Morgunblaðið - 30.08.1957, Síða 6

0
MORCVNJtJ AÐIÐ
Föstudagur 30. ágúst 1957
Sjötugur 1 dag:
Páll Ólafsson fv. ræðismaður
íslands í Færeyjum
Brot úr sögu fjölhœfs framkvœmdamanns
KYNNI mín af Páli Ólafssyni,
framkvæmdastjóra, ræðismanni
íslands í Færeyjum, urðu fyrst
veruleg eftir að hann flutti frá
Reykjavík til Kaupmannahafnar
árið 1936.
Áður hafði ég margoft heyrt
hans getið, oftast undir nafninu
„Páll Ólafsson frá Hjarðarholti",
og vissi af afspurn, að hann var
álitinn athafnamaður meiri en
almennt gerðist, framkvæmdar-
stjóri umfangsmikillar togaraút-
gerðar og „Félags ísl. botnvörpu-
skipaeigenda" í Reykjavík.
Stuttar viðræður hafði eg end-
ur og sinnurp átt við P. Ó. er ég
var á ferð á íslandi, og einnig er
hann var á ferð í Kaupmanna-
höfn í verzlunarerindum, nokkiu
fyrir ófriðinn, en nánari kunn-
ingsskapur milli okkar varð 'pó
ekki fyr en hann fluttist til Kaup
mannahafnar eins og fyrr segir.
Frá Kaupmannahöfn fluttist
P. Ó. til Færeyja 1939, þar sem
hann mikið til hefur verið bú-
settur síðan. Á árunum eftir
stríðið, átti ég nokkrum sinnum
kost á að heimsækja hann í Þórs-
höfn í Færeyjum, og verða að-
njótandi hinnar miklu gestrisni
á hinu höfðinglega heimili þeirra
hjóna, svo og síðar eftir að hann
búsetti sig í Kaupmannahöfn, að
nokkru leyti.
Þótt P. Ó. væri á fimmtugs-
aldri er við kynntumst fyrst, og
ég hérumbil hálfum öðrum ára-
tug eldri, fann ég brátt að hann
var maður að mínu skapi. Mér
varð Ijóst að gáfurnar voru góð-
'ar, og venju fremur fjölhæfar.
Manna virtist hann fróðastur,
skemmtilegur og einlægur í
einkatali, glaður og reifur í hóp
kunningja. Ef málefni bar á góma
er valdið gat ágreiningi, var skoð
un hans venjulegp veitt meiri
eftirtekt en flestra annarra, og
fór þar ávallt saman gaumgæfi-
leg athugun á kjarna málsins og
skörp dómgreind. Páll er söng-
elskur mjög, og raddmaður góð-
ur. Hann hefur samið allmörg
sönglög og skáldmæltur er hann
með ágætum. Listgáfum sínum
heldur hann lítt á lofti, og þekkja
þær færri en skyldi.
Þess betur sem við kynntumst,
þess meiri varð samhyggðin. —
Kunningsskapurinn varð að vin-
áttu, þess sterkari sem lengra
leið. Vera má, að skyldar skoð-
anir í ýmsum málum, er snerta
Island, og íslenzka menningu, og
framþróun íslenzkra atvinnu-
vega, er oft var umræðuefni, hafi
ekki hvað sízt orðið tii þess að
skapa samúð, og sameiginlegt
vinaþel.
— Hver er maðurinn? — Svo
hefur oft verið spurt, þar sem
ókunnan ferðamann bar að garði,
og vil ég leyfa mér að halda
gamalli venju, og svara þeirri
spurningu með því að minnast
nokkurra atriða úr ævi- og at-
hafnasögu Páls Ólafssonar, sem
ég hefi aflað mér eftir öruggum
heimildum.
Páll Ólafsson er fæddur 30.
ágúst 1887 á Lundi í Borgarfirði
vestra, sonur hjónanna Ingibjarg-
ar Pálsdóttur, prests Mathiesen
í Arnarbæli og Þingvöllum, syst-
ur Jens prófasts Pálssonar í
Görðum á Álftanesi, og manns
hennar séra Ólafs Ólafssonar, síð-
ast prófasts í Hjarðarholti í Döl-
um. Séra Ólafur var sonur Ólafs
Jónssonar (Johnsen) kaupmanns
og útgerðarmanns í Hafnarfirði,
dugnaðar- og atorkumanns hins
mesta. Páll ólst upp með foreldr-
um sínum í Lundi, og í Hjarðar-
holti. Var svo nokkur ár búsett-
ur í Búðardal, eftir að hann gift-
ist 1913, og stjórnaði þar verzlun
og búskap svo sem síðar verður
að vikið.
Um foreldra Páls skal aðeins
fás eins getið: „Ingibjörg Páis-
dóttir móðir hans var framúr-
skarandi eiginkona og húsmóðir,
gædd öllum þeim kostum, sem
sanna tigna húsfreyju mega
prýða“, skrifar Þórður Kristleifs-
son kennari á Laugarvatni í eft-
irmælum eftir hana 9. okt. 1929.
„Þau hjón bjuggu 17 ár á Lundi,
.og 17 ár í Hjarðarholti, og sýndi
stjórn hennar, sem húsfreyja á
báðum stöðunum, einkum í Hjarð
arholti, þar sem búið var rausn-
arbúi, og haldinn unglingaskóli
með heimavist, og allt að 40
manns í heimili, hver skörungur
hún var. Ingibjörg átti geysi mik-
inn þátt í því að gera heimilið
þann sælureit sem allir, sem nutu
viðurkenna, og minnast með að-
dáun og þakklæti.“ Ennfremur
skrifar Þórður: „Ingibjörg var
listelsk, og örfaði börn sín að iðka
fagrar listir, einkum söng og
hljóðfæraslátt, og sköruðu þau
framúr í þeim listum."
mennrar menntunar, og auk þess
sérmenntunar í námsgrein hins
almenna menntaskóla undir
handleiðslu föður síns. En veik-
indi er um fermingaraldur gerðu
vart við sig urðu þó einkum or-
sök þess að hann treystist ekki
að ganga skólaveginn, svo sem

Páll Ólafsson.
irtækis. Ekki hafði hann verið
þar nema tæpt ár er Dalamenn
sendu honum boð, kváðust vera
búnir að kjósa hann kaupfélags-
stjóra fyrir Kaupfélag Hvamms-
fjarðar, og báðu hann að hverfa
heim. Sérstaklega fyrir tilmæli
föður síns varð Páll við þessum
óskum héraðsbúa sinna, sagði
upp stöðu sinni hjá Thomsen, og
hvarf vestur í Dali og tók við
stjórn kaupfélagsins, sem þá var
raunverulega í andaslitrunum.
Á þessum árum mátti heita að
verzlun og samgöngur væru í
hinni mestu óreiðú víðast hvar
á Islandi, og því örðugri og
verri, sem fjær dró hinum helztu
kauptúnum. P. Ó. sá því að á
þessu sviði var yírið verkefni
fyrir ungan framgjarnan mann,
og að hér gæti hann jafnvel orðið
byggðarlagi sínu að liði. Sem
lítt þroskaður unglingur innan
tvítugsaldurs, hafði P. Ó. tekið
að sér stjórn á búi föður síns í
Hjarðarholti, sem honum, að
sögn óvilhallra manna fórst
snilldarlega.
Árið 1909 var P. Ó. — þá 21
árs gamall, svo sem áður segir,
ráðinn kaupfélagsstjóri fyrir
Kaupfélag Hvammsfjarðar, og
sama ár stofnaði hann ásamt
nokkrum bændum í Dalasýslu,
Sláturfélag Dalamanna, og var
formaður þess og framkvæmda-
stjóri. Ekki leið ó löngu að kaup-
■ V v.vmreraww.'.w ■-'XVWC*' %vwv.;.%v

Utgerðarstöðin í Viðey á framkvæmdastjóraár uni Páls Ólafssonar. Stöðin er nú horfin með öllu.
Um föður Páls, séra Ólaf, skrif-
ar sami höf. meðal annars:
„Eftir 17 ára prestskap og
myndar búskap á Lundi í Lund-
arreykjardal, flutti séra Ólafur
að Hjarðarholti í Dölum — hinu
fornfræga höfuðbóli, sem hann
bætti á marga lund. Séra Ólaf-
ur lét byggja heimavistarskóla
á staðnum fyrir 20—25 nemend-
ur, var sjálfur skólastjóri og að-
alkennari hans. Séra Ólafur var
eljumaður með afbrigðum, sístarf
andi, fjölhæfur og vakandi, fjöi-
gáfaður maður og hugkvæmur.'1
Um burtför séra Ólafs frá
Lundi, að Hjarðarholti, skrifar
Guðbrandur Isberg sýslumaður:
„Orðstír séra Ólafs sem kenni-
manns og athafna búhölds, hafði
borizt á undan honum, og séra
Ólafur brást ekki vonum manns.
Hann fluttist að Hjarðarholti
með konu sinni og glæsilegum
hóp stálpaðra barna, og á fáum
árum varð Hjarðarholtsheimilið
slík fyrirmynd, bæði innra og
ytra, að þess mun ætíð minnst af
þeim sem þekktu, sem hins glæsi
legasta sveitaheimilis að um-
gengnisprýði, höfðingsskap og
rausn.“
Guðbrandur Isberg, sem var
lærisveinn séra Ólafs í unglinga-
skólanum í Hjarðarholti, skrifar
ennfremur: „Eg minnist með
þakklæti og virðingu, margra síð-
ari kennara minna í Menntaskól-
anum og Háskólanum, en ég hefi
engan kennara þekkt sem lagði
sig í líma fyrir nemendur sina
eins og séra Ólafur gerði. Hann
var fæddifr kennari. Honum á ég
einna mest að þakka allra manna
mér óskyldra, er ég hefi mætt á
lífsleiðinni."
Þannig geta nákunnir mikils
metnir menn foreldra Páls Ólafs-
sonar, og fyrirmyndar heimilis
þeirra, og skal því ekki frekara
farið út í þá sálma. Séra Ólafur
andaðist í Reykjavík 13. marz
1935.
Páll var elztur fimm systkina
ér upp komust, þau voru Jón
læknir Foss, er andaðist í Amer-
íku á unga aldri. Þá Kristín er
einnig lærði læknisfræði, gift
Vilmundi Jónssyni landlækni.
Guðrún, gift séra Birni Stefáns-
syni á Auðkúlu, nú löngu látin,
svo og Ásta, gift Ólafi Bjarnasyni
óðalsbónda í Brautarholti á Kjal-
arnesi.
I föðurhúsum naut Páll al-
systkini hans tvö gerðu, enda
hneigðist hugur hans að ýmsum
verklegum framkvæmdum, er
vöktu athygli hans og starfsþrá.
Árið 1908 réðist hann bókhaldari
til H. Th. A. Thomsens magasin
í Reykjavík, sem þá var lang-
stærsta verzlun landsins. Vildi
hann með því samtímis kynna sér
rekstur og fyrirkomulag stórfyr-
félagið stækkaði verksvið sitt.
Fyrir utan söludeild í Búðardal
var önnur deild sett á stofn í
Skarfstaðarnesi norðan Hvamms
fjarðar. Svo voru og stofnaðar
pöntunardeildir í hverjum hreppi
sýslunnar. Deildir mynduðust
einnig í Snæfellsnessýslu og
Strandasýslu. Vöruumsetning fé-
lagsins óx þá, á tveim árum frá
ikringum 10 þúsund krónum, upp
í 250 þúsund í inn- og útfluttum
vörum. Stóð hagur félagsins þá
með miklum blóma.
Árið 1911 sagði P. Ó. upp stöðu
sinni við kaupfélagið, og var ó-
fáanlegur til að starfa lengur
fyrir félagið, mun þar mestu
hafa ráðið mjög slæmur húsakost
ur félagsins, erfið aðstaða, feikna
störf, en lítil laun. Byrjaði P. Ó.
verzlun í Búðardal fyrir eigin
reikning, og tók tveim árum síð-
ar í félag við sig Boga kaupmann
Sigurðsson, og ráku þeir verzl-
unina undir nafninu „P. Ólafsson
& Sigurðsson.“
Árið 1910 keypti P. Ó. jörðina
Hrappstaði í Laxárdalshreppi, og
rak þar búskap með ráðsmanni.
samhliða verzluninni til 1918.
Jörðina ræktaði hann, sléttaði
túnið og byggði öll útihús. Jörð-
ina seldi hann svo nokkru eftir
burtför sína úr héraðinu. í
heimsstyrjöldinni fyrri lokuðust
leiðir til að fá vörur til verzl-
unarinnar, og landsverzlun var
sett á stofn með allar nauðsynja-
vörur. Varð það þá að samning-
um að þeir félagar seldu verzl-
un og vörubirgðir til Kaupfélags-
ins.
Haustið 1916 fluttist P. Ó. svo
til Reykjavíkur ásamt fjölskyldu
sinni. Næstu árin rak hann verzl-
un í Reykjavík, keypti Lauga-
land við Reykjavík og stundaði
þar samtímis búskap. Einnig
keypti hann Undraland og Aust-
urhlíð, og var nú þegar orðinn
eigandi að stórum landspildum í
Reykjavík og nágrenni.
Fyrstu afskipti P. Ó. af út-
gerð voru þau, að hann árið
1919 keypti ásamt nokkrum öðr-
um mönnum mótorskip er gert
var út til síldveiða þá um sum-
arið. Afli varð lítill, og síldin
næstum verðlaus, svo stórtjón
varð á útgerðinni. Næsta ár tók
hann þátt í stofnun togarafélags-
ins „Kára“, og var ráðinn út-
gerðarstjóri þess. Félagið keypti
togarann „Austra“ og lét byggja
togarann „Kára Sölmundarson"
Um sömu mundir seldi P. Ó.
verzlun sína og starfaði nú ein-
göngu að rekstri togaraútgerðar-
innar.
Arið 1924 keypti hann útgerð-
Framh. á bls. 10
sfcrifar úr
daglega lífínu
Birting nafna
A' HORFANDI skrifar:
„Fyrir nokkru las ég kulda-
lega grein í einu dagblaðanna
hér í borg eftir þingeyskan
bónda, sem telur sig hafa orðið
óþægilega fyrir barðinu á
strokufanga úr hegningarhúsinu.
Hefur hann fullkominn rétt til að
láta það í ljós, jafnvel í opin-
beru blaði. En það er áskorun
hans til blaðanna um að birta
nöfn þeirra manna, sem gera sér
og öðrum óleik með röngu fram-
ferði, sem varð orsök þess, að ég
skrifa þessar línur.
Það er fullvíst, að þeir einir,
sem reynt hafa, þekkja þjáning-
una og sorgina, sem þeir verða
að bera, er eiga nána aðstand-
endur í hópi þeirra, sem gerzt
hafa brotlegir við lögin, þótt
þeim sé ekki íþyngt með því að
birta nafn viðkomanda — „af-
brotamannsins" — eins og bónd-
inn kemst að orði. Ég vil J)vi
skora á blöðin að birta ekki eitt
einasta nafn.
Fyrir framan mig á borðinu
liggur blað með rækilegri aug-
lýsingu um 17 ára gamlan pilt.
Honum tókst að brjótast út, og
leitaði hann þá heim til átthag-
anna. Ekki er ég að mæla bót
slæmu framferði og yfirsjónum
þeirra, sem orðið hafa undir í
lífinu, en mér verður alltaf á að
hugsa sem svo: Hver er nú or-
sökin hér — getur hún ekki verið
áhrif frá þjóðfélaginu sjálfu? —
Hvers vegna flóir áfengið yfir
þetta land í svo stríðum straum-
um, að menn falla í straumþung-
anum og hafna svo af þeim or-
sökum í fangelsinu?
Að birta nöfnin er einnig mjög
athugavert vegna unglinganna
sjálfra, sem gerast e.t.v. brbtlegir
í fyrsta skipti. Ungmenni eitt, er
þannig var ástatt um og sá nafn
sitt birt í blöðum, taldi í viðtali,
að líf sitt væri eftir það alger-
lega vonlaust og tilgangslaust.
„Ég er stimplaður“, sagði hann.
Hin rétta og eina lækning hef-
ur verið, er og mun verða kær-
leikurinn. Hann er æðsti máttur-
inn til hjálpræðis og sannrar
hamingju".
Rök með og móti
VELVAKANDA er ljóst, að op-
inber birting nafna getur
valdið þjáningum — þjáningum,
sem e.t.v. hafa víðtækar og ó-
heillavænlegar afleiðingar. Aðal-
röksemdin fyrir því, að yfirleitt
eigi að ræða um afbrotamál í
blöðunum, er sú, að athafnir lög-
reglu og dómstóla varða allan
almenning. Þessir aðilar hafa
mikilvægum störfum að gegna í
þjóðfélaginu, og þjóðin þarf að
vita, hverju þeir vinna að. Þá
skilur hún störf þeirra og hlut-
verk, stendur vörð um sjálfstæði
þeirra og virðingu og hefur jafn-
framt auga með því, að þeir
vinni af samvizkusemi. Það virð-
ist yfirleitt vera nægilegt til að
ná þessum tilgangi að segja frétt-
ir af brotum án þess að nefna
nöfn, þó að hitt sé staðreynd, að
almenningur telur sig eiga að fá
nákvæmar fréttir að meiri háttar
málum, þ.á.m. nöfn, og telur far-
ið á bak við sig, ef svo er ekki.
Slíkt almenningsálit kann að
vera óæskilegt, og vinna má að
því að breyta því, en taka verður
visst tililt til þess, meðan það
er við lýði.
Þá er afbrotafréttum ætlað að
sýna ástandið í þjóðfélaginu og
vekja menn til umhugsunar og
úrbóta, og virðist það geta verið,
þó að nöfn vanti. En hér kemur
fleira til: Þekking á brotum og
afleiðingum þeirra — þ.á.m.
þeim, að frá brotinu verði sagt
°g nöfn birt — getur varnað því,
að fólk drýgi brotin. Frásagnir
geta hjálpað til, að brotamenn
finnist, og loks ætlast almennings
álitið stundum til þess, að ná-
kvæmar opinberar frásagnir birt-
ist í refsingarskyni. Opinberar
refsingar tíðkast nú vart í menn-
ingarríkjum, og íslendingar eru
ekki refsiglaðir, en þó er vafa-
laust, að þessi hugsun á sér ræt-
ur í réttarvitund almennings, og
það hefur sína þýðingu. Síðustu
atriðin hafa verið þung á
metunum í sambandi við þau
2 mál, sem áhorfandi nefnir í
bréfi sínu. Er t.d. vandséð, að
komizt verði hjá því að lýsa eftir
strokumanni með nafni.
Velvakandi getur því ekki —
því miður — verið á sama máii
og bréfritarinn, sem telur, að
aldrei eigi að birta nöfn. Mál
geta verið svo veigamikil eða svo
sérstæð að eðli, að það sé rétt.
Reglur þær, sem nú er farið eftir
í samráði við dómstólana, eru
þær, að nöfn eru ekki nefnd, ef
brotamenn eru ungir eða þeir
fremja brot í fyrsta sinn. Sé um
ítrekað og alvarlegt brot fullorð-
inna manna að ræða, er hins veg-
ar oftast sagt frá nöfnum. E.t.v.
ættu reglurnar um þetta að vera
skýrari og þeim betur fylgt, en
hitt er fullvíst, að íslenzk blöð
fara hér yfirleitt mjög mildilega
í sakirnar.