Morgunblaðið - 18.07.1959, Blaðsíða 12

12
1H fín r r’ * rt r 4 Ðlfí
Laugardagur 18. iúlí 1959
Sfefán Þorláksson Reykjadal
lagði gjörva hönd á margt, se.n
Ijóslega kemur fram, þá farið er
yfir æviferil hans. Stefán var
stórbrotinn athafnamaður. Hann
Minningar- <
STEFÁN Þorláksson, fyrrverandi
hreppstjóri, Reykjadal, Mosfells-
sveit, er kvaddur hinztu kveðju
1 dag af sveitungum sínum og
mikltrm fjölda annarra vina bæði
nær og fjær.
Stefán var fæddur í Reykjavík
15. ágúst 1895 og var því tæp-
lega 64 ára er hann lézt. Móðir
Stefáns hét Sólrún Stefánsdóttir,
mun hún hafa verið ættuð úr
Eyjafirði. Faðir hanS'var ÞorJák-
ur Oddsson frá Króki á Kjalar-
nesi. Þau voru ekki gift, foreldr-
ar hans, en faðir hans var ógiftur
alla ævi og lét sér mjög annt um
son sinn og lét honum eftir að
sér látnum nokkra fjárupphæð.
Stefán ólst upp á Hrísbrú í
Mosfellssveit, hjá Ólafi Magnús-
syni, bónda þar, og konu hans,
Finnborgu Finnsdóttur. Voru
þau hjón orðin fullorðin og börn
þeirra uppkomin, þegar Stefán
kom þangað. Varð hann þá mikið
uppáhald allra og alinn upp í
eftirlæti. Ekki naut Stefán neinn-
ar menntunar í æsku sinni aðra
en þá bamafræðslu sem þá tíðk-
aðist. Víst mun uppeldið hafa
mótað Stefán að nokkm leyti,
eins og það gerir með alla, að
minnsta kosti varð hann fyrir
óhrifum frá fóstra sínum, sem
þoldi ekki að kirkjan á Mosfelli
væri færð að Lágafelli.
Stefán lagði fyrir að hann yrði
jarðaður í Mosfellskirkjugarðin-
um gamla, hjá fósturforeldrum
sínum, og oft talaði hann um að
víst ætti að byggja kirkju á Mos-
felli aftur. Stefán unni og mat
mikils fósturforeldra sína, eink-
um minntist hann oft fóstru
sinnar Finnborgar.
Á allan hátt var hann tryggur
vinur ættfólksins á Hrísbrú, bæði
í orði og verki. Brátt bar á því
að Stefán fór sínar eigin leiðir
og tæplega tvítugur að aldri fór
hann frá Hrísbrú til Reykjavík-
ur. Lagði hann þá fyrir sig marg-
vísleg viðskipti og atvinnu. Hann
var einn af fyrstu mönnum sem
fékk sér bíl og lærði á hann og
um skeið stundaði hann þá at-
vinnu.
Ekki fannst eldra fólkinu sumu
þetta arðvænlegur atvinnuveg-
ur, því brátt kom það í ljós, ef
einhver þurfti hjálpar með, t. d.
á bíl að halda, en þeir voru þá
ekki I margra eigu, þá var gott
að leita til Stefáns. Eða ef fátæk
ekkja þurfti að halda uppboð, þá
kom Stefán með menn á bílnum
sinum, menn, sem líklegir voru til
að bjóða í, bauð þá Stefán oft
mest í sjálfur, kannski ekki alltaf
til stórgróða fyrir sjálfan sig.
Margt fleira fékkst Stefán við
um þessar mundir. Hann keypti
og seldi fasteignir úti um land.
Hann tók að sér í ákvæðisvinnu
að standa fyrir húsbyggingum, t.
d. sá hann um byggingu á barna-
skólahúsinu á Klébergi á Kjalar-
nesi og margt fleira, sem ekki
verður talið hér. 1 öllum viðskipt-
um var Stefán stórábyggilegur,
orðheldinn og heiðarlegur.
Árið 1933 verða þáttaskil í lífi
og starfi Stefáns. Þá er hann orð-
inn þroskaður maður, með mikla
verklega- og verzlunarreynslu á
bak við sig. Kunnur mörgum
mönnum og virðist nú hafa
glöggt auga fyrir að sleppa ekki
góðum tækifærum. Kaupir hann
þá Reykjahlíð í Mosfellssveit,
fagurt nýbýli úr Hlaðgerðarkoti
og Mosfellslandi, uppbyggt og
ræktað af Vigfúsi Einarssyni,
stjórnarráðsfulltrúa, ásamt miklu
heitu vatni. Þarna setur Stefán
upp kúabú og gróðurhúsarækt í
stórum stíl. Rafmagn frá Reykja-
vík fékk hann fyrstur manna í
Mosfellsdalnum. Stefán var rögg-
samur húsbóndi, og allir Ijúka
upp einum munni að búskapur-
inn væri með miklum myndar-
brag.
Húsbóndinn var höfðingi heim
að sækja, enda var þá gestkvæmt
í Reykjahlíð og miðstöð gleðskap-
ar í sveitinni og margra vina,
bæði úr Reykjavík og víðs vegar
tg kveðjuorð
að. Ég vil í þessu sambandi geta
þess, að þótt Stefán veitti vel
gestum sínum og margan bæri
þar að garði, þá var hann hófs-
maður, kom naumast fyrir að á
honum sæist vín. Hann hafði
ánægju af að gleðjast með vinum
sínum, en gætti þess vel að slíkt
gengi ekki úr hófi fram.
Eftir að Stefán fluttist að
Reykjahlíð gerðist hann mjög
áhugasamur um málefni sveitar-
innar. Félögum í sveitinni var
hann velviljaður og framgang
þeirra á margan hátt. Kvenfélag-
inu, sem hefði mátt virðast að
stæði honum fjærst, gaf hann stór
gjafir, sýndi því velvild og skiln-
ing, sem félagsskapnum er oft
mikilsverðara en gjafirnar.
Ef aðkomufólk fluttist í sveit-
ina, fylgdist hann með því hvern-
ig ástæður þess voru. Kom hann
þá oft með margvíslega hjálp því
til handa. Þá var eins og hann
gengi fram fyrir skjöldu og byði
það velkomið í nafni sveitar sinn-
ar. Vekur slíkt mikla hlýju þeim
sem eru ókunnugir og langt að
komnir. Eins var Stefán vökull
yfir sveitungum sínum og öðrum
nágrönnum, jafnt á gleði- og
erfiðleikastundum, það var alveg
sama. Hann lét sér ekkert óvið-
komandi þegar vinir hans áttu í
hlut. Hann kom brosandi með
blóm og aðrar dýrar gjafir á
gleðistundum. Hann kom með
bíla sína og önnur tæki þegar á
þurfti að halda í sjúkdómstilfell-
um, við jarðarfarir og önnur
tækifæri. Stefán var alltaf boð-
inn og búinn að rétta öllum hjálp
arhönd og gera mönnum greiða
og ég veit að hann gaf í stórum
stíl, sem fáir áttu að vita um.
Árið 1947 seldi Stefán Reykja-
hlíðina. Kaupandinn var Reykja-
víkurbær, sem vantaði þá heitt
vatn til viðbótar við Reykjaleiðsl
una. Stefán tók þó nokkurt land
undan ásamt heitu vatni. A því
landi byggði hann gróðurhús og
íbúðaihús fyrir starfsfólk sitt.
Yfir sjálfan sig bygggði hann
mjög vandað og sérkennilegt hús,
sem hann nefndi Reykjadal. Þar
bjó hann og taldi sig til heimilis
síðan. Kúabú sitt í Reykjahlíð
seldi Stefán þegar hann fór það-
an. En þar með var ekki búskap-
aráhuga hans lokið. Athafnaþrá
hans var óstöðvandi og eftir söl-
una í Reykjahlíð hafði hann meiri
fjárráð en nokkru sinni áður. Þá
keypti hann gamalt smábýli, sem
lengi hafði verið í eyði, Hrafn-
hóla í Kjalarneshreppi. Þessa
jörð byggði hann upp með vönd-
uðum húsum úr steinsteypu, yfir
fólk, fénað og allt sem tilheyrði
búskap. Ræktaði stórt tún og
girti. Allar þessar framkvæmdir
stóðu yfir í nokkur ár, en þarna
rak Stefán kúa og fjárbúskap á
eigin kostnað, en hafði ráðsmann
yfir heimili hans i Hrafnhól-
um. Allir, sem þekkja til þeirra
framkvæmda, sem Stefán hafði
í Hrafnhólum, og hafa hugmynd
um hvað það kostar mikið að
gera eyðikot að góðri nýtízku bú-
jörð, þeir vita að þetta var ekki
gróðafyrirtæki, heldur athafna-
þrá. Þegar ráðsmaðurinn fór frá
Hrafnhólum, sem var þar frá
fyrstu tíð, seldi Stefán jörðina
með öllu saman, góðum bónda,
sem nú býr þar. Fyrir þetta starf
Stefáns, er Kjalarneshreppur rík-
ari um góða bújörð og góðan á-
búanda, sem annárs hefði aldrei
þangað komið. Á meðan Stefán
stóð í að byggja upp Hrafnhól-
ana, byggði hann sér hús í
Reykjavík í félagi við annan eig-
anda þar. Skóp hann sér þar var-
anlega eign og heimili, þegar
hann dvaldi í bænum, sem oft
var, einkum nú hin síðari ár.
Stefán Þorláksson kvæntist
aldrei og átti ekki böm. En þegar
hann var í Reykjahlíð, tók hann
til sin dreng, Sigurð Narfa að
nafni. Stefáni féll hann svo vel í
geð, að Upp frá því, gat hann
aldrei án hans verið, allt frá hin-
um smæstu verkum heima í
Reykjadal til stærstu fram-
kvæmdanna í Hrafnhólum. Alltaf
var það Sigurður, hann var hans
önnur hönd, bæði við lifandi
skepnurnar og dauðar vélarnar.
Ég held að enginn sonur geti ver-
ið föður sínum handgengnari en
Sigurður Stefáni.
Ýmsum trúnaðarstörfum gegndi
Stefán fyrir sveit sína. Hann sat
í hreppsnefnd, var deildarstjóri
Sláturfélags Suðurlands, umboðs-
maður fyrir Brunabótafélagið og
fleira. Þegar Björn Birnir, hrepp-
stjóri í Grafarholti, féll frá 1948,
tók Stefán við hreppsstjóminni.
Þessum störfum öllum gegndi
hann þar til í vetur, að hann
sagði af sér hreppstjórastarfinu.
Fannst honum þá að heilsa sín
stæði á völtum fæti. Þetta varð
líka sönn spá. Þann 9. júlí var
hann staddur hjá vinafólki sínu
í Reykjavík. Hné hann þá niður
er hann ætlaði að ganga út úr
húsinu. Hann var fluttur í sjúkra
hús, en andaðist aðfaranótt hins
11. júlí. Hann hafði oft óskað þess
að dauða sinn bæri að á þennan
hátt eða svona fljótt. Það munu
margir fleiri gera, en ekki verður
öllum að ósk sinni.
Nú er Stefán horfinn, og þótt
við vinir hans samgleðjumst hon-
um að fara fljótt í fullu starfi,
þurfa ekki að horfast í augu við
langa ellihrörnun og dauða þá fer
ekki hjá því að samtíðin hans og
sveitin sakni hans. Hann var sér-
stæður persónuleiki. Hvar sem
hann fór fylgdi honum hressandi
blær. Hann var skilningsgóður á
menn og mannlífið í heild. Hann
var höfðingi í lund og allur lág-
kúru- og smásálarskapur var hon
um fjarri.
Af þessum mönnum hrífst sam-
tíðin að einhverju leyti og þeir
setja svip á sveit sína og um-
hverfi.
Jónas Magnússon.
t
ÞEGAR ég kom fyrst í Mosfells-
sveit fyrir 23 árum, veitti ég fljot
lega athygli fremur lágvöxnum
þreknum manni, hvikum á fæti
og snöggum í hreyfingum, með
greindarleg augu og virðulegan
ennissvip, betur klæddan en bá
gerðist almennt :neð bændum og
ók í „drossíu". Þessi maður var
Stefán Þorláksson, þá bóndi og
garðýrkjustöðvareigandi íReykja
hlíð.
Þá þegar tókust góð kynni með
okkur, sem þó áttu eftir með ár-
unum að eflast í það að verða
vinátta, með auknum samskipt-
um og sameiginlegum áhug;amál-
um.
Þegar ég fyrst kynntist Stefáni
var hann á bezía aldri fullur á-
huga og lífsþrótti, sem og entist
honum ævina út. Þau ár sem
Stefán rak búskap og garðyrkju
í Reykjahlíð má segja að hafi
verið mikil velgengis ár fyrir
garðyrkjubændur, enda leyndi
það sér -kki að hann hafði þá
rýmri fjárráð en þá almennt gerð
ist hér í sveit
Ekki var Stefán Þorláksson til
auðs borinn í þennan heim, hann
var fæddur af fátækum foreldr-
um og naut þeirra að litlu, en
var alinn upp á góðu heimili, að
Hrísbrú hér í Mosfellssveit hjá
þeim Ólafi Magnússyni og Finn-
björgu Finnsdóttur, og kallaði
hann þau ávaðt fóstru og fóstra.
Talaði hann oft um þau með þakk
læti og hlýhug og þó að mér
fannst sérstaklega um fóstru
sína, er hann taldi mikla ágætis
og myndarkonu. Ekki naut hann
í uppvexti menntunar framytir
það sem á þeim árum gerðist um
almenna bamafræðslu. En að
eðlisfari ar maðurinn greindur
og í hinum dagiega skóla lífsms
lærði hann margt og mikið. Enda
kom honum það betur er hann
var orðinn hreppstjóri hér í þess-
ari mannmörgu sveit, sem honum
að flestra dómi fór prýðilega ur
hendL
En grunur minn er þó sá að það
hafi alla ævi verið Stefáni nokk-
ur fjötur um fót að hann í æsku
ekki naut menntunar. Því er það
að það var fyrst og fremst af
hans eigin manndómi, sem hanr,
skapaði sér þann virðulega sess,
er hann hlaut meðal samborgar-
anna.
Fleiri opinber störf en hrepp-
stjórastarfið voru Stefáni falin,
meðal annars átti hann sæti í
hreppsnefnd, deildarstjóri Slátur
félags Suðurlands, umboðsmaður
Brunabótafélags íslands, svo
nokkuð sé nefnt.
Fyrir nokkrum árum seidi Steí
án Reykjavíkurbæ Reykjahlíðii’.a,
en hélt extir hluta af landinu svo
og nokkru af heitu vatni. Þar
byggði hann stórhýsi og rak á
fram garðyrkjustöð. Hann var
ákafur athafna- og orkumaður,
og stóð stöðugt í einhverjum stór-
ræðum, enda þótt hann hefði
ekki nema fyrir sjálfum sér að
sjá, því Stefán giftist aldrei og
eignaðist ekki afkomendur.
Með mikilli rausn og myndar-
skap hélt Stefán sitt heimili. Þar
komu og til myndarlegar ráðs-
konur er hann hafði, lengst af
voru það tvær konur er hjá hon-
um voru, Vilborg Jónsdóttir ætt-
uð af Hvalfjarðarströnd og Ragn-
hildur Jónsdóttir úr Reyðarfirði.
Hjá Stefáni ólst upp að nokkru
piltur héðan úr sveitinni, Sigurð-
ur Jakobsson, og var ávallt síðan
starfsmaður hans, mun ætíð hafa
verið gott samband þeirra í
milli.
Stefán var ákaflega vinmargur,
enda maðurinn höfðingi heim að
sækja, greiðvikinn með afbrigð-
um, og vildi hvers manns vanda
leysa er til hans leitaði.
Við kunningjar hans og sam-
ferðamenn söknum har.s, og nú
þegar leiðir skiljast þökkum við
góða samfylgd.
Blesuð sé minning þín.
Sigsteinn Pálsson,
Blikastöðum.
J.
AÐ MORGNI 11. þ. m. frétti ég
andlát Stefáns Þorlákssonar
fyrrv. hreppstjóra í Mosfells-
hreppi. Setti mig hljóðan við r>á
frétt, og svo munu fleiri geta
sagt.
Fyrir tveimur dögum átti hann
tal við mig í síma um mál,erhann
hafði áhuga fyrir að leysa og var
þá glaður og hress og lék á als
oddi. Og erindið var, það vil ég
segja hér, að hann var að vinna
fyrir einn sveitunga sinn að út-
vega honum rafmagn hjá Sogs
virkjuninni til afnota.
En sá sem fer um meðal fólks-
ins með sigðina, gerir ekki ætíð
boð á undan komu sinni, en kem-
ur þó og tekur það sem honum
ber.
Stefán varð bráðkvaddur. Stef
án Þorláksson hafð- brotizt fram
úr fátækt með ráðdeild, em-
beittni og myndarskap og varð
einn af vinsælustu og áhrifa
mestu bændum í sveit sinni.
Hann var höfðingi heim að
sækja og lét vel að veita þeim
sem að garði bar og fór þar lítt í
manngreinarálit. Stefán var
drengur góður og traustur vinur
vina sinna. Vinsæll var hann og
mun ekk'. hafa -ti óvildartnénn.
Hann var fjörmaður í starfi og
fór mjög sinar eigin leiðir og
sýndi með því áræði og sjálf-
stæði.
Árið 1928, er Kjalarneshreppur
byggði skóla og iundarhús að
Klébergi, þá byggði Stefán Þor-
láksson húsið, því tilboðið frá
honum varð aðgengilegast.
Elcki mun Stefán hafa auðgazt
á verki þessu og sagði hann mér
síðar, að það hefði ekki verið
aðalatriðið, — e»- hann hefði
lært nokkuð og -nikil tilbreyting
hefði verið á þeim árum að sjá
um þesra framkvæmd fyrir
Kjalarneshrepp.
Þess skal getið hér, að Stefán
leysti þetta starf ágætlega af
hendi og sýndi lipurð og dreng-
skap í hvívetna.
Stefán Þorláksson átti um nokk
ur ár jörðina Hraínhóla og ojó
þar búi sinu.
Eiga Kjalnesingar margar góð-
ar stundlr frá þeim tíma, heuna
hjá honum, á fundum og manna-
mótum.
Hann var glaður í umræðum,
fyndinn og gamansamur og stillti
svo til, ao hætta hverjum leik þá
hæst hann stóð.
Ég þakka Stefáni fyrir vináttu
í garð okkar hjóna og fyrir þau
mörgu failegu blóm, sem hann
sendi inn á heimili okkar við
ýmisleg .ækiiæri, — sem ilmuðu
af vinarhug og öáru með sér ang-
andi gróðurlíf úr skauti jarðar.
Og að síðustu þetta, kemur mér
í hug samtalið I símanum, bar
sem ákveðið var, þá næst ég átti
leið til Reykjavíkur skyldum við
hittast cg eiga tal saman, — það
verður að bíða.
Blessuð ié miiining hans.
Ólafur Björnsson.
t
MARGIR eiga leið um Mosfells-
sveit, einkum þó er sumar og
náttúran kallar. Því þekkja þar
fleiri til en í öðrum sveitum. Fyr-
ir 20—30 árum voru hér þeir
sömu sveitabæir einir og staðið
hafa frá aldaöðli og gróizt sögu
landsins. Arfhelgi þessara fornu
býla veitti mönnum skjól í áföll-
um, en lagði þeim líka sverð í
hönd, þegar á þurfti að halda til
sóknar. Síðan hefur sveitin auðg-
azt að nýjum býlum og mann-
kostafólki, sem hefur tekið sér
bólfestu við hlið þess kjarnmikla
stofns, sem óx fyrir. Og dyggð
sveitarinnar hefur blandazt fram
taki nýrra menningarstrauma.
í þessari nýsköpun var Stefán
Þorláksson í Reykjadal ótrauður
þátttakandi og meðal forvígis-
manna frá öndverðu. Hann fædd-
ist upp á gamalgrónu heimili, en
hyggindi hans og gjörhygli opn-
uðu honum ungum sýn til stór-
brotinnar tækni og athafnalífs,
sem var að rísa á legg með þjóð-
inni.
Hvarvetna sá hann möguleika
til framfara og umbóta og átti
það þor, sem verkefnin kröfðurt
af honum. Hann þekkti út í
hörgul þörf sveitar sinnar og
vaxtarskilyrði, orkaði með
hyggni sinni og vökulli forsjálni
á viðgang hennar og tvinnaði
giftu sína hennar örlögum.
Óglöggvari menn en Stefán sáu
vafalaust, að með mörgum trygg-
ari hætti mætti ávaxta fé en að
reisa við eyðibýli á hjara byggð-
árinnar. Samt réðst hann í það
og með þvílíkri reisn og skörungs
skap, að sæmdi rausn hans og
höfðingslund. Hann var ekki held
ur sá, að hann gengi frá verki
hálfköruðu, enda ekki sýnt um
að hopa af hólmi né láta hlut
sinn nema fullreynt væri. Dygð
sveitarinnar og helgi var honum
runnin í merg og bein, og þvi var
engu ofkostað, ef það mætti
stuðla að því að byggja landið.
Persónuleiki Stefáns í Reykja-
dal var gæddur óvenjulegum
þokka, þar sem fölskvalaus
tryggð við menn og málefni og
brigðalaus festa voru kvistir af
fomri rót, en sívakin athafnaþrá,
löngun til að láta verkin tala 1
kringum sig, sýnist fremur græðl-
ingur á meiði nýrra tíma.
Þegar þeyst er hjá garði og
litið snöggvast ó lifsstarf Stefáns