
Svíþjóðar, þótt þess sé ekki getið
í heimildum. Hafa sænskir menn
því átt þátt í byggingu landsins,
og þess má geta, að íslendingar
nú á dögum geta rakið ættir sín-
Menningarviðskipti
Svía og íslendinga
ar til flestra þeirra landnáms-
manna, er nú.voru nefndir.
í íslendinga sögum er oft getið
um samskipti Svía og íslendinga.
Sænskir menn munu oft hafa
komið hingað í verzlunarerind-
um. Fræga sögu á sér sænsk
kona, er giftist hingað til lands.
Það var Helga jarlsdóttir af
Gautlandi, kona Harðar Grím-
kelssonar ,en hann hafði dvalizt
um hríð með jarlinum, föður
hennar. Oftar er þó getið um
ferðir íslendinga til Svíþjóðar.
Allir kannast við hina frægu ferð
Egils Skalla-Grimssonar til
Vermalands, ýmsir komu og við í
Svíþjóð á víkingaferðum í Aust-
urveg, og þá eigi ávallt sem frið-
menn, og íslenzk skáld gerðust
handgengin Svíakonungum og
ortu um þá kvæði, sem síðar
verður á minnzt.
Eins og kunnugt er, stofnaði
Jón Ögmundsson hinn helgi skóla
á biskupssetri sínu að Hólurn.
Sem forstöðumann eða skóla-
meistara fékk hann í vígsluför
sinni ungan mann og lærðan vel,
Gísla Finnason að nafni. Hann
var ættaður af Gautlandi. Segir
svo meðal annars frá honum í
Jóns sögu helga eftir Gunnlaug
munk Leifsson: „En til þess að
stýra skólanum og kenna þeim
mönnum, er þar settist í, þá valdi
hann einn inn bezta klerk og inn
snjallasta, af Gautlandi. Hann hét
Gísli og var Finnason. Hann
reiddi honum mikið kaup til
hvorstveggja, að kenna prestling-
um og að veita slíkt upphald
heilagri kristni með sjálfum
biskupi, sem hann mátti sér við
koma, í kenningum sínum og
formælum. Og ávallt er hann
prédikaði fyrir fólkinu, þá lét
hann liggja bók fyrir sér og tók
þar af slíkt er hann talaði fyrir
fólkinu, og gerði hann þetta mest
af forsjá og lítillæti, að þar hann
var ungur að aldri, þótti þeim
meira um vert, er til hlýddu, að
þeir sæi það, að hann tók sínar
kenningar af helgum bókum, en
eigi af einu saman brjóstviti. En
svo mikil gift fylgdi þó hans
kenningum, að mennirnir, þeir er
til hlýddu, komust við mjög og
tóku mikla skipan og góða um
sitt ráð. En það er hann kenndi
í orðunum, þá sýndi hann það í
verkunum. Kenningar hans voru
linar og léttbærar öllum góðum
mönnum, en vitrum mönnum
þóttu vera skaplegar og skemmti
legar; en vondum mönnum varð
ótti að mikill og sönn hirting".
Geta má nærri, að þessi sið-
vandi og lærði klerkur hefir haft
mikil áhrif á nemendur sina og
íslenzk kirkja lengi búið að starfi
hans.
Þegar Jón biskup Arason réðst
I að hefja prentverk hér á landi
urh 1530, réðst hingað til lands
frá Svíþjóð fyrsti prentarinn hér
á landi, Jón Matthíasson, síðar
prestur á Breiðabólstað*í Vestur-
hópi (d. 1567). Jón Matthíasson
var lærður vel, m.a. á latneska
tungu, og er talið, að Jón biskup
hafi látið hann semja þau latínu-
bréf, er mest þurfti til að vanda.
Þótti séra Jón hinn mætasti mað-
ur og var talinn með merkustu
prestum norðanlands um sína
daga. Sonur hans var Jón prent-
ari í Núpufelli, sem prentaði
Guðbrandsbiblíu, eitt glæsileg-
asta verk íslenzkrar prentlistar
fyrr og síðar, og margar aðrar
bækur að forlagi Guðbrands
biskups. Frá séra Jóni Matthías-
syni hinum sænska er fjöldi fólks
kominn hér á landi, m.a. var Jón
Indíafari fjórði maður frá hon-
um.
dr. phu. ,
Á síðari öldum hafa nokkrir
sænskir fræðimenn komið til ís-
lands til rannsókna. Er þar fyrst
að nefna Uno von Troil, síðar
erkibiskup í Uppsölum. Var hann
í leiðangri Sir Josephs Banks árið
1772. Gaf hann út bók um för
sína ,er kom út í Uppsölum 1777
og nefndist Bref rörande en resa
til Island á áðurnefndu ári. Bók
þessi er að mörgu leyti merk, og
hefir höfundur viljað vanda verk
sitt sem,bezt. Lýsir hann ítarleg-
ast þjóðlífi íslendinga og fornum
bókmenntum, ritar yfirlit um
sögu landsins, um mólið, forn-
minjar o. fl. Einnig er þar margt
um náttúru landsins, athuganir á
hverum og eldfjöllum. Hann hefir
t.d. gert hinn fyrsta landsupp-
drátt af Geysi og hverasvæðinu
þar í kring. Bókin var þýdd á
ensku og þýzku og barst því víða,
og varð hún þannig til að auka
rétta þekkingu um ísland víða
erlendis.
Árið 1857 kom hingað til lands
hinn frægi sænski jarðfræðingur
Otto Torell og ferðaðist allmikið
um landið. Meðal annars athug-
aði hann jökla í Skaftafellssýslu
og framkvæmdi fyrstu mælingu
á hreyfingu skriðjökla, sem gerð
hefir verið hér á landi. Nokkrum
árum síðar, 1865, ferðaðist sænski
náttúrufræðingurinn Carl Wil-
.helm Paijkull hér um land og
gerði ýmsar jarðfræðilegar at-
huganir. Skrifaði hann bók um
ferð sína En Sommer pá Island
og aðra um vísindalegan árang-
ur af ferðinni Bidrag til kánne-
domen om Islands bergsbyggnad,
og fylgir henni m. a. fyrsta jarð-
fræðikort af íslandi. Þess skal
getið, að árið 1919 gengu tveir
Svíar á Vatnajökul og fundu
aftur Grímsvötn og prófessor
Ahlman frá Stokkhólmi gekkst
fyrir sænsk-íslenzkum leiðangri
á Vatnajökul 1936 og kom hingað
aftur 1948 með hóp land- og
jarðfræðinga frá Stokkhólmi og
Uppsölum.
Á þessari öld hafa verið ritað-
ar á sænsku nokkrar bækur um
ísland. Ég nefni hér aðeins tvær
þeirra: Frán sagnornas ö eftir
Oskar Lidén og Át Hácklefjáll
eftir Albert Engström.
Sænskar bókmenntir hafa átt
miklum vinsældum að fagna hér
á landi, að svo miklu leyti sem
almenningur hefir átt kost á að
kynnast þeim í þýðingum. Slík
kynning er auðvitað háð þeirri
tilviljun, hvað þýtt er á íslenzku,
og þannig geta stórskáld eins og
August Strindberg orðið útund-
an, þar eð fátt eitt hefir birzt
eftir hann hérlendis. Mestar vin-
sældir hafa skapað sænskum bók-
menntum hér á landi hinar ágætu
þýðingar Matthíasar Jochums-
sonar á Friðþjófssögu Tegnérs,
kvæðum sænsk-finnska skálds-
ins Runebergs og fleiri, og eigi
síður hinar frábæru þýðingar
Magnúsar Ásgeirssonar á ljóðum
Frödings og margra annarra
sænskra skálda. Ljóð og söngva
Bellmans og Wennerbergs (Glunt
ana) þekkja allir. Sögur Selmu
Lagerlöf hafa átt miklum vin-
sældum að fagna og hafa margar
þeirra verið þýddar á íslenzku.
Þannig hefir sænsk menning og
bókmenntir miðlað oss íslending-
um af auði sínum og endurgoldið
svo sem auðið er skuld sína við
hinar fornu bókmenntir vorar.
III.
ELZTU íslenzku menningar-
áhrifin í Svíþjóð má rekja
til hirðskálda 11. aldar. Það er
kunnugt af Skáldatali og öðrum
söguritum, að islenzk skáld dvöld
ust tíðum við hirð Svíakonunga,
ortu um þá kvæði og gerðust
stundum hirðmenn þeirra. Hall-
freður vandræðaskáld dvaldist
mörg ár í Svíþjóð og kvæntist
sænskri konu. Þeir Hrafn Önund-
arson og Gunnlaugur ormstunga
voru báðir við hirð Ólafs kon-
ungs sænska, og er alkunn sag-
an af því, er báðir vildu fyrr
flytja konungi kvæði, og varð sá
metingur undirrót fjandskapar
þeirra. Einnig voru með Ólafi
konungi skáldin Gizur svarti og
Óttar svarti. Segir Snorri svo
um þá í Heimskringlu: „Skáldin
voru oft fyrir konungi, því að þeir
voru máldjarfir. Sátu þeir oft
um daga frammi fyrir hásæti
konungs". Um þær mundir hefir
Óttar ort kvæði það um Ástríði
konungsdóttur, sem Ólafur helgi,
þá er hann var orðinn maður
hennar, reiddist Óttari svo fyrir,
að hann hótaði honum lífláti.
Sighvatur skáld Þórðarson er tal-
inn hirðskáld önundar konungs
Ólafssonar. Eftir hann er enn til
kvæði það, er hann orti í sendi-
för til Svíþjóðar og nefndist
Austurfararvísur. Kvæðið er ort
í léttum og gamansömum anda og
segir frá ýmsum atvikum úr ferða
laginu og bregður upp myndum
úr daglegu lífi austur þar á þeim
tíma. í því kvæði kemur fyrst
fyrir orðið „íslenzkur“, svo að
heimildir greini frá:
Oss hafa augu þessi,
íslenzk, kona, vísat
brattan stíg að baugi
björtum langt in svörtu,
o. s. frv.
Meðal síðari hirðskálda hjá
Svíakonungum má nefna íslend-
ingana Markús Skeggjason lög-
sögumann (d. 1107), Einar prest
Skúlason, er flutti hið fræga
kvæði sitt Geisla við vígslu dóm-
kirkjunnar í Niðarósi 1153, og
Ólaf Þórðarson hvítaskáld (d.
1259), bróður Sturlu sagnaritara.
Um hálfrar þriðju aldar skeið
hafa íslenzk skáld því verið tíð-
ir og velkomnir gestir við sænsku
konungshirðina. Þau menningar-
áhrif, sem þeir hafa flutt með sér,
hafa án efa verið mikil og marg-
vísleg. Skáldin voru víðförulir og
menntaðir menn að þeirrar tíðar
hætti. Þeir hafa ekki aðeins
skemmt með kvæðum sínum,
heldur einnig með fornum sög-
um og frásögnum af samtíma-
viðburðum í öðrum löndum. Með
skáldunum hafa borizt til Sví-
þjóðar m.a. sögur frá íslandi,
goða- og hetjusögur og ævintýri.
Frá konungshirðinni hefir þessi
bókmenntaarfur runnið til al-
mennings og borið þar ávöxt í
skemmtun og fróðleiksfýsn fólks-
ins.
Á 12. og 13. öld er blóma-
tími íslenzkrar sagnaritunar, eins
og kunnugt er. Þá verða til ís-
lendinga sögur og fjöldi sagna-
rita um innlend efni. En fslend-
ingar láta ekki þar við sitja, held-
ur semja þeir sögu nágranna-
þjóða sinna, Norðmanna, Dana,
Færeyinga og Orkneyinga. Vegna
hinna nánu samskipta Norð-
manna og Dana við Svía allt frá
ómunatíð varð ekki hjá því kom-
izt að segja einnig þeirra sögu að
meira eða minna leyti. Verða
sögurit íslendinga því aðalheim-
ildir um sögu Svíþjóðar í fornöld.
Þarf ekki annað en minna á
Ynglinga sögu Snorra, sem segir
frá hinum fornu Uppsalakonung-
um, forfeðrum Haralds hárfagra
í þrjátíu ættliði. Hér koma einn-
ig til hinar svonefndu fornald-
arsögur Norðurlanda, sem gerast
á víkingaöld og þaðan af fyrt,
Margar þeirra gerast að nokkru
leyti eða öllu í Svíþjóð eða sænsk
ir menn eru söguhetjur, svo sem
Gautreks saga, Hervarar saga og
Heiðreks, Bósa saga, Yngvars
saga víðförla og margar fleiri, en
slíkar sögur voru fyrr á öldum
taldar góð og gild sagnfræði. All-
ur sá mikli fróðleikur um forna
tíma, sem fslendingar höfðu fært
í letur, var um allar miðaldir
eign þeirra einna, varðveittur í
dýrmætum skinnbókum heima á
íslandi og lesinn þar.
Um miðja 16. öld þýddi norsk-
ur lögmaður fyrri hluta Heims-
kringlu (aftur í Ólafs sögu
Tryggvasonar) og nokkru síðar
þýddi annar stéttarbróðir hans
Heimskringlu alla á dönsku, og
var sú þýðing prentuð í Kaup-
mannahöfn árið 1594. Um alda-
mótin 1600 þýddi Peder Claussön
prestur í Undal Heimskringlu
enn á dönsku, og var sú þýðing
gefin út af Óla Worm árið 1633.
Þessar þýðingar ásamt ritum
Arngríms lærða, sem voru að
koma út urn þessar mundir,
beindu hugum fræðimanna bæði
í Danmörku og Svíþjóð til ís-
lands og vöktu vonir þeirra um,
að þar væri meiri aðfanga að
leita um fornsögu þessara þjóða.
En á þessum tíma ríkti mikill
áhugi í báðum þessum löndum á
sögu þjóðanna, einkum öllu því
er snerti uppruna þeirra og for-
sögu. Var það afleiðing forn-
menntastefnunnar, er leitt hafði
ýmsa fræðimenn út í hinar fárán-
legustu öfgar. Hófst upp úr þessu
kapphlaup mikið milli Dana og
Svía um hin íslenzku handrit.
Á miðöldum höfðu örfá norsk
og íslenzk handrit borizt til
Svíþjóðar, svo sem Þiðreks saga,
Barlaams saga og Ólafs saga
helga. En fyrsti verulegi feng-
urinn, sem Svíar hlutu af íslenzk-
um handritum, var í bókasafni
Stefáns Stephaniusar sagnarit-
ara, er Magnus Gabriel De la
Gardie kanslari Uppsalaháskóla
keypti árið 1651 og gaf síðar há-
skólanum í Uppsölum. Eru hand-
rit þessi, alls 11 bindi, geymd
þar í hinu svonefnda Delagard-
iska safni. Meðal annarra merkra
handrita í safni þessu er Uppsala-
bók af Snorra-Eddu. í herferð
Svía í Danmörku 1657—58 tóku
þeir að herfangi hið mikla og
ágæta bókasafn Jörgens Seefeldts
landsdómara í Ringsted og fluttu
til Svíþjóðar. Þar á meðal voru
allmörg íslenzk handrit, m.a.
nokkur, sem Brynjólfur biskup
hafði fært Seefeldt að gjöf. Það
af handritunum, sem glataðist
ekki í flutningum eða á annan
veg, er nú varðveitt í Konunglega
bókasafninu í Stokkhólmi. Munu
þetta alls vera um 20 handrit.
Árið 1658 fór utan ungur fs-
lendingur, Jón Rúgmann að nafni
og ætlaði til Danmerkur. En skip
það, er hann var á, var hertekið
af Svíum og Jón með. Það kom
upp, að Jón hafði nokkur íslenzk
handrit í fórum sínum, og varð
það til þess að honum var boðin
sæmileg staða í Svíþjóð. Var
hann sendur til háskólans í Upp-
sölum til þess konar náms, að
hann yrði fær um útlendar þýð-
ingar og ritstörf. Árið 1661 var
hann sendur til íslands til þess
að safna íslenzkum handritum.
Aftur var hann gerður út árið
1665, en komst ekki nema til
Kaupmannahafnar sökum fjár-
skorts. Ekki er nú kunnugt um
það, hve mörg handrit Jón hafði
alls til Svíþjóðar, en meðal þeirra
má nefna Hrólfs sögu Gautreks-
sonar, Bósa sögu, Ólafs sögu
Tryggvasonar, Tómas sögu erki-
biskups og Þorsteinssögu Vík-
ingssonar. Jón var í þjónustu
Svía til dauðadags. Eftir að þeir
settu á stofn fornfræðadeildina
árið 1667, var hann fastur starfs-
maður þar og vann að þýðingum
og skýringum fornrita. Af Jóni
tók við Guðmundur Ólafsson og
vann einnig hjá fornfræðadeild-
inni til æviloka. Hann útvegaði
deildinni mörg íslenzk handrit,
um 200 bindi, en flest voru þau
heldur lítilvæg. Loks safnaði Jóa
F*k. á bls. 10