Morgunblaðið - 16.01.1959, Blaðsíða 12

12
MORGUISM.AÐIP
Föstudagur 16. jan. 1959
Nýgift í Vestmannaeyjum
C -
Jón Magnússon —
Framh. á bls. 12
ar hljótt yfir minningu hans. Það
stóð sjaldnast mikill styr um
hann. Og ekki vissi ég til, að
hann ætti neina óvini. Þeir Bjarni
frá Vogi voru til dæmis miklir
mátar, þó að sitt sýndist hverjum
í sjálfstæðismálunum. Þeir vissu
báðir, að takmarkið var hið sama,
þótt þá greindi á um leiðir, og
létu það ekki varpa skugga á
kunningsskapinn.
— Kusu Strandamenn yður
ekki á þing 1914?
— Jú.
— Kynntust þér Jóni þá fyrst?
— Nei, nei, hann var fjárhaids-
maður minn í skóla frá aldamót-
UBum og þangað til ég lauk
stúdentsprófi 1904, og eftir það
var ég honum mjög handgeng-
inn, þar til ég gerðist læknir
vesitur á Ströndum 1909.
— Þér hafið verið daglegur
gestur á heimili þeirra hjóna?
— Ekki vil ég segja það. En
ég kom þangað oft. Heimilisiífið
var til fyrirmyndar. Prúð-
mennska þeirra beggja dæma-
laus. Þau voru höfðingjar að
fornum sið. Frú Þóra var dóttir
Jóns háyfirdómara, eins og þér
vitið. Hún var myndarkona og
nákvæm við kunningja sina. Hún
var frændrækin með afbrigðum
og naut ég góðs af því.
— Jón hefur verið afkastamað-
ur við vinnu?
— Já, hann var dugnaðarfork-
ur, er mér óhætt að segja. Þegar
ég kynntist honum fyrst, var
hann landritari, en gerðist síðar
Skrifstofustjóri. Á þeim árum
beitti hann sér lítið í stjórnmála-
baráttunni, en var eindreginn
heimastjórnarmaður. Aldrei
reyndi hann að hafa pólitísk á-
hrif á mig og talaði yfirleitt
mjög sjaldan um þá hluti, fyrr
en við vorum á þingi saman. Og
þegar ég bauð mig fram fyrir
Sjálfstæðisflokkinn gamla, skipti
hann sér ekkert af því og lét það
gott heita. Hugur hans í minn
garð breyttist ekkert fyrir það.
Jón var of mikil persóna til þess
að dæma menn eftir stjórnmála-
skoðunum þeirra.
— Hvernig þótti yður að hafa
hann fyrir fjárhaldsmann, reyndi
hann að halda í við yður?
— Nei, aldrei varð ég var við
það. Hann var mjög frjálslyndur
1 þeim efnum. Hann var alltaf
ljúfur og lipur, þótt hann væri
fastur í lund. Maður fór til hans
með öndina í hálsinum að biðja
um túkall, eins og skólapiitar
gerðu, þegar þeir vildu komast á
ball, og ekki stóð á Jóni að láta
peningana af hendi. Hann skildi
vel, að mig langaði á dansleik
öðru hverju.
— En hann hefur samt verið
mikill fjármálamaður.
■— Ojá, það hefur hann sjálf-
sagt verið. Og hann hafði gott
vit á fjármálum. Heimili hans
bar vitni um mikla búsæid og
enginn vafi er á því, að hann
hefur verið vel efnaður, ekki sízt
eftir að hann varð bæjarfógeti
hér í Reykjavík. Það þótti mikið
virðingarstarf og eitt tekjuhæsta
embætti landsins. Hann byggði
Frentarahúsið, sem kallað er, við
Hverfisgötu, og þar áttu þau
hjón rikmannlegt heimili. Áður
höfðu þau búið i Þinghoitsstræti
29 og þar hafði Jón skrifstofur
sinar.
— Höfðuð þér nánari kynni af
honum en áður, þegar þér kom-
uð á þing?
■ — Nei, það var ósköp svipað.
En þegar fullveldisnefndin var
stofnuð 1917, var samstarf okkar
mjög náið.
— Fullveldisnefndin gerði mik-
ið gagn, þegar samningaviðræð-
urnar um Sambandslögin fóru
fram. Þér báruð fram tillöguna
um að stofna nefndina?
— Já.
■— Var það í samráði við Jón
Magnússon?
— Nei, hann átti engan þátt í
því. Aðrir flutningsmenn voru
„langsum“-mennirnir í Sjálf-
stæðisflokknum.
— Báruð þér málið ekki undir
hann?
— Jú, það gerði ég. Hann las
framsöguræðu mína fyrir tillög-
unni og hafði ekkert við hana
að athuga. Hann sagði, að það
væru engin diplómatísk gönu-
hlaup, hvorki í tállögunni né
framsöguræðunni.
— Yður hefur þótt vissara að
bera málið undir hann?
— Já, það þótti mér. Ég tel
hann hafi verið bezt að sér af
hérlendum mönnum í öllu, sem
laut að diplómatískri kurteisi.
Kurteisi og prúðmannleg fram-
koma var honum í blóð borin.
Hún mótaði allan stjórnmála-
feril hans.
— Danir hafa kunnað að meta
það?
— Já, enginn efi. En þér megið
ekki misskilja þetta, Jón Magn-
ússon var enginn Danasleikja.
Síður en svo. En hann naut
trausts Ðana vegna framkomu
sinnar fyrr og síðar og kom það
sér vel í samningaviðræðum við
þá. Ég held þeir hafi borið meiri
virðingu fyrir honum en flestum
öðrum íslenzkum stjórnmála-
mönnum um þetta leyti og það
átti vafalaust sinn þátt í því,
hversu góður árangur náðist ár-
ið 1918.
— Þér haldið, að hann hafi
haft'mikil áhrif á samningagerð-
ina.
— Já, enginn vafi. Hann hafði
persónuleg áhrif á Danina, tel
ég víst. Hage, formaður dönsku
nefndarinnar og verzlunarmála-
ráðherra Danmerkur, bjó hjá
honum, meðan hann dvaldist hér
í Reykjavík, svo Jón hafði gott
tækifæri til að beita persónuleg-
um áhrifum sínum. Mér var
kunnugt um, að hann notaði
hvert tækifæri, sem gafst, til að
ræða við dönsku nefndarmenn-
ina, meðan þeir voru hér.
— Átti hann auðvelt með að
hafa persónuleg áhrif á memi?
— Já, það þótti mér. Hann var
ákaflega laginn samningamaður
og jafnvel andstæðingar fengu
traust á honum vegna ljúfmann-
legrar framkomu hans. En hann
hélt vel á sínum málum, það er
ekki svo að skilja.
— Teljið þér sambandslögin
1918 hans verk?
— Það vil ég ekki segja. Þar
lögðu margir merkismenn hönd
á plóginn. Og við hlið Jóns stóðu
pólitískir samherjar og vinir,
sem voru honum mikill styrkur i
stjórnmálabaráttunni. Andstæð-
ingar Jóns kunnu vel að meta
hæfileika hans og áhrif hans
náðu inn í andstæðingaflokk-
ana. Hann óskaði sérstaklega eft-
ir því, að Einar Arnórsson yrði
fulltrúi okkar „langsum“-manna
í sambandslaganefndinni. Hann
vissi, að þekking Einars mundi
njóta sín þar vel. Það er ekki
rétt hjá Einari Arnórssyni, þegar
hann segir í bók sinni um þessi
mál, að við Magnús Guðmunds-
son höfum neitað að vera í nefnd
inni og þess vegna hafi hann
tekið sæti í henni. Okkur datt
aldrei í hug annað en fara að
ráðum Jóns Magnússonar og
kjósa Einar í nefndina.
— Voruð þið Sjálfstæðismenn
ánægðir með sambandslögin?
— Já, það vorum við, í höfuð-
dráttum, þegar það ákvæði var
komið inn í samningana, að þeir
væru uppsegjanlegir eftir 25 ár.
Auðvitað skildum við mætavel
afstöðu þeirra manna, sem
greiddu atlrvæði á móti samning-
unum. En við spurðum sjálfa
okkur þessarar spurningar: Hvað
eru 25 ár i lífi þjóðar, sem hef-
ur verið ófrjáls öldum saman?
— Að lokum, sagði Magnús
Pétursson, tel ég Jón Magnússon
hafa verið einn merkasta stjórn-
málamann sinnar tíðar á íslandi
og giftusamlegasta.
☆
Sigurjón Markússon, fyrrum
sýslumaður, var nákunnur Jóni
Magnússyni og vann hjá honum
um skeið. Hann var fús að eiga
stutt samtal við Mbl. um þennan
gamla húsbónda sinn:
— Ég vann hjá Jóni Magnús-
syni 1909—1911, sagði Sigurjón.
Þá var hann bæjarfógeti hér i
Reykjavík, eins og kunnugt er.
Ég var fulltrúi hans og þegar ég
lét af því starfi, tók Oddur Her-
mannsson við. Hann varð síðar
tengdasonur Jóns. Þau hjón áttu
eina fósturdóttur, sem Þóra
hét Guðmundsdóttir, læknis í
Stykkishólmi. Hún lézt í inflú-
ensunni 1918.
— Var ekki oft erils'amt í skrif-
stofunni?
— Ójú, það var það nú. Um-
gangur mikill allan daginn, sem
skrifstofan var opin, og urðum
við oft að vinna að reiknings-
haldi eftir lokun. Þá vorum við
einnig sendir út um bæinn að
taka lögtök og þess háttar, og
þótti mér það heldur óskemmti-
legt starf.
— Jón hefur unnið mikið sjálf-
ur?
— Já, hann var sívinnandi og
hlífði sér aldrei. Hann var fædd-
ur embættismaður upp á gamla
móðinn. Og honum var samvizku
semin svo í blóð borin, að hann
mátti ekki vamm sitt vita í
neinu.
— Var hann góður húsbóndi?
— Já, hann var sérstaklega
góður húsbóndi. Hann vildi auð-
vitað, að menn leystu starf sitt
vel af hendi, en var nærgætinn í
umgengni við undirmenn sína.
Hans gagnrýni særði engan mann.
En hann gat verið harður í horn
að taka, ef því var að skipta, og
fastur fyrir í pólitík. Hann var
ákaflega þolgóður og þéttings-
framkvæmdamaðtir. Hann var
svo góður júristi, að ég hygg að
flestir dómar hans hafi staðizt
æðri dómstóla. Og hann var lag-
inn að láta menn tala af sér við
yfirheyrslur.
— Jæja.
— Já, og kunni að nota þau
tækifæri, sem buðust til að koma
sökudólgunum í opna skjöldu.
Eitt sinn lá hér franskt fiskiskip.
Skipverjarnir voru sumir allher-
skáir, þegar þeir komu í land,
og brutu bryggju, sem Chouillou,
kolakaupmaður, hafði með að
gera. Hann var líka franskur, en
verzlaði hér í bæ. Jón sendi mig
um borð við fjórða mann og átt-
um við annaðhvort að fá skips-
skjölin eða greiddar skaðabætur.
Okkur tókst að klöngrast um
borð í skipið, en þá var skips-
höfnin þar öll fyrir úti á dekk-
inu, augsýnilega í miklum víga-
hug. Ég sagði við skipstjórann:
— Þetta getið þið ekki gert. Fyrst
þið viljið ekki greiða skaðabæt-
ur, verðið þér að afhenda skips-
skjölin. Hann þvertók fyrir það.
Ég hafði ekki umboð til að láta
handtaka hann, svo ég sendi
tvo lögregluþjóna í land, bað þá
fara á fund Jóns bæjarfógeta, og
spyrja hann, hvað gera skyldi.
Það var mikil veizla í Hótel ís-
Jón Magnússon
á námsárunum
land og Jón var þar staddur. En
það gerði ekkert, því að hann
drakk ekki vín, og gat komið
niður á höfn þess vegna. Svo
koma þeir með hann um borð
kjólklæddan. Ég sagði við skip-
stjórann, að hér væri bæjarfóget-
inn og yfirmaður lögreglunnar
og hann skipaði honum að greiða
skaðabætur, eða afhenda pappir-
ana að öðrum kosti. Fransmað-
urinn þrjózkaðist enn við.
Franskt eftirlitsskip lá hér á
höfninni. Jón bendir á það
og segir mér að skýra skip-
stjóranum frá því, að ef hann
hlýði ekki strax, þá fari hann
um borð í eftirlitsskipið, sem
þarna liggi, kæri framferði hans
og láti síðan taka hann með
valdi. Þá gafst skipstjóri upp og
fylgdi okkur í land með skjöl-
in. Við fórum með hann á skrif-
stofu Chouillous. sem var i
næsta húsi við Ellingsensverzlun,
í Hafnarstræti. Þar dæmdi bæj-
arfógeti hann í sekt og lét hann
greiða skaðabæturnar. Svo fór
hann aftur niður á Hótel ísland.
— Jón Magnússon hefur verið
fljótur að afgreiða sín mál.
— Já, hann var afar skjót-
ráður, en ákvarðanir hans voru
þó alltaf þaulhugsaðar. Og hann
var óvenju öruggur, fannst mér.
Hann þurfti samt aldrei að hækka
tóninn. Hann var einstaklega
kurteis maður alla tið og náði
oftast meiri árangri með kurt-
eisinni en aðrir með stóru orð-
iunum. Það var gaman að heyra
hann spyrja sökudólga fyrir rétti.
Hann hækkaði aldrei róminn,
hvernig sem þeir létu. Ég man
eftir skipstjóra austan af fjörð-
um, sem hann yfirheyrði ein-
hverju sinni. Skip karlsins lá hér
í höfninni og hann hefur senni-
lega verið búin að fá sér eitthvað
neðan í því. En hvernig sem það
var nú, þá neitaði hann að greiða
hafnargjöld. Brúkaði bara kjaft
og sagðist „ekki greiða nokkum
skapaðan hlut“. Þá tekur Jón
stjómartíðindi, bendir á laga-
greinarnar og segir: — Hérna
sjáið þér lögin, þér verðið að
hlýða þeim, komizt ekki undan
því. En hinn svaraði með þjósti:
— Ég hef miklu betra vit á lög-
unum en bæjarfógetinn. Þá seg-
ir Jón: — Jæja, þér getið farið.
En þegar maðurinn var kominn
út, sagði hann við mig: — Þú
ferð á eftir honum og tekur
hann, það er ekkert annað að
gera. Ég fór í humátt á eftir
manninum og náði honum niðri á
Steinbryggju. Ég tek heldur ó-
þyrmilega í öxlina á honum og
segi: — Þér eruð hér með tek-
inn fastur, maður minn. Honum
varð svo bilt við, að hann kom
ekki upp neinu orði. Svo þegar
hann hafði jafnað sig ,sagði hann:
— Ja, get ég ekki borgað þetta?
— Jú, það er einmitt það, sem
þér eigið að gera .svaraði ég. Svo
spurði ég hann, hvemig hann
hygðist greiða gjöldin og fór
hann þá með mig til Jóns Her-
mannssonar gullsmiðs: — Jón
borgar þetta fyrir mig, sagði
hann, því að ég hef viðskipti
við hann. Það stóð heima. Jón
gekk í ábyrgð fyrir manninn, og
hnúturinn var leystur. Ég tel víst
að Jón Magnússon hafi vitað,
hver viðbrögð sjómannsins yrðu
við handtökuna. En oft hef ég
furðað mig á stillingu hans. Það
var ómögulegt að koma honum
úr jafnvægi. Ég varð þess aldrei
var, að hann hækkaði róminn
eða gæfi skapsmunum sínum laus
an tauminn.
— Þér sögðuð áðan ,að Jón
Magnússon hefði verið ákaflega
samvizkusamur maður og það
hefði ekki sízt komið fram i
embættisferli hans.
— Já, það sagði ég. Hann var
mjög vandur að virðingu sinni,
og tók allt föstum tökum, sem
hann kom nálægt. Hann var heið-
arlegur gagnvart tilfinningum
sínum, en aldrei svo, að það yrði
á kostnað skynseminnar. Kom
þetta ekki sízt fram, þegar lagai-
bókstafurinn var annars vegar
og viðkvæmnin hins vegar. Ég
get sagt yður eitt lítið dæmi, ef
þér viljið. f nóvember 1913 var
framið morð í Reykjavík og
spannst út af því svonefnt Dúks-
kotsmál. Kona nokkur hafði gefið
bróður sínum rottueitur til að
komast yfir peninga hans. Málið
vakti mikla athygli um land allt,
ekki sízt vegna þess að þá var
Morgunblaðið nýstofnað og flutti
nákvæmar fregnir af atburðinum.
Konan játaði að hafa myrt bróð-
ur sinn til fjár og lá dauðarefs-
ing við því. Jón Magnússon var
dómari í málinu. Hann neyddist
til að dæma konuna til dauða, og
hafði það svo mikil áhrif á hann,
að hann var niðurbrotinn maður
í marga mánuði á eftir. Ég hitti
hann á götu um þetta leyti. Hann
stöðvaði mig og fór að tala um
dauðadóminn. Það var auðséð, að
hann lá eins og farg á hjarta
hans: — En það var ekkert und-
anfæri, sagði hann. Lögin sögðu:
Dauðadómur. Ég gat þar engu
um breytt. Hann kvaðst ekki geta
bægt þessu máli úr huga sínum:
— Ég get ekki gleymt þessu
nokkra stund ,sagði hann mæðu-
lega. Svo kvaddi hann mig. Ég
sá í hendi mér, að þetta hafði
djúp áhrif á hann. En smám sam
an fyrntist yfir þetta óhugnan-
lega mál eins og annað. í stjórn-
málunum biðu Jóns Magnússonar
mörg erfið verkefni og svo var
konan ekki tekin