Morgunblaðið - 31.05.1961, Blaðsíða 1
INIoregsblað
víð og dreif um menningarsam-
band íslendinga og Norðmanna
eftir Guðmund G. Hagalín, rithöfund
HOLLVINUR fslendinga, prófes
sor Fredrik Paasche, sagði í
grein sinni Islandske inntryk.
„Vér Norðmenn eigum oss
gjarna hlutdeild. í sögunum ís-
lenzku og teljum þær einnig
túlka norska þjóðarsál. Áreiðan
lega getux þetta orðið um skör
fram. Sagnaiist fslendinga á sér
íslenzkar rætur: Áar þjóðarinn-
er voru í andlegu uppnámi, þeg-
tar þeir námu ísland og áttu þar
síðan við að búa aðstæður, sem
ekki voru til þess fallnar að
leggja hömlur á skapsmuni
þeirra, stjórnskipuliag íslendinga
var algjörlega miðað við frelsi
einstaklingsins, en jiafnframt þok
eði það mönnum saman og
gæddi hvern einstakan sívöikul-
líTn áhuga á högum og háttum
annorra, og í allri sinni hörku og
ollum sínum mikillei'k hafði og
náttúra landsins upp á að bjóða
ofurgnægð hreinna og fastra
forma“.
íslendingar ihafa oft ergt sig
ét af því, sem prófessor Paasche
víkur að í upphafi þessarar til-
vitnunar, og sjálfur veit ég
( manna bezt af viðtölum við
Ihundruð manna í byggðum Nor-
egs, hve viðkvæmt mál það er
íslendingi, að heyra norskan
jnann tala um sögurnar sem forn
norskar bókmenntir, Kn þó að ég
léti aldrei hjá líða að leiðrétta
og víta þá menn, sem þannig töl-
tiðu eða skrifúðu, og gætti þess
vandlega að taka ræ'kilega fram
í bliaðagreinum mínum og fyrir-
Sestrum, að við íslendingar
tækjum engan veginn vel upp,
*ð Norðmenn eignuðu sér ís-
Jenzkar fornbókmenmtir, þóttist
ég brátt komast að raun um, að
la.ngélestum þeirra manna, sem
á annað borð þekktu þær og
unnu þeim, gekk síður en svo til
óvild eða ágengni, þegar þeir
ikölluðu þær norskar. Ég hygg,
eð sjónarmið slíkra manna verði
bezt skýrt með atviki, sem fyrir
mig kom á ferðalagi um Hörða-
iland veturinn 1925—’26, atviki,
eem hrærði mig, en varð mér
iþá ekki að verulegu umhugsunar
efni, enda mætti ég daglega alúð
©g ræktarsemi fjölda manns.
Ég var sitadd ur í Alviðru og
gisti þar á myndarlegum bónda-
bæ. Mjög vel var að mér búið,
en þar eð ég kom síðla dags og
flutti erindi um kvöldið, t.alaði
ég lítilslháttar við húsráðendur
og son þeirra, sem var formaður
félags þess, sem hafði fengið
mig sem fyrirlesara. Ég reis
ekiki snemma úr rekkju, og þeg-
er ég hafði gengið út og svipazt
um, settist ég að morgunverði
með bónida, en síðan beið mín
ökutæki, sem skyldi flytja mig
niður í þorpið Alviðrusund. Að
lokinni máltíð kvaddi húsbónd-
4nn mig vinsamlega og kvaðst nú
verða að víkja að þeim störfum,
sem sonur hans væri við, þvi
að sonurinn ætti að flytja mig á
járnbrautarstöðina.
Þegar ég var ferðbúinn, kom
húsfreyja til mín svolítið vand-
ræðaleg og sagði, að tengdamóð-
ur sína, sem væri karlæg, en sér-
lega hress í anda, langaði mjög
mikið til að sjá mig og hafa tal
af mér. Ég sagði, að henni væri
það ekki ofgott, blessaðri gömlu
konunni og svo var mér þá
fylgt upp á loft og inn þangað,
sem hún var. Hún sat uppi í
rekkju sinni og horfði stóreyg
á mig, virtist litið eitt undra-ndi.
Ég 'heilsaði henni hlýlega og glað
lega, og hún varð eitt bros:
„Komdu sæll, og velkominn!
O.nei, o,nei, — að mér skyldi
auðnazt að sjá þó einn af frænd-
um mímum frá íslandi!"
„Og hvernig lízt þér á?“ sagði
ég 'hlæjandi.
Hún hikaði, en sagði síðan:
„Ég hefði hal'dið þig stærri, já,
og eldri, en annars ertu ósköp
líkur ættinni. Þú minnir mig á
hann bróður minn ,sem fór til
Ameríku, já, svo mikið, að ég
hefði haildið þig barnabarn hans,
ef þú hefðir komið þaðan, þú ert
reyndar líkari ættinni en þeir
tveir af mínu fólki, sem þar eru
fæddir og s'kroppið hafa hingað
heim. Já, gaman er að fá að sjá
þig, gaman að þú skyldir koma
að skoða gamla landið og segja
fólkinu þínu hérna frá ættingj-
um sínum þar.“
„Þú ert ekki búin að gleyma
frændseminni", sagði ég.
Hún sitarði á mig, auðsjáanlega
hneyksluð, sagði síðan:,
„Þú hefðir átt að heyra hann
föður minn tala. Það var rétt
eins og hann myndi eftir hon-
um Þórði, sem héðan fór til ís-
lands. 0,já, o,já, hann var ekki í
vafa um það, að við værum af
sömu ættinni, og ég vildi hann
hefði séð þig, er auðséð á þér,
að hann hefur ekki vaðið í villu
og svima . . . Og er það ekki
rétt, að til sé Alviðra á fslandi
— 'hann sagði það að minnsta
kosti og að þar hefði hann Þórð-
ur búið?“
„Jú, það er Alviðra einmitt í
sveitinni, sem ég er ættaður úr,
Dýrafirði á Vesturlandinu".
„Hún ljómaði og hóf vísifing-
•ur hægri handax til áherziu, þeg-
ar hún sagði:
„Á, myndi hann hafa vitað,
hvað hann söng! Þú berð það
lí'ka með þér, að þú ert aif ætt-
inni, eins og ég er búin að segja
þér“.
„En veiztu, hvaðan 'hann hafði
þetta? Var það ekki úr íslend-
ingasögunum?“
Hún sat íhugandi, sagði svo:
„Það má vel vera, en þeir
vissu það, faðir ha.ns og afi, og
mér er nær að halda, að það
hafi að minnsta kosti geymzt í
minni, að héðan fhiafi einhver far-
ið til fslands hér áður fyrrum‘“.
„Já, en þetta eru nú tíu aldir,
síðan hann Þórður Víkingsson
flutti?“
Hún leit hvasst á mig:
„Veit ég vel, en þó hún væri
löng nóttin, sem grúfði hér yfir
— al'lur danski tíminn, þá mundu
þeir gömlu margt, og gamli kenn
arinn minn hérna, sem enn er
lifandi og lítur stundum til mín,
sagði mér, að fyrir því væru
komnar sannanir, að hér í Nor
egi hefðu geymzt sannar sagnir
á munni fólksins í sveitunum af
mönnum og atburðum frá um
1600 . . . Og það get ég sagt þér
með sanni, að mér og mörgum
fleiri finnst styttra, síðan ykkar
fólk tfór úr landi, heldur en
flestir, sem r-uku til Ameríku og
týndust þar — eða komu maður
og maður heim sem rétt óþekkj
anlegar manneskjur".
Nú varð ég hugsi, en tíminn
hafði flogið frá mér, og svo
kvaddi ég gömlu konuna, sem
bað mér blessunar, bað mig að
heilsa landinu og fólkinu.
Þessa sömu afstöðu til ökikar
fslendinga rak ég mig á dög-
unum oftar hjá almenningi og
einmitt hinum þjóðlegustu
menntamönnum í Noregi, þótt
sjaldan kæmí hún eins skýrt og
afdráttarlaust í ljós og hjá
gömlu konunni í Alviðru. Þessi
afstaða mun ailgengust í Naumu
dal, Þrændiailögum og vestur um
land allt suður á Þelamörk og
Sætisdal, en austanfjalls í Hadd
ingjadal og Valdres og er algeng-
ari í sveitum og sveitaþorpum en
í borgunum, en í borgunum er
hún frekar ríkjandi hjá mennta
mönnum en meðal almennings.
Þorri hinna þjóðlegustu Norð-
manna talar ekki af ásælni um
íslenzkar fornbókmenntir sem
norskar, heldur atf hreykni, sem
á rætur sínar að rekja til þess-
arar afstöðu. Stingum svo hendi
í eigin barm: Saunarlega tölum
við um afrek og velgengni amer-
ískra borgara af íslenzkum ætt-
um eins og þeir væru íslend-
ingar, og víst höfum við viljað
eigna okkur Bertel Thorvaldsen
og Niels R. Finsen og skreyta
okfcur með þeirra frægðarfjöðr-
um — og það án þess að þar hafi
fylgt góðvild í garð Dana, sem
gáfu þessum stórmennum færi á
að neyta þeirra miklu hæfileika,
sem með þeim bjugigu.
2.
Mjög hefur verið deilt um upp
runa Eddukvæðanna og stund-
um af þjóðlegum metnaði, þótt
raunar hafi íslenzkur fræðimað-
ur talið flest þeirra nors>k og
norskur fært rök að því, að þam
væru til orðin í Vesturvegi. Ekr
hvað sem líður skiptum skoðun»
um um þetta, verður hlutux ís-
lendinga ávallt svo stór, að við
þurfum ekki að falla í stafi, þótt
frændur ökkar fýsi að standa ofck
ur það næirri, að eitthvað af
ljóma þessara bókmennta falli á
þá. Við höfum tvímæialaust
bjargað frá glötun svo til ölluia
þeim mikla bókmenntaauði, sem
'orðið heifur grundvöllur norrænn
ar ménningarreisnar á síðari öld-
um, og óumdeilanlega eru ís-
lenzkir menn höfundar að yfir-
gnæfandi meiri hluta alls hins
óbundna máls og auk þess flestra
skáldakvæðanna, og mikil rök
hofa verið færð að því, að ís-
lenzk skáld hafi ort sum hin
merkustu af Eddukvæðunum.
En þrátt fyrir þetta verður
ekki um það deilit, að íslenzk
menningarþróun átti sér gildar
rætur í norskum jarðvegi og að
samskipti ' okkar við Norðmenn
höfðu á hana veigamiki'l áhrif.
Fornar rúnaristur sýna, að
germanskar þjóðir hafa snemma
tekið að styðja ljóðstöfum og
skxeyta heitum og kenningum
það mál, sem þær vildu að vel
geymdist eða yrði að áhrínsorð-
um, og þegar ísland byggist, er
skáldskapur orðinn mikils met-
inn í Noregi. Þá eru þar ort
kvæði ekki einungis undir hin-
um fábrotnu háttum: fornyrðis-
lagi, málahætti og ljóðahætti,
'heldiur er þá lífca til orðinn drótt-
kvæður háttur, og við vitum, að
mörg skáld voru við hirð Har-
alds komungs hárfagra. Mesta
skáld íslendinga um aldir, Egill
S>kallagrímsson, var af alnorsku
foreldri, var maður hinnar fyrstu
kynslóðar, sem fæddist á íslandi,
og dvaldi auk þess löngum erlend
is á blómaskeiði sínu — einkum
í Noregi, og þótt frásagnir þær,
sem hann heyrði í bernsku af
ranglætinu, sem ætt hans hafði
orðið að sæta í hinu fjarlæga
föður- og móðurlandi, hafi haft
djúp og örlögþrungin áhrilf á hið
mikla skiap hans og á myndauð-
ugt og víðfleygt ímyndumarafl
hans, hefði skáldsnilli hams ver-
ið lítt hugsanleg, ef hún hefði
ekki þroskazt í jarðvegi fornrar
skáldskaparhefðar. Hin munn-
lega frásagnarlist hafði og þró-
azt mjög í Noregi, enda þótti
konungum og öðrum höfðingj-
um það hin bezta skemmtam að
hlýða máli snjallra sögumanna.
Og þótt nótt danskra yfirráða og
danskrar tungu ylli því, að ekk-
ert var ritað á norsku máli í
Noregi í margar aldir, var frá-
sagraarhefðin forna svo rótgróin
og lífseig, eins og gamla konan í
Alviðru sagði, að norskir fróð-
leiksmenn á ofanverðri 19. öld
og allt fram á okkar daga hafa
ritað sögur atburða, sem gerðust
á 17. og 18. öld, eftir frásögn