Morgunblaðið - 10.04.1959, Blaðsíða 11

T'östuA*gur 10. apríl 1959
MORGUNBLAÐIÐ
í/
Eugene O'Neill
úr gleymsku
HOFUNDUR þessarar greinar,
Joseph Wood Krutch, hefur
óvenjugóða aðstöðu til þess að
dæma um O’Neill og verk
hans. Hann þekkti O’Neill
engu síður en verk hans, og
hann „efaðist aldrei um, að
það var eitthvað stórfenglegt
við hvort tveggja." Þá hefur
Krutch einnig getið sér gott
orð sem kennari, rithöfundur
og gagnrýnandi. Árum saman
var hann prófessor í leikbók- j
menntum við Kólumbíuhá-
skóla í New Yorkborg; hann
hefur skrifað f jölda bóka, m. a.!
nokkrar um bandaríska leik- j
list, og í meira en tvo áratugi;
var hann leikgagnrýnandi j
tímaritsins „The Nation.“ Hér
greinir hann frá því, hvers1
vegna hann telur, að litið
verði á verk O’Neills sem hina
stóru harmleiki heimsbók-
menntanna.
Þess má geta, áður en lengra
er haldið, að eitt merkasta rit
O’ Neills, „Uong Day’s Journey
Into Night,“ sem á íslenzku
* hefur hlotið nafnið „Húmar
hægt að kvöldi", verður frum-
sýnt í Þjóðleikhúsinu í kvöld.
★
Við erum heldur ósínk á að
nota stóryrði eins og „merkur,“
„afburða," „minnisstæður" og
jafnvel „ódauðlegur" um rithöf-
unda samtíðarinnar. Niðjarnir
eru þó sjaldnast jstfnörlátir. Þeir
gleyma fljótt hvað það var, sem
kallað var „ógleymanlegt" og
sálga flestu af því „ódauðlega“ á
einni kynslóð með hirðuleysi og
áhugaleysi. Margir eru kallaðir,
en fáir útvaldir.
Hver verða örlög leikrita Eug-
ene O’Neills í höndum þeirra?
Þegar þau voru fyrst sýnd, hlóðu
gagnrýnendur á þau öllum þeim
lofsyrðum, sem tákna eiga varan-
legt gildi, og almenningur tók
undir dóm gagnrýnenda. í heila
kynslóð, frá 1920 til 1940, var
O’Neill viðurkenndur svo að
segja um allan heim sem fremsti
leikritahöfundur Bandaríkjanna,
ekki aðeins síns tíma heldur í
allri sögu bandarískrar leikrita-
gerðar. Þá kom kringum tíu ára
tímabil, þegar honum virtist fara
aftur, og árið 1953 dó O’Neill.
En nú hefur hjólið snúizt á ný
og virðist stefna að því að gera
hann sígildan. Leikritið „Húmar
hægt að kvöldi" (Long Day’s
Journey Into Night), sem lokið
var árið 1941, var frumsýnt í
Svíþjóð 1956 við glæsilegar undir
tektir. Nokkru síðar var það sýnt
á Broadway við góða dóma og
hlaut hin eftirsóttu verðlaun fé-
lags leikritagagnrýnenda sem
bezta bandaríska leikritið á leik-
árinu 1956—57. Leikárið 1957—58
voru þrjú leikrit O’Neills, þar
með talið „Húmar hægt að
kvöldi," sýnd í leikhúsum í New
York og útdrættir sýndir í sjón-
varpi.
Þeir, sem þekktu O’Neill sjálf-
an jafnvel og verk hans, efuðust
aldrei um, að það var eitthvað
stórfenglegt við hvort tveggja.
Allra fyrstu leikrit hans komu
leikhúsgestum á óvart, þegar þeir
sáu hvern frumleik og kraft þau
höfðu að geyma.
„Húmar hægt að kvöldi“, hinn
óvænti fengur og jafnframt eitt-
hvert merkasta verk hans, er
ólíkt fyrri leikritum hans að
formi og meðferð, enda þótt það
sé auðsjáanlega afsprengi sama
hugar og skapsmuna, sem hér
fæst við svipað vandamál og fyrr.
Það er ólíkt öllum öðrum verk-
um hans að því leyti, að það er
eina stóra leikritið eftir hann,
sem greinilega byggist á ævi hans
sjálfs, og jafnframt er það ólíkt
flestum hinum að því leyti að á
yfirborðinu er efnismeðferðin
eins og í fjölskylduharmleik. Það
er sagan um örlagarík tímamót
í lífi hans sjálfs, bróður hans,
móður og föður — Tyronefjöl-
skyldunnar — lítið breytt, nema
nöfn persónanna.
Leikurinn hefst að morgni og
lýkur um miðnætti sama dags í
ágústmánuði árið 1912, og allir
fjórir þættir fara fram í dag
stofunni í sumarbústað Tyrone-
fjölskyldunnar. Á yfirborðinu er
fjölskyldan yfirleitt samrýnd, og
þrátt fyrir alvarleg átök er ekki
óhugsandi, að það jafnist allt áð-
ur en yfir lýkur. Faðirinn er vin-
sæll írskur leikari, sem hefur
fórnað þeim metnaði sínum að
verða mikill Shakespeareleikari
fyrir vinsældir í æsandi leikrit-
um, og hann væri ríkur maður,
ef hann væri ekki haldinn þeirri
ástríðu að eiga stöðugt í vafa-
sömu fasteignabraski. Móðirin er
gömul írsk fegurðardís, viðkvæm
og ástrík, en getur aldrei full-
komlega sætt sig við listamanns-
hátterni eiginmanns síns. Synirn-
ir tveir eru báðir erfiðir viðfangs
á svipaðan en þó ekki sama hátt.
Eldri sonurinn, sem heitir James,
er hálfgerður auðnuleysingi —
hann sækist eftir kunningsskap
bargesta eins og faðir hans, en
hann er kaldlyndur fremur en
viðkvæmur. Edmund, yngri son-
urinn, er þriðja afbrigði af sama
stofni. Honum svipar til bróður
síns og föður að því leyti, að hjá
honum bólar á sama kæruleysinu,
sem kemur hvað greinilegast
fram í því, að flaskan og vafa-
samur félagsskapur er honum
kær. Þetta er ekki annað en flótti
frá veruleikanum, og bróðir hans
er honum hvatning í þessu. En
hann er fræðilega þenkjandi
fremur en kaldhæðinn, þótt bræð-
urna greini á um það, hvort sú
heimspeki, sem hann hefur lært
af Baudelaire, Nietzsche og öðr-
um nútímaheimspekingum sé í
meginatriðum ósvipuð þeirri
speki, sem James hefur lært af
hórum og drykkjumönnum. Ed-
mund hefur einnig verið haldinn
langvarandi „kvefi," og hefur
læknirinn lofað að kveða upp
lokaúrskurð sinn um það þennan
dag.
í fyrsta þætti, þar sem allt
þetta kemur fram, er tónninn
fremur hljóður. En það sem ork-
ar sterkast á áhorfendur er kær-
leikurinn, sem tengir fjölskylduna
saman, og eining hennar yfirleitt.
Svo er það í byrjun annars
þáttar, að spennan eykst skyndi-
lega. Og aðalástæðan fyrir því
reynist vera veikindi Edmunds;
berklar, og allir láta sem þeir
hafi aðeins grun um hvað er á
seyði. Þetta er hörmulegt áfall,
sem ekki er hægt að umflýja né
draga á langinn. Öll fjölskyldan
stendur frammi fyrir því vegna
sektartilfinningar hennar og
þarfar hvers um sig að sýkna
sjálfan sig með því að ásaka aðra.
Hver og einn gefur nú gremju
sinni og beiskju lausan tauminn.
Ásakanir, sem áður var farið í
kringum eða slegið upp í gaman,
eru nú miskunnarlaust sagðar ber
um orðum. Heimili Tyronefjöl-
skyldunnar er dauðadæmt. Ekk-
ert getur framar orðið til þess að
gera það lifandi heild á ný. Það
er að eyðileggja sjálft sig, og ef
einhver meðlimur þessa heimilis
flýr það inn í annað líf, getur
hann aldrei fullkomlega flúið frá
minningunni um hörmungar þess.
Hver á sökina? Ekkert þeirra
hikar við að eigna hana einhverj-
um öðrum en sjálfum sér. Móðir-
in kennir föðurnum (og læknun-
um) um sitt eigið böl og sonar
síns. Það er ekki James að kenna,
þótt hann sé ónytjungur. „Ef
hann hefði alizt upp á almenni-
legu heimili, er ég viss um, að
hann hefði orðið annar rnaður."
Það er ekki henni að kenna, þótt
hún neyti eiturlyfja, því að lækn-
ar „gera hvað sem er til þess að
halda í sjúklingana." „Þeir
mundu selja sál sína: og það sem
grafinn
verra er, þeir mundu líka selja
sálir annarra, sem hafa ekki hug-
mynd um það, fyrr en einn góðan
veðurdag að þeir eru allt í einu
komnir í helvíti!" Hún hefur einn
ig orð á því, að kannski hafi þetta
allt byrjað, þegar hún féllst á að
fara að heiman og batt trúss við
listamann, sem var á sífelldum
flækingi og tók hótel og drykkju-
krár fram yfir heimilj.
En er það í raun og veru svo,
að sökin sé jafnt hjá öllum í fjöl-
skyldunni, vegna þess að allir
hafa þeir tilhneigingu hver á
sinn hátt til að hlaupast á brott
frá því, sem er óþægilegt?. Það
er táknrænt, að „þokan“ angraði
aldrei móðurina. „Hún skýlir þér
fyrir heiminum og heiminum
fyrir þér. Manni finnst, að allt
hafi breytzt og ekkert sé það, sem i
það virtist vera. Enginn getur
framar fundið mann eða snert
mann.“ Eða eins og Edmund
kemst að orði: „Hver vill sjá lífið
eins og það er, ef hann getur
komizt hjá því? Það er eins og
Gorgonsysturnar þrjár samein-
aðar í einni. Maður lítur andlit
þeirra og breytist í stein. Eða það
er eins og Pan. Maður sér hann
og deyr að því búnu — það er að
segja, innvortis — og verður að
halda áfram að lifa sem vofa.“
James er með útúrsnúninga þegar
hann segir: „Það er ekkert annað
en gildra! Við erum allir fallnir
menn og vesalmenni, sem lend-
um í henni, og við fáum ekki við
því gert!“ Síðan setur hann það
fram upp á sinn máta með til-
vitnun í Nietzsche: „Guð er dá-
inn: af meðaumkvun með mann-
inum er gúð dáinn “ En faðirinn
hirðir ekki um, þótt synir hans
tveir komist ólíkt að orði. „Þegið
þið báðir! Það er ekki um margt
að velja: milli heimspekinnar,
sem þú hefur lært af Broadway-
flækingum, og þeirrar, sem Ed-
mund hefur fengið úr bókum sín-
um.“ En þá kemur að þeim að
spyrja föður sinn, hvað hans
heimspeki færi honum í aðra
hönd. Er það ekki hans sök, hvern
ig komið er fyrir konu hans og
börnum?
Þetta læt ég þá nægja um
„Húmar hægt að kvöldi“ sem fjöl
skylduleikrit, en það er einnig
merk heimild um hina andlegu
hlið á ævi O’Neills. Hvað fleira
má um það segja? Að hvaða leyti
er það einnig harmleikur? Og ef
það er harmleikur, hvert er þá
viðfangsefni þess?
Það má kannski segja, að það
sé harmleikur, þar sem tekið er
fyrir efni, sem oft er sagt mest
áberandi með okkar kynslóð,
þ. e. a. s. rótleysið; tilfinningin,
sem sögð er vera ríkari meðal
manna á okkár dögum en nokkru
sinni, að vera „utangarðs" í líf-
inu. Edmund segir frá þessu skýr-
um orðum: „Það voru mikil mis-
tök, að ég skyldi fæðast maður;
mér hefði vegnað miklu betur, ef
ég hefði verið mávur eða fiskur.
Nú er það svo, að ég verð alltaf
ókunnugur maður, sem finnst
hann hvergi eiga heima, sækist
í rauninni ekki eftir neinum og
enginn sækíst reyndar eftir hon-
um heldur; hann getur hvergi
kunnað við sig og hlýtur alltaf að
vera dálítið ástfanginn af dauð-
anum!“
★
Frá því um 1920 hefur mikið af
bókmenntum Evrópu vakið upp
það, sem stundum er kallað „þörf-
in að tilheyra11, eða því er gefið
dulárfyllra heiti og kallað „leitin
að föður.“ Allt frá upphafi hefur
O’Neill viðurkennt þessa þörf,
þótt hann áliti þá eins og endra-
nær, að hún væri fremur stærsti
bölvaldur mannsins — að hún
væri í raun og veru upphaf allra
harmleikja lífsins — en hann
vildi hvorki kveða upp þann dóm,
að hún væri blekking né heldur
merkasta og varanlegasta ein.
kenni mannlegs eðlis.
Þessu svarar hann aldrei af-
dráttarlaust og endanlega. í einu
af seinni og bölsýnni leikritum
EUGENE O’NEILL
hans, „The Iceman Cometh,“ virð-
ist hann gefa í skyn, að trú
mannsins á virðuleik og mikil-
vægi lífs síns og mannkynsins í
heild sé hvort tveggja í senn
óraunsæ og blekkjandi, þótt hún
sé honum ef til vill nauðsynleg.
í eldra leikriti, „Days Without
End,“ sem þó er yfirleitt ekki
einkennandi fyrir hann, finnur
hetjan tregabundinn frið með því
að gangast undir kenningar ka-
þólsku kirkjunnar. En þessi og
öll önnur leikrit hans verða ef
til vill betur skilin með því að
líta á hið dramatíska gildi þeirra
fremur en heimspekiboðskap
þeirra. Þau gefa ekki skýrt og á-
kveðið svar við spurningunum,
sem bornar eru fram, heldur
skoða þau sveipuð hugmyndarík-
um og hádramatískum orðskrúða,
afleiðingarnar af einni eða ann-
arri afstöðu til einhvers þáttar
hins óraunverulega og óskyn-
sama í mannlífinu.
Ef til vill hefur enginn annar
harmleikahöfundur nokkurn tíma
notað svo margar mismunandi að
ferðir við að lýsa árás örlaganna
á manninn né sýnt hana í svo
mörgum myndum. f „The Emper-
or Jones“ birtist hún í hjátrúnni,
sem spjátrungslegt afsprengi
menningar Vestur Indíunegra
heldur, að haifti hafi varpað frá
sér; í „The Hairy Ape“ birtist hún
í hinni sterku löngun bátsmanns-
ins á farþegaskipinu að „til-
heyra“, en hann kemst að lokum
að þeirri niðurstöðu, að það er
ekkert í nútímaþjóðfélagi, sem
hann finnur að hann geti „til-
heyrt;“ í „Desire Under the Elms“
birtist hún í trúnni á hinn kal-
vínska guð; í „The Great God
Brown“ birtist hún í hinni díon-
ysísku dýrkun á gleðinni, sem
verður að víkja fyrir hugmynd-
inni um veraldlega velgengni; í
„Mourning Becomes Electra“ er
hún eitthvað, sem líkist einna
helzt örlagatrú Forn-Grikkja. En
það er alltaf um mannlega skyn-
semd að ræða. Og O’Neill virðist
halda því fram, að hún sé aðal-
ástæðan fyrir böli mannsins,
hvað sem hann kann að eiga við
með því. Þegar hann horfist í
augu við skynsemina, verður líf
hans harmleikur; og þegar hann
forðast hana, stendur hann neðar
manninum.
★
Sennilega hefur ekkert amer-
ískt leikritaskáld nokkurn tíma
spurt um þýðingu lífsins af svo
einlægri ákefð, og ástæðan er sú
að fá þeirra — ef þá nokkurt —
hafa nokkurn tíma verið jafn
gagntekin af þörfinni fyrir að
svara þessari spurningu fyrir
sjálfa sig. O’ Neill sjálfur lifði í
ritstörfum sínum af lífi og sál,
þau voru honum allt. Þeir sem
þekktu hann vita, að hann fór
eigin götur, hann var laglegur
en þungbúinn, hræðilega einmana
og þó átti hann til óvænt. vin_
gjarnlegt bros, sem birti upp and-
litið, en það gaf venjulega til-
efni til ummælanna, sem sagt er
að höfð hafi verið um Dante
Alighieri: „Þarna fer maður, sem
komið hefur í helvíti.“ Á sama
hátt getur enginn meðal áhorf-
endanna að leikritum hans efazt
um, hve djúpt hann sökkvi sér í
þau sjálfur, eða komizt hjá því
að finna, að þau urðu til, vegna
þess að höfundurinn varð ein-
hvern veginn að létta af sér hinni
óþolandi byrði ótjáðra hugsana
og tilfinninga, vegna þess að hann
varð að finna hinu raunafulla lífs
viðhorfi sínu fast form. Þjáning-
ar söguhetja hans voru einnig
þjáningar hans. O’Neill skar sig
úr, hvar sem hann fór, og það
brást varla, að ókunnugir menn
sem mættu honum á förnum vegi
spurðu sjálfa sig: Hver er þessi
maður?“
★
O’Neill fæddist árið 1888. í
bernsku ferðaðist hann um skeið
með föður sínum, og halda sumir
því fram, að á þessum ferðum
hafi hann orðið fyrir áhrifum,
sem urðu til þess. að síðar gerði
hann uppreisn gegn auðveldu og
hefðbundnu dramatísku ritformi,
jafnframt því sem hann öðlaðist
sérstaka leikhúsþekkingu, er
gerði honum kleift að gera hin-
ar sérstæðu og óvenjulegu rit-
smíðar sínar áhrifamiklar á leik-
sviðinu. Eftir róstusama og við-
burðaríka æsku urðu þáttaskil í
lífi hans, þegar hann veiktist af
berklum og varð að dveljast um
langt skeið á heilsuhæli. Þar las
hann svo að segja allar nútíma-
leikbókmenntir og hóf að skrifa
leikrit sjálfur. Fyrsta leikrit hans,
sem sett vár á svið, var leikið af
félagi áhugaleikara, „Art Theat-
er,“ sem stofnað hafði verið á
skemmtistað við sjávarströndina
í Nýja Englandi og réðst til at-
lögu inn í listamannahverfi New
Yorkborgar, Greenwich Village,
árið 1916. Og ekki leið á löngu
þar til fariö var að líta á O’Neill
sem athyglisverðan og efnilegan
leikritahöfund.
Tímabilið frá 1916 til 1926 var
gróskumesti og viðburðaríkasti
kafli í sögu bandarískra leikbók-
ménnta. Á þessu tímabili voru
gerðar djarfar og árangursríkar
tilraunir til að varpa burt hinu
hefðbundna leikritaformi, og það
ólgaði af nýjum pólitískum, fé-
lagslegum, siðferðilegum og sál-
Framh. á ots. 12