Morgunblaðið - 22.03.1960, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 22. marz 1960
MORGTJTSBLAÐIÐ
13
innzt 200 ára afmælis land-
læknisembættis
18. MARZ síðastliðinn voru 200
ár liðin síðan Bjarni Pálsson tók
við landlæknisembætti á íslandi
við stofnun þess. Er það jafn-
framt upphaf innlendrar læknis-
kennslu.
í tilefni þessa flutti Jón Stefen-
sen, prófessor, erindi um Bjarna
Pálsson og samtíð hans í hátíða-
sal Háskólans sl. sunnudag, fyrir
hönd Læknadeildar Háskóla ís-
lands.
Per hér á eftir stuttur útdráttur
úr ræðu prófessors Jóns Steffen-
sens.
•
Bjarni Pálsson fæddist 17. maí
árið 1719 að Upsum við Eyjafjörð,
þar sem faðir hans, Páll Bjarna-
son, var prestur, en kona hans og
móðir Bjarna var Sigríður Ás-
mundsdóttir. Bæði voru þau
hjón af góðum norðlenzkum ætt-
um og þóttu góðum gáfum gædd,
einkum Sigríður.
Bjarni lauk prófi úr Hólaskóla
1745 og sigldi árið eftir til Kaup-
mannahafnar, þar sem hann lagði
stund á náttúru- og læknisfræði.
Árið 1748 varð hann „Philo-
sophiae Baccalaureus, samtímis
Eggerti Ólafssyni, og sumarið
1750 voru þeir félagar sendir til
íslands, aðallega til handritasöfn-
unar á vegum Árna Magnússonar
— sjóðsins.
Jón Steffensen, prófessor
flytur ræðu sína í hátíðasal
Háskólans
Aftur eru þeir félagar sendir
til landsins 1752 og hafa nú fimm
ára viðdvöl við rannsóknir á nátt-
úru landsins og þjóðarhag.
Þessi för var farin fyrir til-
stilli Vísindafélagsins í Höfn, og
er árangur hennar hin mikla og
ágæta ferðabók Eggerts og
Bjarna.
Bjarna Pálssyni var veitt land-
læknisembætti sama dag og það
var stofnað, 18. marz 1760. Kjör-
um landlæknis fylgdi frítt jarð-
næði eftir eigin vali og 800 ríkis-
dalir til að hýsa jörðina. Bjarni
valdi Nes á Seltjarnarnesi að á-
býlisjöi'ð, og þar var á næstu ár-
um reist Nesstofan, sem enn er
við líði.
Árið 1763 gekk Bjarni að eiga
Rannveigu Skúladóttur, land-
fógeta og bjuggu þau að Nesi, þar
til Bjarni lézt 8. september 1779,
sextugur að aldri. Þau eignuðuzt
7 börn, en aðeins 3 þeirra kom-
ust á fullorðinsár.
Það mun ekki ofmælt, að öld
sú, er fóstraði Bjarna, er sú þung-
bærasta, er yfir þessa þjóð hefur
gengið og kemur það ljósast fram
í fólksfjöldanum og líkamshæð
manna.
í upphafi aldarinnar er fólks-
fjöldinn liðlega 50 þúsund og eru
þá nýafstaðin mikil harðindaár,
öll árin 1696—1702, sem vafalaust
höfðu fækkað þjóðinni talsvert.
sjúkdóma á 18. öld verður að
nægja til að gefa hugmynd um
við hvað var að etja í þessum
eínum um það bil, er Bjarni sett-
ist í landlæknisembættið.
Læknisráð almennings, áður en
komu til lærðir læknar, eru ákaf-
lega misjöfn að gæðum, sum
hreinir töfrar eða galdrar, önn-
Nes á Seltjarnarnesi, þar sem Bjarni Pálsson bjó.
Síðar á öldinni kemst fólksfjöld-
inn aldrei aftur upp í 50 þúsund,
en fellur tvívegis niður fyrir 40
þúsund, eða eftir stóru-bóluna
1707 og móðurharðindin 1783.
Og líkamshæðin hefur aldrei
orðið minni en á 18. öldinni, en
þá er meðhæð karla um 167 sm,
og er þá farin að nálgast ískyggi-
lega mikið hæð hinna fornu Græn
lendinga, er þeir líða undir lok.
Svo ætla má að mjótt hafi verið
á mununum um, að Islendinga
biðu sömu örlög.
•
Orsakir mannfellisins voru sum
part drepsóttir, svo sem stóra-
bóla, sem talin er hafa hrifið
burt um þriðjung þjóðarinnar, en
athugun á mannfjölda-línuriti á
18. öld sýnir, að vegna mikillar
viðkomu var þjóðin furðu fljót
að ná sér eftir slíkar blóðtökur,
ef ekki kæmi annað til, en hung-
urvofan sveif hér yfir að stað-
aldri og steypti sér yfir þjóðina,
hverju sinni er bjargræðisvegirn-
ir brugðust, og hún var megin-
orsök þess, að íbúatalan rétti
aldrei við aftur alla þá öld.
En þó drepsóttir og hungur-
dauði hafi átt drýgstan þátt 1
mannfækkuninni, þá er jafnvíst,
að fjölmargir aðrir kvillar áttu
drjúgan þátt í henni, enda marg-
ir sjúkdómar, sem magnast við
vaneldi og geta þá orðið banvæn-
ir. Beztar upplýsingar um al-
mennustu sjúkdóma á 18. öld fást
með því að athuga hverjir voru
það á 19.* öld, þegar fyrst koma
fram sæmilegar skýrslur um
þetta efni, samdar af lærðum
læknum og áður en farin er að
verða teljandi breyting á sótta-
fari hér. Fremstar eru skýrslur
Schleisners, sem ferðaðist um
landið 1847 og Jóns Finsens, sem
var héraðslæknir í austurhéraði
Norðurlandsins 1856—66.
Báðum ber þessum læknum
saman um, að þegar sleppir um-
ferðapestum, s.s. barnaveiki,
taugaveiki, skarlasótt, mislingum,
kíghósta, taklungnabólgu og
kvefpestum, séu tíðustu kvillarn-
ir gigt, sullaveiki, hysteri, ýmsir
magakvillar, trúlega oftast maga
sár og tíðateppa. Ótalinn er þá
ungbarnadauði, sem samkvæmt
útreikningi Schleisners nam þau
ár, er engar meiri háttar pestir
gengu, um 30% fæddra, en á
sama tíma i Danmörku var hann
19%. —
Þetta stutta yfirlit yfir aðal-
ur skaplegri sem byggjast á lækn
ingamætti ýmissa jurta og rekja
má til læknastarfsemi munka.
Eitt ráð var þó notað öðrum frem
ur, og það var blóðtökur, sem
skottulæknar framkvæmdu, en
þær munu tíðast hafa gert meira
mein en gagn, og stundum riðu
þær sjúklingnum að fullu.
•
Þeim mönnum, er hafa kynnt
sér aðdragandann, að stofnun
landlæknisembættis ber saman
um að Vísindafélagið í Kaup-
mánnahöfn eigi hvað mestan þátt
í því. Þetta félag var stofnað
1742. Félagið lét náttúruvísindi
mikið til sín taka, en af þeim
áhuga leiddi m.a. rannsóknarleið-
angur Bjarna og Eggerts til ís-
lands, sem beint eða óbeint verð-
ur til þess, að landlæknisembætt-
ið er stofnað. Svo virðist sem
Bjarna sjálfum hafi verið um og
ó, að taka að sér landlæknisem-
bættið.
En ekki skal ég lá Bjarna, þó
honum hafi hrosið hugur við að
taka að sér heilbrigðismál þjóðar-
innar, að vísu hefur honum verið
allra manna ljósust þörfin á slík-
um manni hér, af ferðum sínum
um landið, en þá fór hér yfir
einn versti hungurfellirinn, sem
á árunum 1752—59 fækkaði fólk-
inu um liðlega 6000, en jafnljóst
hefur Bjarna þó orðið skilnings-
og áhugaleysi landsmanna á heil-
brigðismálum og vantrú þeirra á
lærðum læknum. Hann hefur séð
fyrir sér í anda vonlausa bar-
áttu einyrkjans við tómlætið, og
því miður átti sú sýn fyrir sér að
rætast allt of áþreifanlega. Það
verður naumast sagt að mulið
hafi verið undir brautryðjanda
íslenzkra heilbrigðismála, hvorki
af löndum hans né stjórnarvöld-
um, en þrátt fyrir það, veikindi
og vínhneigð, varð Bjarna þó vel
ágengt í sumum störfum sínum.
Þegar á fyrsta embættisári tók
Bjarni sinn fyrsta nemanda í
læknisfræði og alls munu þeir
hafa orðið um 11, sem lærðu hjá
honum um lengri eða skemmrj.
tíma, og af þeim voru 4 orðnir
fjórðungs-kirurgar áður en hann
lézt, en sá fimmti skömmu síðar.
En þrjú fjórðungsembætti voru
stofnuð fyrir tilstilli Bjarna.
Árið 1761 fékk hann hingað
lærða, danska ljósmóður til að
kenna íslenzkum ljósmæðrum, én
sjálfur yfirheyrði hann alls 15
NÆR 80 dregnir, sem eru á sjó-
vinnunámskeiði Æskulýðsráðs
Reykjavíkur, fóru í 3 klst. sjó-
ferð hér út fyrir eyjar á laugar-
daginn með varðskipinu Ægi.
Var þetta fræðslu og kynnisferð
fyrir strákana og var ferðin
þeim sannkallað ævintýri.
Drengirnir voru í fylgd með
kennurum sínum en meðan á
siglingunni stóð, voru þeir stöð-
ugt á ferð um skipið með kenn-
urunum sem sýndu þeim og út-
skýrðu fyrir þeim, sem fyrir aug
un bar af tækjum skipsins, en
þarna fengu drengirnir meðal
annars tækifæri til að fylgjast
með stillingu á kompás, heim-
sóttu vélarúmið meðan aðalvélin
knúði skipið 8—10 mílur. Þeim
var sýnt hvernig gúmmíbjörgun-
arbátur oppar sig eftir að hon-
um hefur verið kastað frá borði.
Það var skotið af litlum línubyss-
um og loks var skotið tveim púð-
urskotum úr falbyssunni á Ægi.
Mikil tihlökkun hafði verið
meðal drengjanna fyrir þessa
ferð, og fullvíst má telja að þeir
munu lengi minnast þessarar
morgunstundar á Ægi.
Áður en Ægir sigldi inn á
Reykjavíkurhöfn aftur þökkuðu
drengirnir varðskipsmönnum,
undir stjórn Jóns Jónassonar
skipherra, fyrir góðar viðtökur
um borð, og hylltu þeir Ægi og
áhöfn hans með ferföldu húrra-
hrópi á þilfarinu.
Blaðamenn ræddu við kennara
of fulltrúa Æskulýðsráðsins um
sjóvinnunámskeiðin og komst
einn þeirra þannig að orði, að ef
sjóvinnunámskeiðin hefðu verið
komin í það horf, sem nú er fyrir
hálfum öðrum áratug, myndi
ekki vera eins mikill skortur á
mönnum til starfa við fiskiskipa-
flotann sem raun ber vitni.
Er nú unnið að því á vegum
Æskuýðsráðsins að útvega drengj
unum skiprúm í vor og standa
Boðið í siglingu
Sigurður Sigurðsson, landlæknir
ljósmæður og fékk því framgengt
1766, að þær fengju 100 ríkisdali
árlega hjá konungi.
Bjarni mátti horfa upp á mik-
inn harmleik þjóðar sinnar úr
embættisstólnum, án þess að fá
rönd við reist, enda, svo notuð
séu orð Sveins Pálssonar, „lagð-
ist hann fyrir þreyttur, þreyttur
af embættisörðugleika og áhuga,
þreyttur af pínufullum sjúkdómi,
þreyttur af ýmsu mótkasti, hvað
enginn vissi sem hann sjálfur.
Hann liggur þar, sem hann sjálf-
ur valdi sér stað, þar sem hann
sjálfur til vegar kom hinni líkn-
arfyllstu stiptun meðal manna,
þar, sem allir vissu að hitta hann'
til hjálpar nær því um 20 ár, en
vegfarandinn, sem nú ber þar að,
heyrir hann ekki nefndan, sér
ekkert blómstur plantað á legstað
hans í full 20 ár, veit ekki að
hann var til. Svo mat 18. öldin
dyggð og verðugleika. Svo ó-
mannsárt er land vort. Nú það
telur varla helming barna sinna
mót því áður var“.
•
Að loknu erindi prófessors Jóna
Steffensens, þakkaði núverandi
landlæknir, Sigurður Sigurðsson,
háskólanum fyrir að hafa minnzt
þessa afmælis og las upp bréf frá
heilbrigðismálaráðuneytinu, þar
sem það býðst til að kosta útgáfu
og samningu sögu Bjarna Páls-
sonar og heilbrigoismála á ís-
landi.
vonir til að það muni takast, þvl
strákarnir hafa þegar hlotið góða
undirstöðumenntun og munu
margir hverjir mjög fljótt kom-
ast upp á lagið. Vaxandi áhugi
er meðal unglinga í bænum fyrir
sjóvinnunámskeiðum og eru á
því sem nú stendur yfir 84 dreng
ir.
j.xoxj.1 u, íj nr uvi vsauui^_____________