Morgunblaðið - 24.12.1960, Blaðsíða 12

12
MORCinvnr jðið
Laugardagur 24. des. 1960
. E IR M U N U sennilega fáir íslendingarnir, sem komnir
eru tii vits og ára, er ekki hafa einhvern tíma lesið
ævin-ýrasöguna frægu um Róbínson Krúsó. Hún hefur
löngum verið mikið eftirlæti unglinga, og þá fyrst og
fremst hraustra og ævintýragjarnra drengja, um heim
allan að segja má.
Nú eiu liðin rúm 240 ár síðan Róbínson Krúsó —
eða ..Iiife and Strange Surprising Andventures of Robin-
son Crusoe“, eins og sagan hét upphaflega — kom fyrst
ut áiið 1719. Hún náði þegar í stað gífurlegum vin-
sældum og síðan hefir hún verið gefin út aftur og aft-
ur bæði á frummálinu og í þýðingum á ótal tungumál-
um — í þúsundum og aftur þúsundum eintaka.
Það er svo ekki síður til marks um vinsældir sögu-
efnisins að út hefur komið ótalinn fjöldi eftirlíkinga og
endursagna í ýmsum löndum, og hafa þær meira að
segja víða náð enn meiri útbreiðslu og vinsældum en
sjalf fiumsagan.
i stæðan til þess, að hér verður
nú hripað niður litils háttar
um „sögu“ skáldsögunnar Róbín-
sons Krúsós er fyrst og fremst sú,
að um þessar mundir eru liðin
300 ár frá fæðingu höfundarins,
Daniels Defoes, en það er fyrst
og fremst þessi saga, sem haldið
hefir nafni hans á lofti, meðal
alls almennings a. m. k. Raunar
er ekki alveg tvímælalaust,
hvenær Defoe fæddist, en í flest-
um heimildum mun þó fæðingar-
ár hans vera talið 1660. (Sums
•taðar segir 1659 — annars stað-
ar 1661). Ekki hefir verið mikið
um tilhald vegna þessa afmælis,
þrátt fyrir hinar gífurlegu vin-
sældir umræddrar sögu höfund-
arins. Liggja vafalaust m. a. þær
ástæður til þess, að Defoe hefir
ekki getið sér neina varanlega
frægð af öðru en þessu eina
verki, svo sem fyrr segir, — og
«vo hitt, að fjöldi fólks víða
um heim setur ekki nafn Defoes
í samband við Róbínson Krúsó,
þar sem það eru fyrst og fremst
stælingar og endursagnir hinnar
upprunalegu sögu og höfundar
þeirra, sem gert hafa Róbínson
*ð frægri persónu í ýmsum lönd-
um.
Parmes loðinbjörn
Það er ekki aðeins, að margir
hafi gert beinar endursagnir eft-
ir sögunni - með sömu persónum
og líkri atburðarás — heldur má
«egja, að upp af Róbínson Krúsó
hafi sprottið heil bókmennta-
grein, hrakningasögur, sem bera
greinilegt svipmót af . sögu
Defoes. — Vert er að geta um
það í þessu sambandi, að þessi
•agnagrein hefir komið nokkuð
▼ið íslenzkar bókmenntir. Þann-
ig vill til, að fyrstu þýddu skáld-
•ögurnar í nýjum stíl, sem út eru
gefnar hér á landi, eru einmitt
*f þessu tagi. Hér er um að ræða
tvær sögur, sem prentaðar voru
á Hólum árið 1756, og nefnast
þær „Sagan af Gústav Land-
krón“ og ,,Sagan af Berthold hin-
um engelska". Fyrrnefnda sagan
er þýzk að uppruna og hin
ensk, en báðar eru þær
þýddar úr dönsku, og er þýð-
andinn séra Þorsteinn Ketilsson,
prófastur í Vaðlaþingum í Eyja-
firði. — í framhaldi af þessu er
svo þess að geta, að fyrsta frum-
samda, íslenzka skáldsagan á síð-
ari öldum, „Sagan af Parmes
loðinbirni", er einnig í „Róbín-
son-stíl“ — og er raunar greini-
legt, að hún hefir orðið til fyrir
áhrif frá fyrrgreindum þýðing-
um, einkum sögunni um Bert-
hold. — Sagan hefir verið samin
einhvern tíma á 3. fjórðungi 18.
aldar, elzta handritið af mörg-
um, sem til eru, er frá 1775.
Þetta er saga um hrakninga
manns í ókunnu landi, en stað-
hættir benda mjög til þess, að
höfundur hafi haft Grænland í
huga, er hann samdi verk sitt.
— Ekkert höfundarnafn er á sög-
unni, en hins vegar benda sterkar
líkur til þess, að höfundurinn sé
séra Jón Bjarnason, prestur á
Ballará á Skarðsströnd (1721
1785). Vitað er, að sr. Jón þekkti
Hólaútgáfuna frá 1756, og svo
var hann mikill áhugamaður um
Grænland — vildi jafnvel að ís-
lendingar gerðu það að nýlendu
sinni, og hafði sjálfur um tíma
hug á að setjast þar að.
„Sagan af Parmes loðinbirni"
var fyrst prentuð í Reykjavík
árið 1884, síðan var hún gefin
út vestanhafs, 1911 (Gimli í
Kanada), og loks í Vestmanna-
eyjum, árið 1943.
Merkur blaðamaður
En snúum okkur nú aftur að
manninum, sem kom öllum
,,Róbinson-bókmenntunum“ af
stað og markaði þannig óbeint
spor í sögu íslenzkrar sagnagerð-
ar. Saga Daniels Defoes, bæði
sem rithöfundar og manns, er
nokkuð séstæð og býsna broguð
að ýmsu leyti. Reyndar eru.ekki
til fyllilega samfelldar og ýtar-
legar upplýsingar um lífsferil
hans (enda verður hann ekki
rakinn hér að ráði), en það, sem
kunnugt er, virðist bera þess
vott, að maðurinn hafi átt í ýms-
um brösum um dagana og ekki
látið sér allt fyrir brjósti brenna.
— Hann var sonur trúrækins
slátrara í Lundúnum, og mun
faðirinn hafa óskað þess helzt,
að hinn gáfaði sonur sinn gengi
menntaveginn og gerðist kirkj-
unnar þjónn.
Eðli hins unga Defoes stóð hins
vegar alls ekki til slíks. Varð
fremur lítið úr menntun, því að
hugur hans hneigðist fremur til
starfs og ævintýra en bóka-
grúsks. Gekk Defoe í herþjón-
ustu á unga aldri, en vann síðar
hin ólíkustu störf. Hann gerð
ist prjónlesmangari, tígulsteina-
brennari, bókari hjá tollþjónust-
unni o. fl. o. fl. Varð gjaldþrota,
fór úr landi og flæktist um skeið
um meginland Evrópu, einkum
á Spáni og í Portúgal.
Þegar hann sneri heim á ný
tók hann loks til við skriftir fyr-
ir alvöru — og ritaði til að
byrja með einkum bæklinga og
greinar um stjórnmálaleg efni.
Með einum bæklinga sinna („The
Shortest Way with the Dis-
senters",- 1703), sem var napurt
háð og gagnrýni á ýmislegt sem
miður fór hjá hinum æðstu í þjóð
félaginu, bakaði hann sér óvild
Önnu drottningar. Var Defoe þá
settur í gapastokkinn (sbr. Ijóð
hans, „Hymn to the Pillory",
1704) og síðan fangelsaður í tvö
ár — og reyndar var það ekki í
eina skiptið sem hann kynntist
við svartholið. Meðan hann sat í
fangelsinu, hóf hann útgáfu tíma-
ritsins ,,The Review“ (1704),
fyrsta enska tímaritsins, sem
hægt er að nefna því nafni. Segja
má, að Defoe hafi verið einhver
áhrifamesti maðurinn á frum-
skeiði brezkrar blaðamennsku.
— Eins og fyrr segir, skrifaði
Defoe mjög mikið um pólitísk
efni, en ekki virðist sannfæring
hans í þeim efnum hafa verið
mjög föst fyrir, eða þá — sem
ýmsir hafa raunar haldið
fram — að hann hafi
verið býsna fús að selja hana
hæstbjóðanda. Svo mikið er víst,
að hann var ekki við eina fjölina
felldur á þessu sviði og var ým-
ist málsvari „whigganna" eða
„toryanna".
— ★ —
En hvað sem annars má um
Defoe og skrif hans segja,
var hann mjög hugmyndaríkur
og furðulega afkastamikill rit-
höfundur. Auk allra þeirra blaða
greina, bæklinga og bóka, sem
komu á prent meðan hann lifði,
fannst mikill fjöldi ýmiss konar
handrita í fórum hans, þegar
hann lézt, árið 1731. Að vísu er
ekki ljóst úm sumt af því, hvort
það eru raunverulega verk
Defoes, en eigi að síður munu
þau ritverk, stór og smá, sem
sannanlega eru eftir hann, skipta
hundruðum. Og ekki vantar fjöl-
breytnina, því að segja má að
maðurinn hafi skrifað um allt
milli himins og jarðar — og í
hinum margvísleguwéu formum.
Þannig leit hann út — sam-
kvæmt samtímateikningu —
hinn hugmyndaríki og afkasta-
mikli rithöfundur, Daniel Defoe,
sem frægur hefir orðið um allan
heim af sögunni um Róbínson
Krúsó — Önnur þekktasta
skáldsaga hans er „Journal of
the Plague Year‘*, en auk þess
má nefna sögurnar „Captain
„Singleton“, „Moll Flanders“ og
„Memoirs of a Cavalier“, sem
telja má eins konar fyrirrenn-
ara hinna sögulegu skáldsagna
sir Walters Scotts.
Fyrirmyndirnar
í>að er eftirtektarvert og nokk-
uð sérstakt um rithöfund, að
Defoe hefur ekki skáldsagnagerð
fyrr en hann er kominn fast að
sextugu — en það eru svo einmitt
hinar tiltölulega fáu skáldsögur
hans, skrifaðar á örfáum árum,
að því er virðist (a. m. k. koma
þær allar út á árabilinu 1719—
1724), sem varðveitt hafa nafn
hans frá gleymsku meðal ail-
mennings. Og þetta á þó lang-
an hátt standa jafnfætis fyrsta
hlutanum, og þekkja þá nú varla
neinir lengur nema bókmennta-
fræðingar.
Yfirleitt er talið, að Defoe hafi
raunverulega atburði til fyrir-
myndar í öllum skáldsögum sín-
um — beint eða óbeint. Þannig
er og um Róbínson Krúsó. Enda
þótt sú saga verði ekki rakin með
fullri vissu, er þó talið nokkurn
veginn víst, að Defoe hafi fengið
hugmyndina að þessari marg-
frægu ævintýrasögu sinni, er
hann frétti af furðulegri reynslu
skozks sjómanns, sem árum sam-
an hafði lifað einn og yfirgefinn
á eyðieyju undan vesturströnd
Suður-Ameríku. — Má segja, að
þeir Defoe og þessi skozki sjó-
maður hafi gert' hvor annan
dauðlegan, því að ólíklegt er að
nafn hins síðarnefnda hefði lif-
að, ef það hefði ekki með svo
sérstökum hætti verið tengt sögu
Defoes.
Á eyðieyju
Hann hét Alexander Selkiik,
þessi skozki sæfari. Hann var
yngstur sjö bræðra — og segir
sagan, að honum hafi verið spáð
því á unga aldri, að hann ætti
eftir að lenda í miklum ævintýr-
um. Hvað sem spádómi þeim líð-
ur, er víst óhætt að segja, að
margur mundi gera sig ánægðan
með minni ævintýri en Selkirk
komst í. •— Einhverjar sögur
hafa verið uppi um það, að Sel-
kirk hafi verið brösóttur nokk-
uð og ekki nein sérstök fyrir-
mynd um guðsótta og góða siði.
Hvað sem um það er, fór svo,
er hann var stýrimaður á skút-
'unni „Cinque Port“, árið 1704,
Teikningin sýnir Róbínson á unga aldri, ásamt föður sínum
— í Kaupmannahöfn. Þar Iét Þjóðverjinn Grabner Róbínson
eiga heima í hinum fyrstu útgáfum sínum af sögunni. Síöar
flutti hann þó söguhetjuna til Englands.
helzt við um þá bók, sem hér er
á dagskrá, fyrstu, stærstu og
langþekktustu skáldsögu hans —
Róbínson Krúsó. Sagan „sló í
gegn“ þegar í stað, eins og fyrr
segir, og áður en árið var liðið
kom út annað bindi og á næsta
ári hið þriðja. En þessir tveir síð-
ari hlutar verksins þykja á eng-
$0CCN CD BCKI §ÖCUNNI
að honum varð hastarlega sund-
urorða við skipstjóra sinn — og
var þá settur á land á eyðieyju
og skilinn þar eftir. Segja heim-
ildir ýmist, að hann hafi sjálfur
í fússi krafizt þess að verða sett-
ur þarna á land, eða þá að skip-
stjórinn hafi þannig losað sig við
hann með valdi. „Marooning'*
(að setja menn á íand á eyði.
strönd) var hreint ekkl svo
óvenjulegt fyrirbæri á þessum
tíma. Samkvæmt hinum ströngu
sæferða-lögum, skrifuðum og
óskrifuðum, réðu skipstjórnar-
menn nánast lífi og limum sjó-
bÍMSOH
fÚSÓ