Morgunblaðið - 24.12.1959, Qupperneq 9

FJmmtudagur 24. des. 1959
*# ORGVNBÍ.AÐIB
33
garð Mozarts, þótt hann gæti ekki
annað en dáðst að snilligáfu hans.
Sú saga er sögð, að þegar ópera
Mozarts, Don Giovanni, var frum-
sýnd í Vín og leikhúsgestir hlust
uðu hugfangnir, í djúpri þögn,
á hina guðdómlegu tónlist, heyrð
ist skyndilega skerandi blístur
frá aftasta bekk. Áheyrendur
sneru sér undrandi við í sætum
sínum, og þrátt fyrir hálfrökkrið
í salnum, þóttust margir hafa
þekkt þar Salieri, sem reis úr
sæti sínu, náfölur af gremju og
öfund — og strunzaði út um
dyrnar.
Þegar Salieri lézt, árið 1825,
Constanze, kona Mozarts. —
Myndin máluð skömmu eftir
að þau giftust.
mátti lesa frásagnir í ýmsum
þýzkum blöðum, þar sem því var
haldið fram, að hann hefði á
banasænginni játað hinn óhugn-
anlega glæp sinn: að hafa myrt
hinn mikla tónsnilling, Mozait,
með því að byrla honum eitur í
víni.
• Pushkin
Einn þeirra, sem trúðu því, að
Mozart hefði verið myrtur — og
að Salieri væri morðinginn —
var hið mikla, rússneska skáld,
Alexander Pushkin. — Hann
samdi meira að segja leikþátt um
þetta efni, og ber hann nafnið
„Mozart og Salieri“ — en tón-
skáldið Rimsky-Korsakov gerði
síðar óperu út af leikþætti þess
um. — Þetta verk Pushkins er
raunar harla lítils virði frá bók-
menntasjónarmiði, borið saman
við önnur verk þess mikla skáld
jöfurs, en við skulum þó at-
huga það nokkru nánar hér, því
að ekki verður því neitað, að
þar ber mörg.u saman við ýmis-
legt það, sem tina má saman af
upplýsingum í hinum og þessum
frásögnum af síðustu dögum
Mozarts og andláti hans í Vínar-
borg í desember 1791.
Aður en að því kemur í leikn-
um, að Salieri laumar eitrinu í
vínglas Mozarts, talar hann við
sjalfan sig löngum stundum. í
eintölum þessum gerir hann upp
reikningana við eigin örlög og
reynir að skilgreina fyrir sjálf-
hans eigin verk — öfundin nag-
ar hjarta hans, hvenær se<m hann
heyrir tóna Mozarts.
Þeir þekkjast þó all-vel og
umgangast með vinsemd. í>egar
Mozart er að semja Sálumessu
sína, vinnur hann oft svo að
segja dag og nótt, enda er hann
um sömu mundir að leggja síð-
ustu hönd á Töfraflautuna — er
til dæmis ekki búinn með forleik-
inn, en Mozart hefir aðeins
skamman tíma til þess að ljúka
þessum verkum. Það stendur
honum í rauninni fjarri að semja
verk eins og Sálumessuna, og
reynist hún honum allerfið við-
fangs. Hánn er óviss um hvernig
honum muni takast og heimsækir
Salieri til þess að heyra álit hans
á verkinu. — Hann tekur Mozart
yfrið vel og heilsar honum með
mörgum hjartnæmum orðum
(lauslega þýtt á óbundið mál):
Mozart, þú ert guö — en
hefur ekki huqmynd um þaö.
En ég veit þaðf
Mozart tekur lítt undir gull-
hamrana og svarar:
Kann aö vera — en sá guö er
satt aö segja qlorsoltinn.
Salieri:
Eigum viö þá ekki aö koma og
snœöa saman í óullna Ijóninu?
Mozart:
Það vil ég gjarna — svo sann-
arlega. En fyrst verö ég aö
skjótast heim, svo aö konan
bíöi ekki eftir mér meö miö-
degisveröinn.
(Hann fer).
Salieri situr einn eftir og
hugsar upphátt:
Ég hef veriö útvalinn til þess
aö stööva liann á göngu sinni ■—-
annars er úti um okkur, presta
tónlistarinnar og þjóna.
Hver hefur gagn af því, aö
Mozart lifi áfram og nái hœsta
tindi frœgöarinnar?. ...
Ef hann fellur frá, þá munu
tónverk hans einnig hverfa í
þoku gleymskunnar!
Lokaatriðið fer fram í „sér-
stöku herbergi með píanói" í
veitingahúsinu Gullna ljóninu.
Tónskáldin sitja við' borðið.
Salieri virðist Mozart fálátur og
óglaður. Hann gerir lítið úr því
í fyrstu, en segir svo: „Ja, ég skal
játa það, að Sálumessan min
hefur djúp áhrif á mig“. — Og
síðan segir hann fyrrgreinda
sögu um dökkklædda manninn..
Hann veitir mér aidrei stundar-
ró, þessi myrki maöur. Hann
fylgir mér dag og nótt, og alls
staöar finn ég nálœgö hans.
Þaö er sem viö séum nú þrír
saman hér í stofunni.
• Eiturbyrlunin
Salieri ræður Mozart til þess
að reka svo dapurlegar hugsanir
á brott með freyðandi kampa-
vini. — Þeir sitja yfir glösunum
og ræða um hitt og þetta. Talið
berst m. a. að Beaumarchais, en
báðir hafa þeir samið óperur við
verk eftir hann. Mözart spyr,
hvort Salieri trúi því, sem sagt sé
um Beaumarchais, að hann hafi
eitt sinn byrlað manni eitur.
„Varla“, svarar Salieri, „Beau-
marchais var alltof grunnfær ná-
ungi til þess að láta sér koma tii
hugar að gera slíkt“. — „En þó
var hann snillingur", segir Moz-
©
i
Unðrabarnið Moz-
art — sjö ára. —
Teikning þessi hirt-
ist í frönsku blaði,
þegar Mozart litii
kom í fyrstu hljóm
leikaför sína tii
Parísar. —
Er Salieri hefur enn talað um
stund við sjálfan sig og reynt að
lægja öldur hugans, lætur Push-
kin leiknum lokið.
Bragðarefur
Ekki er gott að segja, á hvaða
heimildum rithöfundurinn hefur
byggt, er hann skrifaði leikþátt
sinn um 1830, eða fimm árum
eftir dauða Salieris. — Enginn
• Mozart
• Knattborösleikur
(billiard) var helzta
tómstundagaman Moz-
arts. — Ekki mun það
fyrst og fremst hafa
verið leikurinn sjálf-
ur, sem heillaöi hann,
heldur er talið, að hann
hafi fundið þar eitt-
hvað — hreyfingar
kúlnanna, eða annað —
sem hafði örvandi á-
hrif á hinn frjóa og
sístarfandi huga hans.
við
„Ástargjöfin“
Og Salieri heldur áfram ein-
tali sínu. Hann talar m. a. um
það, að hann hafi í 18 ár haft
eitur í fórum sínum — „hinztu
gjöf Isoru minnar", kallar hann
það. — Eftir því sem segir í
leiknum, hefur Isora þessi gefið
honum eitrið til þess að hann
fylgdi henni í dauðann. En hann
skorti hugrekki til þess, þótt
hann hafi oft á einmanalegum
stundum, eins og hann segir síð-
ar í eintalinu, „hlustað á rödd
freistingarinnar, en ekki þorað,
þó að þráin eftír dauðanum hafi
oft gripið mig“. En á slíkum
stundum hefur hann enn eygt
möguieika þess að fá einhverju
sinni notið sætleika hinnar miklu
frægðar — já, aðeins „eina nótt,
fulla af sköpunarþrá og glóð“.
Þá og ekki fyrr virðist honum
• Oft stanzaði haxm
í miöjum leik, greip
nótnahefti sitt, sem
haim hafði alttaf við
höndina, og hripaði
niðor stef, sen homim
hafði komið í hug. —
Yfirleitt var hann sí-
raulandí fyrir munni
sér, meðan hann var
i — og :
oft síðar heyra þau
stef í verbmn hans.
undi sér
aleinn við
9 löngum
| stundum. t>á lá „skissu
í? bókin** oftast opin á
k borðánu — «E h»e-
1) myndirnar flugu á blað
i«, gerðar örfáum drátt
§ *f- — Sköpun verks-
knattborðið
anum, og oft var hið Mozart hafi átt margar ur. — K>að er eitt slíkt
þweytandi „handverk". smar frjóusta stundir andartak frjórrar : köp
að skrifa það, dregið viS knaUborðið, ekki unar, sea ieiknarinn
i lengstu fög. sízt, er hann dvaldist Batt reynir hér að
• Ým»r telja, að þar eiu og ótruflað- hregða npp snynd af. ..
í leikriti sínu lætur
P u s h k i n Salieri
lauma eitri í vín-
glas Mozarts, er
þeir hittast i
„Gullna ]jóninu“ og
spjalla saman. —
um sér hina djúpstæðu og
sterku hvöt, sem sífellt rekur
hann áfram í leit að meiri frægð
og frama. Hann segir frá því,
hvernig honum hefir að nokkru
tekizt að ná marki sínu — og hann
talar um, að hann hafi ánægju
og nautn af því að hlusta á tón-
smiðar annarra höfunda — nema
Mozarts. Hann getur ekki notið
snilldar þeirra, vegna þess, að
honum finnst þær skyggja á
upprunnin hin rétta stund til að
deyja. — En svo mátti líka nota
eitrið á annan verðugan hátt:
.... Ef til vill hugsaöi ég þá.
eignast ég einhvern tíma óvin —
hinn mikla. eina óvin.........
Og nú er tíminn kominn. —
Látum því í dag þessa ástargjöf
hverfa í bikar bróöurkœrleik-
ans!
art, „eins og þú og ég. - Snilligáfa
og fúlmennska — heldurðu að
siíkt geti búið saman í einum
manni?“ Salieri svarar með því
að spyrja aftur: ,,Hvað heldur
þú?“ — og þar með hellir hann
eitrinu i glas Mozarts, sem horfir
tdl hliðar, annars hugar. —- Þeg-
ar hann hefur tæmt glasið, sezt
hann við hljóðfærið og leikur
kafia úr Sálumessunni. — Skyndi
lega verður hann þess var, að
Salieri grætur. Hann spyr,
hverju það sæti, en ítalinn biður
hann að hugsa ekki um tár sín
— „haltu bara áfram að leika og
fylla hjarta mitt með tónum þín-
um“, segir hatin.
Og Mozart leikur enn um
stund, en kvartar loks um, að
hann sé þreyttur og vilji halda
heim. Hann kveður Salieri, sem
situr einn eftir og hugsar upp-
hátt:
Brátt munt þú sofna, Mosart —
og sofa lengi........
En hefur hann rétt fyrir sér?
Er ég þá ekki snillingur?
Snilligáfa og mannvonzka geta
ekki fariö saman!
Jú — víst ....
vafi virðist leika á þvi, að ítal-
inn hafi verið hinn mesti bragða
refur og efeki alltaf verið vandur
að meðulum til þess að koma
málum sínum fram — en það er
engin sönnun þess, að hann hefði
iíka getað myrt mann með köldu
blóði.
Samtíðármaður Mözarts, próf’.
Franz Niemtsohek, skrifar á ein-
um stað í ævisögu sinni um
meistarann svo, að Salieri hafi
sagt við einn kunningja sinn rétt
eftir dauða Mozarts: „Vissulega
er bágt, að slíkur höfuðsnilling-
ur, skuli horfinn af sjónarsvið-
inu — en ég segi þér satt, ef
hann hefði lifað lengur, hefðum
við hinir brátt fallið í gleymsk-
unnar djúp“. — Niemtschek seg-
ir, að það hafi verið á allra vit-
orði, að Salieri var „hatramm-
asti andstæðingur meistarans" —
og leggur á hann höfuðsök þeirra
óviðunandi starfsskilyrða, sem
Mozart varð að búa við í Vin. —
í sama streng taka margir fleiri,
sem um Mozart hafa skrifað, svo
sem t. d. Rudolf Freisauf í bók
sinni um óperuna Don Giovanni.
Alexander Wlibischleff hefur
ritað ýtarlega um líf og starf
Mozarts, og þar dvelur hann tals
vert við síðustu daga og andlát
meistarans. Eitt atriði í frásögn
hans er einkum athyglisvert í
sambandi við fyrrgreint verk
Pushkins. —Það er þegar Mozart
er að ljúka við Töfraflautuna og
vinnur jafnframt öllum stund-
um að Sálumessunni. Hann er að
ganga fram af sér með vinnu, og
kona hans Constanze, er mjög
áhyggjufull. — Henni tekst loks
að fá hann til þess að hvíla sig
©
|
í
}
um stund. Þau leigja sér vagn,
þótt þau hafi raunar ekki efni
á því — en Mozart er of mátt-
farinn til þess að ganga. Þau
aka til Prater, stíga þar af vagn-
inum og setjast í grasið, en fersk
ur haustblærinn blæs frá Dóná
og leikur um þau. — Sáiumess-
an var honum jafnan efst í hug
þessa daga, og hann fer enn að
tala um hana við konu sina. Og
loks segir hann:
— Trúðu mér, Constanze —
Þessa tónsmið skrifa ég handa
sjálfúm mér. Ég er búinn að
vera. Mér hefur verið byrlað
eitur!
Þetta er haft eftir Constanze
— en spurningin er hvort hún
hefur haft ummælin rétt eftir
Mozart, og þá jafnframt, hvort
þau eru rétt endursögð í frásögn
Wlibischleffs. Ef svo væri, mundi
maður óneitanlega verða að
skoða leikþátt Pushkins í nýju
ljósi. — En Vm þetta vitum við
ekkert — og fáum víst aldrei að
vita.
• Keimur dauðans
í frásögninni, þar sem lýst er
banalegu Mozarts og andláti,
rekur maður augun m. a. í það,
er höfundurinn talar um, hvern-
ig sjúklingurinn stirðnar meira
og meira. — Oftast hefui verið
talað um, að Mozart muni hafa
látizt úr heilabólgu, en ekki virð
ist frásögn Wlibischleffs koma
heim við þá sjúkdómsgreiningu.
Hann segir einnig frá því, að við-
staddir hafi veitt því athygli,
Framh. á bls. 41