Morgunblaðið - 06.11.1958, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 6. nóv. 1958
MORGVNBLAÐ1 Ð

%
„Hver sem örlög Pasternaks veröa hefur
hann tryggt sér sœti sem mesti velgerðar-
44
maður mannkynsins,,.
Rœða Cunnars Cunnarssonar á fundi
Heimdallar í fyrrakvöld
ENGINN skyldi draga í efa, að
mannkyn það, sem á líðandi
stund byggir kringlu heims, og
sem íbúar þessa lands eru öreind
af, verður mikils varðandi um
örlög hnattarins. Það dregur sem
óðast að úrslitastund. Margt ber
til, einkum þó hraðvaxandi tækni
vit sérfróðra manna og þar af
leiðandi furðuþróun tækja ýmiss
konar, sem stopul siðmenning hef
ur gleypt og gleypir við, en ekki
megnað að melta sér til heilsu-
samlegrar hagnýtingar.
Að krabbameinsígildi hafi af
hlotist í flestum þjóðfélögum
hnattarins, er of augljóst mál til
að eyða að því orðum, fram yfir
á það að benda. Tækniframvind-
unni er engan veginn markaðui
bás innan vébanda þess efnis, sem
mannskepnan í yfirgengilegum
ofmetnaði hefur tamið sér að
kalla dautt. Hún nær engu síður
til vefja lifandi holds, mergsins
í beinum og blóðvökvans sem
hjartadælan hríslar frá sér á með
an endist, áveitunnar undursam-
legu. Og þar sem andi og hold eru
jafn ómissandi hluthafar í sf.
Maður, leiðir af sjálfu, að varnar-
garðar sálarinnar, sem aðrir kín-
verskir múrar, hafa orðið að au-
virðuþrepi gagnvart sókn áróðurs
tækni, sem einskis svífist, lítur á
hjartamildi, heiðarleik og heil-
indi hvers konar sem gaspur eitt
og gamanmál, leggur samvizku
fyrir róða, sem hvert annað óvita
hjal, og kann þau tök á sannleik-
anum, að hverfa honum í and-
stöðu sína; áróðri, sem sérstak-
lega er ætlað að hafa áhrif á
auðskelfda ráðleysingja, en af
þeim virðast þó nokkrir vera t!l,
ef marka má af áunnu fylgi, og
vilja þó stundum fylkingar riði-
ast, sem eðlilegt er um slíkan
liðsafnað, og er minnst af því séð.
Það er hörmulegt til að vita,
•n í því, sem þegar var sagt, er
ekki orði of mælt, nema síður sé.
Mannkyn það, sem nú er uppi,
lifir á tímamótum. Ásareið farar-
tækja, sem þegar þeysa hljóðinu
hraðar, og örtvaxandi tiltök leift-
uráhrifa, hvort heldur í orði eða
verki, hvar á hnattkringlunni
sem er, hafa gert hvern einstakan
samsekan um það, sem fram fer,
og þá um leið samábyrgan, sam-
sekan, ef ekki í athöfnum, þá at-
hafnaleysi, samábyrgan ekki
hvað sízt vegna erfðasyndarinnar
í öðru veldi: vitaðs eða óvitaðs
fráhvarfs frá sérhverju því, sem
mannlegt er og mannsæmandi.
Tilvalið dæmi er aðbúð
sovétskra stjórnarvalda og rit-
höfundasamtaka að rússneska
skáldjöfrinum Boris Pasternak,
eftir að honum að verðskulduðu
höfðu verið ánöfnuð bókmennta-
verðlaun Nóbels og hann hrærð-
ur þakkað heiðurinn og látið uppi
von um, að geta þegið boð
Sænsku akademíunnar að koma
og taka við þeim.
Svo sem viðhorfin hafa breytzt
frá degi til dags, já frá einni út-
varpssendingunni til annarrar,
mætti ætla, að sú atburðakeðja
væri uppistaða í skröksögu, sam-
an settri til þess eins að svívirða
sovézka menningu, mannúð og
skynþroska. Að rekja þann hrak-
fallabálk lið fyrir lið yrði of
langt mál, og raunar munu flest
atriðin hverjum áheyranda
fersku minni. Hans hágöfgi Ni-
kita Krúsjeff lét sér sæma að
knýja Boris Pasternak, sem svo
til einn 'sinna samlanda og með
aðra hönd bundna á baki hafði
haldið uppi skildi andlegrar reisn
ar og fjötrumflæktrar frjálsrar
menningar í hinu fornhelga
Rússaveldi og af eindæma hug-
rekki og íþrótt vammi firrðri afl-
að þjóð sinni óverðskuldaðs en
ómetanlegs heiðurs, til að afsegja
sér verðlaunum og sitja heima.
Það er að segja: þannig stóð mál-
ið einn sólarhring eða svo, krýnd-
ur skáldjöfurr króaður inni af
lögregluverði, tæpt á hjartabiiun,
sem ekki væri ný af nálinni, og
á lofti læviblöndnu bandóðar
kröfur froðufellandi starfs-
bræðra, sovéthugsjónaærðra, að
láta ekki nægja að útskúfa Nóbel
skáldinu úr rithöfundasamkund-
um ýmiss konar, heldur afrná
hann hreinlega úr þjóðfélagi
sovétsiðaðra manna, reka hann
út á gaddinn, ótalandi og óferj-
andi, sem annan Gretti. Aðrir
verðlaunaþegar, þægu börnin,
sem kunna og hafa geð í sér að
knjábugta böðli þeim, sem í það
og það skiptið hefur orðið ofan
á um stundarsakir, eiga að fá or-
lof til að bregða sér vestur, fyrir
tjald og hafa glaðninginn með
sér heim, því þótt frá sovétsjón-
armiði farið sé að slá í vestræna
menningu, fellur ekki á góðmálm,
sem úr þeirri átt kann að berast
til styrktar byltingu, sem er stað-
ráðin í að steypa undan baug-
veitanda, óðara en færi gefst.
Þegar hér var komið, tók skáld
hetjan að athuga sinn gang, og
bar ekki á hjartaveilu, allra fyrst
afþakkaði hann peninginn eða
öllu heldur sjóðinn, ef það mætti
bæta úr skák, og taldi tormerki
á vesturför, ætlaði ekki að láta
heiðri sínum hnikað né áhrif
drengskapar langrar ævi tagl-
stýfð á síðustu stundu, með því
að líða risanum að hrekja sig af
hólmi. Keypti landvist, ef fáan-
leg væri, með bréfi til fyrr-
nefndrar hágöfgi, þar sem hann
beygði annan fót, en stóð því fast-
ar á hinum, stelling, sem áður
var íslendingum tiltæk en nú
fymist sumum.
Hvað hafði Boris Pastei'nak
annars af sér geri, að vera hund-
eltur, heitinn svin og svikari,
laminn hnútas /lpa stéttarbræðra,
sem stöðugri eru í sovét-trúnni,
æðstu hugsjón ekki aðeins vorrar
aldar, heldur og allra tíma?
Hvert var afbrotið, er réði því,
að þessir einstöku heiðursmenn,
allir með tölu, fóru fram á það
við jafnskynsaman stjórnarleið-
toga og hans hágöfgi Nikita Krús-
jeff, að hann svipti nýorðið Nó-
belskáld öllum borgararéttindum,
sem ef að líkum lætur, hefði leitt
af sér útlegð til Vorkuta í Síberíu
eða ámóta aldingarða sæluríkis-
ins mesta, sem bíður jafnvel vor
eyjarskeggja, og það ef til vill á
næstu grösum, verði ekki að gert?
Því er fljótsvarað, honum
höfðu orðið á þau undur og ó-
dæmi, að vera trúr sjálfum sér,
gáfum sínum og kðllun, og setja
saman skáldsögu, sem líkiegt er
að endast muni á meðan rússnesk
tunga er töluð, og má vera leng-
ur, á öld atómhraðans er jafnvel
þjóðtungum hætt, enda gætnir
menn og forsjálir undir það búnir
hér heima, að talast við t. d. á
gervimálinu esperantó, allt er
þetta á eina bókina lært, þó því
aðeins að rússneska verndarliðið,
þegar þar að kemur, leyfi frávik
frá móðurmáli og feðratungu
allra sannra sovétborgara. Sá er
ekki á flæðiskeri staddur, sem
þá fær bjargað sér, án þess fjaðr-
ir ýfist, úr dúnhreiðrj frjálsrar
vestrænnar menningar yfir á
græna grein sovétskilningstrésins
góðs og ills, hjúfrað sig í faðmi
fjölkunnustu nornarinnar, sem
sögur fara af, Hólmgérðar gæli-
tungu í Garðaríki, en í þvísa
landi er sérgáfuðum listamönn-
um hyglað af natni fyrir að
syngja ógrunsamlegt lof alræðis-
valdi öreiganna, að hágöfgirnar
í ró og næði megi því betur
treysta heimahlekkina, en þeir
kunna á því lagið, að láta þræla-
reynd sú að vísu flestum mönnum
lokuð bók, enn sem komið er. Þó
er ekki fyrir að synja, að þorra-
blota gæti. Því þarf ekki að gera
skóna, að þessa stundina standa
þar systkinin Ótti og Hentisemi
gljúpu höfði og blása í kaun. Haft
er fyrir satt, að öðrum skáldjöfri
sovézkum, Maxim Gorki, hafi
verið komið fyrir kattarnef í
pukri af mmni sökum, en hér um
ræðir, þar sem aldrei varð fylli-
lega uppskátt um breytta afstöðu
hans til bermdarvaldsins, og hvað
Pilnjak og marga aðra áhrærir,
er vitað, að þeir voru hreinlega
drepnir, eða að minnsta kosti
drepnir. Þá er og eigi heldur fyrir
að synja, að ágerast kunni „hjarta
Gunnar Gunnarsson
festina ljóma tilsýndar sem sælu-
band sameiningarflokka um upp-
hafin hugðarefni.
Það er í raun og veru fáránlegt,
að standa hér á gamals aldri og
leggja út af atburðum og atvík-
um, sem skýra sig sjálf. Regin-
hneyksli það, sem ætlað er að
ríða höfundi sínum að fullu, er
sagan Zívagó læknir, skáldverk
einstakt í sinni röð. Það þarf arm
með afbrigðum langan til að
klappa Boris Pasternak á öxlina,
telja söguna rétt þokkalega gerða
og sum atvikin ekki óféleg. Eng-
um manni óskjálgum dylst, að
um frásögn þá hefur fjallað sann-
menntað andans mikilmenni,
með ólíkindum heill og hugdjarf-
ur af skáldi að vera. Það þarf
afburðaljóðasmið til að setja sam
an sögu íofna jafnóbrigðulum
viðlagaþunga örlaga og athafna,
en ekkert skáld mundi fært um
að yrkja ljóð á borð við þá runu
lauss máls, fyrr en þá að einhver
gerist svo langstígur að feta í
spor Forngrikkja.
Þetta er höfuðsökin, en þó eink
um, að jafnósvífið uppátæki varð
bert, og þarf víst enginn að hafa
áhyggjur af að Boris Pasternak
lifi það, að missa glæpinn, hvað
annað sem að honum kynni að
ama. Þegar þar að kemur að hent
ugt þyki að hermdarverkið um-
hverfist að minnsta kosti um
stund í andstæðu sína, sem flest
annað á hinni að verðleikum stór
frægu sovétpaðreim sjónhverf-
inga og bellibragða, er hætt við
að snillingurinn, jafnvigur á
bundið mál og óbundið, sé aliur
og verði ekki endurvakinn öðru
vísi en sem frjóvgunarlind sálna,
sem nú eru honum lokaðar eða
meinað að ná áhrifavaldi yfir.
Látum svo vera. Fátt getur fall
valtara en vald sem misbeitt er,
og vilgjafir harðstjóra, hversu
hátt sem þeir hreykja sér. í hinu
gaddfreðna Garðaríki virðist stað
bilun“ sú, er svo hentilega stakk
upp slepjuðum selskolli úr kös
stormrendra golþorska, og kunni
það mein áður varir að ríða ofur
menninu að fullu. Sýnt er, að
samtímamenn hans sumir myndu
gráta Boris Pasternak þurrunj
tárum.
Þó brá svo við, er andúðar-
bylgja óþrælkaðra manna hnött
inn umkring skall af fullum
þunga á múrum Kremlborgar, að
leyft var símsamband við þjóð-
skáldið í stofufangelsi, og það
jafnvel áður en sárbænandi rödd
af köldum knjábeði náði að bland
ast skeleggari ómum, er leituðu
hlusta sovétzarsins. Var þó fram-
lag það, sem önnur til verndar
frjálsri menningu nokkur máls-
bót sendanda, það sem það náði,
og dró þó úr, að í annað sinn
undir líkum kringumstæðum sá
böggull fylgdi skammrifi, að í
blóra við mannúð var berum orð-
um lögð á það áherzla, að vara
við afleiðingum fólskuverka á
þeim forsendum, að framferði af
því tagi spillti fyrir sameiginleg-
um málstað hans og hágöfginnar
utan þess landsvæðis, sem þegar
er undirokað, og mætti verða til
að tefja fyrir því, að hinn hrein-
hjartaði hugsjónadraumur rætt-
ist, sameining alls mannkyns und
ir merki hamars og sigðar í sælu-
ríki, sem þessa stundina leikur
á ramböldum fyrir átaki eins
manns, riðar til falls og er raunar
þegar hrunið í hug og hjarta
hvers heilvita manns, vegna þrá-
kelkni skálds, sem kann ekki að
hræðast og metur að engu gýli-
gjafir og fleðskap flátthyggjenda,
en þúsundáraríkinu kennt við
Hólmgarða er ætlað að breiðast
eins fljótt og verða má yfir lend-
ur allar, lagarborð, að ógleymd-
um undirdjúpum og upphimnun-
um sjö, að gapi Ginnunga.
Um undirbúninginn hér heima
fyrir er öllum kunnugt, eða ættí
að vera, og í Danaveldi arka
fyrri forustusauðir, gegnir sér tíl
húðar, grátandi af fundi og á,
einmitt þessa dagana, svo mjög
er nú hert á hnútum, enda ill-
vígir sérfræðingar sendir á stað-
inn þeirra erinda. Verður fróð-
legt að sjá, hvort þeir bregða sér
vestur yfir pollinn, eða hvort
harðfylgni heimaleiðtoganna verð
ur treyst.
Fyrir fjórum árum var á þess-
um sama stað lagður fram skerf-
ur til aðvörunar gegn klækjum
og undirferli áróðursmanna valda
baráttunnar mestu, sem um get-
ur, og hlaut gefandi meðferð, er
jafnast á við meðal-aftöku austan
tjalds, róttækari aðgerðum varð
ekki að svo stöddu við komið. Að
fornvinum, er sig svo töidu, þætti
málfrelsi misboðið með því að
heimilisblaðið forðaðist. rök, en
gerði sitt ýtrasta til að rýja máls-
hefjanda ærunni, varð ekki vart.
Og ekki alllóngu síðar höfðu góð-
kunningjar og skyldmenni ekkert
við það athuga, að vera rekin í
almenning innan um sauði, sem
samkomulag hefði verið um áður
að telja pestarfé, og virðast una
sér hið bezta á jötu með gapux-
um.
Þegar svo er komið hugar-
fari og dirfsku góðra drengja, er
varla ýkjalangur spölur ógenginn
á nöf þess ætternisstapa, sem
mannhelgi og öðru því, sem ekki
verður án lifað frjálsum mönn-
um, er ætlað að hverfa fyrir. Eitt
sinn er hvalreki varð á fjörum
komma, var í aðalmálgagni
flokksins stungið upp á því íull-
um fetum, að láta nú kné fvlgja
kviði. Sovét-íslard ætti að verða
næsti áfangi. Þeim skjátlazt, sem
hyggur, að þau orð í þeim her-
búðum gufi upp samtímis svita-
baði sigurvímunnar. Leikur að
eldi er í þann veginn að verða
aðalstarf þessarar þjóðar, og það
á flestum sviðum, svo efnileg til
frambúðar sem sú atvinna er.
Menn hlaupa upp til handa og
fóta óðara og yfirborð blóðfljóts-
ins úr æðum saklausra manna og
langkúgaðra hækkar um þuml-
ung eða af sérstökum ástæðum
ljós heimsins fellur á mannfórn..
ir, sem ekki eru nýjar af nálinni,
enda óumflýjanlegar, svo sem
kerfið allt er innréttað, — síðan
sofna menn aftur og sofa vært,
vakna vel sofnir og til þess eins
búnir, að skemmta sér og njóta
lífsins í friði og spekt. Hví ekki
ganga í MÍR og skiptast á men í-
ingarverðmætum við ríki, sem
horfir ekki í skitdinginn, á meðan
það er að koma ár sinni vel fyrir
borð, og er gjöfult við hvers kon-
ar hljóðakletta í manns mynd,
sé þeim sú gáfa gefin, að geta
látið heyra til sín?
Sú lausn er áreiðanlega bezt
fyrir fáráðlinga og menn, sem
hentar og telja sér heiður að því,
að bera kápuna á báðum öxlum.
Friðsamleg samskipti sem önnur
við Sovétríkin, eru sem sé ekki
annað en látalæti og verða það
aldrei, þá yfirlýsingu hafa há-
göfgirnar og kokhraustir berg-
málendur gengið maður undir
manns hond við að gefa. Sú leið
er ekki íær, þótt illt sé til að
vita. Hitt tr hugsanlept, að sovét-
herrarnir og þeirra nótar verði
yfirbugaðir af bróðuriegri en ó-
haggandi festu, einnig innan frá.
Þá von vekja og styrkja skipti
þeirra við Boris Pasternak, sem
angurvær en vonfastur þróaðist
í það fjöregg fósturjarðar og fyrir
litins heiðarlegs almennings í ör-
eigaríkinu sannkallaða, sem tröll
in nú leika að krókloppnum
krumlum.
Er ekki bráðum nóg komið af
hinni bláköldu ásetningarhringa-
vitleysu valdgráðugra og emnig
á annan hátt geðtruflaðra
manna? Hver sem örlög Borisar
Pasternaks kunna að verða, hefir
hann um aldaraðir tryggt sér
Framh. á bls. 14