Morgunblaðið - 31.05.1961, Blaðsíða 2

2
MORCVNBLAÐIE
Miðvikudagur 31. maí 1961
sagtmafþtula. Hlefuir reyinzt unnt
að styðja bað rituðum skjölum og
skilríkjum, sem sagnaþulirnir
hafa aldrei séð, að öll aðalatriði
ýmissa ýtarlegra sagna úr sveit
um landsins, svo sem Guðbrands
dal, Trýsil og Sætisdal, hafa
geymzt í minni fróðra sögu-
manna kynslóð eftir kynslóð, en
sögumar hafa verið sagðar þann
ig, að þar 'hefur gætt lífgandi smá
atriða og einkennandi tilsvara,
þótt ekki jafnist þær á við hinar
listrænu sögur frá blómatíma-
bili íslenzkrar sagnalistar. Má
frekar líkja þeim snjöllustu við
sumar frásagnir Björns á Skarðs
á og Jóns Espólíns en við fs-
lendingasögur, en víst er, að
sagnritararnir hafa lesið þýddar
íslenzkar fornsögur, og sums
Staðar bera norsku sögurnar þess
merki; að skrásetjendur þeirra
hafa orðið fyrir áhrifum frá
þeim sagnaskáldum 19. aldarinn
ar í Noregi, sem rituðu alþýðleg
ar og þó listrænar skáldsögur.
3-
Eitt sinn veittist mér sú ó-
blandna ánægja að heyra hinn
ágæta vísindamann, snjalla rit-
höfund og tfrábæra fyrirlesara
prófessor Fredrik Paasche flytja
erindi um íslenzkar forbókmennt
ir og menningarþróun ytfir um
tvö hundruð menntamönnum frá
Norðurlöndunum öllum sex og
eimnig frá Eistlandi, sem á sínum
tulttugu, frelsisárum lagði sívax-
andi áherzlu á menningarleg
samskipti við nágraninialöndin
vestan Eystrasalts. Prófessor
Paasehe fórust þannig orð, að
bókmenntaaírek og menningar-
saga fslendinga væri undur, sem
aldrei yrði til fulls skýrt eða
dkilið frekar en andleg afrek
Porn-Grikkja.
f>að væri fjarstæða að ætla,
að ég gæti — og það í stuttri rit
smíð, sem samin er í skyndi,
gertt þó ekki væri mema sæmilega
grein fyrir því, hvernig íslend-
inigum, með óbeinum tilstyrk
Norðmanna, mátti auðnazt að
vinna sín miklu atfrek, enda fór
mér svo, áður en ég hafði blýtt
á ummæli hins sannfróða norska
snillings og fræðimanms — og
þá einkum eftir lestur ritgerðar
prófessors Sigurðar Nordads um
samhengið i íslenzkum bókmennt
um, að aðdáun, þakklátssemi og
undrun fylltu huga minn og
komu honum oft í uppnám, þegar
ég dvaldi við sköpun og þróum
islenzkrar menningar, samband
hennar við norsfct ásitand og ör-
lög og mikilvægi hennar fyrir
nánustu frændur okkar og raun
ar fleiri þjóðir hins vestræna
heims. Mér flaug jafnvel í hug,
hvort ekki lægi nærri að ætla, að
æðri máttur okkur mönnunum
hefði valið fslendinga til síns
mikla hlutverks.
Hvort sem landnámsmennirnir
norsku komu beimt frá Noregi
eða höfðu staldrað lemgur eða
skemur í Vesturvegi, geymdu
þeir sér í muna mynd síns horfna
tföðurlandis, minningar þaðan og
arfsagnir studdar stökum vísum,
Ikvæðum og kvæðabrotum. Og
hvort sem orsök landnámsims var
konungsofrrki, mamnvíg heima
fyrir, skortur á landrými eða
landkostum, náin tengsl við ætt-
ingja, venzlamenn og vemdara
eða ævintýraþrá var heimam-
fyllgjan þeim eign, sem hlaut
iðulega að minna á sig og vakti
þeim þá ýmist Ijúfsárar kenmdir,
stólt eða bitran sársauka. Þegar
svo þess er gætt, að menn stofn-
uðu hér ekki til byggðahverfa
eims og í Noregi, heldur kostuðu
kapps um að hafa sem mest
landrými og auk þess var örygg
ismálum hvers einstaklings þann
ig háttað, aS ættartengsl og
hvaða greinir urðu með mönn
um ekki aðeims í sveitimni, held
ur í héraðinu, mágrannabyggðum
am og ennfremur landinu öllu,
eir auðsætt, að áhuginn fyrir sög-
um, tækifærisvísum, rímuðum af
reks- og atburðalýsingum, ætt-
Æræði og ölliu fréttnæmu inn-
lendu og erlendu — og þó eink
um frá Noregi og hinum norrænu
byggðum i Vesturvegi — hlaut
að verða mjög mikilil oig almenm-
ur í öllum íslenzkum byggðum.
Á hverju býli stóð bamiS v'ö
kné ömmu eða afa og hlýddi á
sögur og vísur, upprifjun ættar-
temgsla við helztu menn átthag
anria, héraðsins og landsins nýja,
og í skálum stórbýlanna var set
ið við langelda, sagðar afrekssög1
ur fornar og nýjar, bláisið í gaml
ar glæður í brjóstum hinna
roskmu og tendraður eldur í
hjörtum ungra, kvæði sögð fram
og rædd skáldskaparmál. Og á
mannfundum og þingum urðu
fróðir menn og skáld aufúsugest-
ir jafnt höfðingjum sem allri al
þýðu. Á íslandi þeirra tíma vaxð
hvarvetna, þar sem menn voru
saman komnir, skóli í skáldskap
og frásagnarlist, og þar sem
meuui háðu hildi, var skáldum og
sagnamönnum fengið nýtt efni
um að fjalla.
Á þessum tíma var norrænum
konungum þannig farið, ekki
sízt þeim norsku, að þeir höfðu
mifclar mætur á skáldum og
sögiumönnum, og þá fyrst og
fremst skáldum. Það kemur
greinilega fram í sögunum, að
komungarnir skildu, að' þá var
hróðri þeirra og eftirmæli bezt
borgið, þegar þeir voru frægðir
í stuðluðu máli. Margir konung
ianna voru sjálfir skáld, og allir
virðast þeir hafa verið allvel
að sér í skátdskapargreinum.
Þeir báru skyn á það, að hróður
þeirra var því veglegri og betur
tryggður sem kvæðin voru dýr-
ari og skáldsfcaparmálið skrúð-
meira og bundmara, því að þá
varð engu hnifcað, án þess að
rím gengi úr skorðum og röskun
yrði á því samhengi, sem fróðir
menn og skarpskyggnir fundu í
ljóðmálimu. Þeir launuðu og
skáldunum ríklega, konungarnir,
veittu þeim hirðvist og metorð
og höfðu þá stundium að holl
vinum. Sumir 'konungar höfðu
mörg skáld í einu við hirð sína,
og tókst svo samkeppni með
skáldiunum um að vamda se*n
mest kveðskap sinn. Þegar þess
er gætt, að jatfnvel hverjum ætt
smáum og snauðuim sveini var
vis frami í könungsgarði, ef
hann hafði gáfu og kunmustu til
að kveða dýrar drápur, og menn
á hinu afskekkta fslandi ólust
upp í andrúmslofti skáldskapar
Og frásagnarlistar, er ekki undar
legt þótt íslenzkir sveinar, sem
voru gæddir hagmælsku og ríkri
þrá til frama, legðu áherzlu á að
þroska sem mest gáfu sína tii
kveðskapar og öðluðust mikla
leikni um kveðandi og skreytingu
kvæð.a undir þeim hætti, sem
brátt þótti einn konungum boð-
legur. Sú varð og raunin, að
undra tfljótt urðu íslenzk skáld
svo miklu fremri norskum, að eft
ir 930 skipuðu íslendingar einir
sess hirðskálda hjá konungum
Noregs. fslendingar þóttu og
snemma bera af öðrum um fróð
leik, sannsögli og sagnfræðilega
skarpskyggnd. Þegar á ofanverðri
tólftu öld fer norski munkurinn
Theódríkus þeim orðum um ís-
lendinga, að kunnugt sé, að þeir
hafi alltaf borið öðrum þjóðum
fremur lífrænt skyn á sagnfræði
legt tímatal og haft meiri þekk-
ingu á þeim fræðum en aðrir,
og hann kveðst vilja herma í
Noregssögu sinni það, sem þeir
hafi frá sagt, þeir muni gleggst
það liðna, þeir eigi sín fornu
kvæði að styðjast við. Um svipað
leyti lofar danski sagnritarinn
Saksi ísleindinga fyrir andlegan
áhuga þeirra. Hann segir, að þeir
búi í hrjóstrúgu landi, en bæti
sér upp vöntun veraldarauðs með
því að leggja rækt við anda
sinn, þeir vinni öllum stundum
að því að afla sér þekkingar á
afrekum manna í framandi lönd
um, yndi þeirra sé að festa sér í
minni sögu allra þjóða, þeir
setji jafnt stolt sitt í að tala um
dyggðir annarra og að frægja
sínar eigin.
Við vitum það af íslenzkum
sögum, að ísilendingar unnu ekki
aðeins því fielsi og sjálfræði,
sem þeir áttu við að búa hér á
landi, heldur litu mjög snemma
á sig sem sérstaka þjóð, þótt þeir
hefðu mikið saiman að sælda við
frændur sína Norðmenn og
ræktu vel við þá frændsemina,
og ég hygg, að það hafi ekki ein
uitgis verið hagræðismál, að vitr
ir menn létu rita íslenzk lög, held
ur 'hafi þeir með j»ví viljað
tryggja íslenzkt réttarfar og
sjálfstæði, eins og mér þykir ein
sýnt, að Ari hatfi ritað fslendinga
bók á íslenzku, sakir þess,
að hann hafi viljað að sem
flestir fslendingar gætu lesið
hana eða skilið, þegar hún
væri lesin, þar eð fróðleikur um
byggingu landsins og þá menn
og ættir þeirra, sem höfðu haft
forystu um löggjöf, þinghald,
kristnun þjóðarinnar og kristna
skipan í landinu mundi styrkja
tilfinningu allra málsmetandi
manna fyrir sérstöðu íslendinga
sem þjóðar og tryggja að þeir
yrðu betur en ella á verði gagn-
vart þeim, sem kynnu að vilja
smeygja á þjóðina fjötri eriendra
yfirráða.
Hinir fyrstu sagnritarar höfðu
munnílegar heimildir, arfsagnir,
sem lifaið höfðu á vörum fróðra
rnanna, og eru tilvitnanir Ara
fróða glöggt dæmi þess, hve
vandir sumir þeirra hafa verið
að heimildum, meðan sannfræð-
in en ekki list og skemmtan var
það, sem fyrsit og fremst fyrir
þeim vakti. En jafnvel eftir að
sagnritararnir höfðu úr að moða
mi'klu atf skrifuðum fróðleik,
‘héldu þeir áfram að nota sem
heimildir fomar sagnir, sem geng
ið, höfðu frá, manni til manns og
ekki aðeins hér á landi, heldur
líka í Noregi, og við þurtfum ekki
að sækja þann fróðleik til Theó-
ríkusar hins norska, hve mikil-
væg kvæði og lausavísur voru
sagnariturunum. Þyngst vegur
þar vitnisburður Snorra Sturlu-
soniar, sem auk þess að vera vís-
indalegur fræðimaður, skáld, rit
snillingur og fágætiur mannlýs-
andi var svo spaklega víðsýnn og
'framsýnn á gildi þjóðlegrar erfða
menningar og sögu, að honum
tókst með Eddu að verða bjarg-
væittur okkar íslendinga og lagði
með Heimskringlu — og þá fyrst
og frernst Ólafs sögu helga ■—
grundvöilinn að vakningu Norð-
manna eftir nóttina löngu og
þjóðlegri reisn þeirra allt til
þessa dags. Hinn forni kveðskap
ur, sem stóð að mestu óbrenglað
ur, studdiur Ijóðstöfum og hend-
ingum og glæstur skrúði kenn-
inga og heita, varð sagnriturun-
um prófsteinn á sannfræði arf-
sagnanna, enda vitnuðu sagnrit
aramir svo mjög til himna fornu
Ijóða, að tilvitmanir í þau urðu
það áberandi einkenni sagnanna,
að þeir höfundar, sem rituðu
hreinar og beinar skáldsögur,
stráðu þær vísum til að setja á
þær sem viðfelldnastan svip í
augum íslenzkra fróðleiksmanna.
Með hinum listrænu fræðirit
um Snorra Sturlusonar var lokið
hiniu jákvæða menningarlega
samstarfi fslendinga og Norð-
manna, er þjónaði því hiutverki,
sem íslendingum var ætlað í
þágu samnorrænnar endurreisn-
ar í fyllingu tímans. Ari fróði
visaði leiðina, skrifaði ágrip atf
sögu íslendinga á móðurmálinu,
en ekki á latínu, máli lærðra
manna, og einnig um ættir kon-
unga, og svo vann Snorri verk
sinmar köllunar, ritaði Eddu, lög
bók íslenzkra menningarþróunar,
og Heimskringlu, hina helgu bók
Norðmanna. Þar með hafði
fræða- og skáldskaparköllun ís-
lendinga og tryggð þeirra við hin
ar gullnu töflur fortíðar sinnar
hlotið það virki, sem fékk staðizt
árásir framandi upplausnarafla,
suðrænnar reyfarahefðar, diansa
og ý'kj'usagma, sem fyrst og
fremst var að íslenzku þjóðinni
stefnt frá Noregi, sókn tækifær
issinnaðra kaþólskra klerka,
kreddna og kirkjuvalds, siða-
vendni nýma trúarbragða, yfir
gang og jarðrán dansks konungs
valds, seiðgaldra- og vítisógna
sunnan úr heiimi, ofstækisfullt
réttarfar afvegaleiddrar memning
ar og loks helfjötra miskunnar-
lauss okurs misheppnaðra her-
konunga og samvizkulausra kaup
mangara.
Örlaganomirmar eru stundum
ærið kaldriíjaðar, virðast annað
veifið hafa tilhneigingu til að
spotta þá mjög napurlega, sem
telja sig þjóna göfugu hlutverki
og gera sér far um að tryggja sér
glæsilegt eftirmæli. Hákon gamli
kunni hvorki að meta frelsisþrá
Islendinga né mennimgu þeirra
og notaði sér ranghverfuna á ís-
lenzku stjórnarfari í þágu alríkis
hugsjónar sinnar og Ólafs Har-
aldssonar. Hann var samtímis
sá, sem lagði konungsblessun yf-
ir hina suðrænu menningarhefð,
er eyddi meðal ráðandi manna í
Noregi leiifuim norskrar erfða-
menningar og rauf til fuills tengsl
in við hið lífræna menningar-
starf fslendinga. Og hann lét
■myrða Snorra, sem varðveirtti
handa Norðmönnum sögu kon-
unga þeirra og höfðingja og fékk
þeim til forystu í sigursókn
þeirra á 19. og 20 öld þann Ólaf
konung, sem hafði í dauðanum
gerzt sigurvegari yfir þeirri til-
einkuðu, austrænu grimmd, er
hjá honum sameinaðist norrænni
vígreifni og gerði kristni hans
,,blóðuga og blimda“, svo að skír
skotað sé til orða Maltthíaisar
Jochumssonar.
4.
Frá því að nóttin Ianga, sem
Norðmenn hafa kallað, myrkv-
aði Noreg og allt þangað til á
19. öld, voru menningarleg sam-
skipti íslendinga við norsku
þjóðina engin, og raunar hafa
þau allt til þessa dags verið
miklu minni og auvirðulegri en
ætla mætti af því, hve náin
voru tengslin á þeim öldum,
sem nú hefur verið um fjallað,
og hve örlögþrungin vorú áhrif
þeirra.
Norðmenn áttu ekkert ritmál,
þegar hjá þeim urðu siðaskipti.
Þeir höfundar, sem skrifuðu á
norsku á 13. öld, sóttu form og
orðaforða í málið á Vesturland-
inu og í Þrændalögum, en aust-
anfjalls hafði tungutak almenn-
ings færzt miklum mun fjær
fornnorskunni, endingar orða
horfið og mörg lágþýzk orð
verið tekin upp í málið. Noreg-
ur komst í konungssamband við
Svíþjóð og síðan Danmörk, og
þar með var loku fyrir það
skotið, að þjóðleg endurreisn
yrði hlutskipti Norðmanna og
nýtt ritmál yrði til á grundvelli
fornra erfða. Víðs vegar um
land — og þó einkum í Þrænda-
lögum, vestanfjalls og upp til
dala á suðvesturlandinu —- var
orðaforðinn norskur, og jafnvel
héldust þar víða fallbeygingar
orða, en samt var ekki nema á
færi lærðra manna að lesa ís-
lenzk rit eða norræn. Og í bæj-
um og þorpum á suður- og suð-
austurströndinni skildu menn
hið danska ritmál siðaskiptaald-
arinnar. Norðmenn áttu engan
Loft Guttormsson og ekki held-
ur Jón Arason eða Guðbrand
Þorláksson, og danskar sálma-
bækur og danskar biblíur voru
notaðar i kirkjum og á heimil-
um — og fræði Lúthers lærðu
börnin á dönsku, enda ekki einu
sinni því að heilsa, að Norð-
menn eignuðust prentsmiðju
fyrr en um miðja 17. öld. Eins
og kunnugt er, var Oddur Gott-
skálksson norskur að faðerni,
ólst upp hjá föðurfrændum sín-
um í Noregi og gekk í norskan
skóla, og þegar litið er á,
hvernig norsku máli og menn-
ingu var komið á bernsku- og
unglingsárum Odds — fyrir og
eftir aldamótin 1500 — verður
það enn aðdáanlegra en ella,
hve málið á nýjatestamentis-
þýðingu hans er fagurt, og það
gefur og ■ Ijósa hugmynd um
töfra íslenzkra málerfða.
Til voru þeir menn í Noregi
á hinu dapurlega tímahili upp
úr siðaskiptunum, sem undu
mjög illa yfirráðum Dana og
menningarlegri niðurlægingu
Norðmanna. Einn þessara
manna, presturinn Peder Clau-
sen Friis, þýddi Heimskringlu,
og var hún gefin út í Kaup-
mannahöfn * árið 1633. Þessi út-
gáfa kom vart fyrir augu ann-
arra í Noregi en lærðra manna,
en 1757 kom út endurbætt út-
gáfa af þýðingu Friis, og var
hún mikið lesin af sæmilega
upplýstu alþýðufólki í Noregi
og ýtti undir vaknandi þjóð-
ernistilfinningu.
Þær bókmenntir átjándu ald-
arinnar, sem Norðmenn og Dan-
ir hafa gjarnan togazt á um, eru
ótvírætt skrifaðar á dönsku, en
oft er andinn og ýmsar lýsingar
norskar og þá ekki sízt hjá þeim
skáldum, er tóku þátt í Norska
félaginu, sem stofnað var i
Kaupmannahöfn 1772. Þar gæt-
ir þó yfirleitt ekki áhrifa frá
fornbókmenntum Islendinga,
heldur franskra og enskra sem
andstæðu við þá þýzku strauma,
er gætti í dönskum bókmennt-
um í þann tíð. Jón Þorláksson
þýddi kvæði eftir Norðmanninn
Túllin, en ekki verður séð, að
séra Jón hafi tekið sér skáld-
skap hans til fyrirmyndar. Hins
vegar eru þýðingar Jóns Þor-
lákssonar á kvæðum Túllins
merkilegar sakir þess, að þar
stígur hann fyrstu sporin á
braut hinna miklu og áhrifa-
ríku afreka sinna til fegrunar
íslenzkri tungu. Ætla má, að
skáldskapur Sigurður sýslu-
manns Péturssonar hafi að
nokkru mótazt af áhrifum írér
Wessel. Er ekki ólíklegt, að Sig-
urður hafi séð leikna Kærlighed
uden strömper, og vafalaust
hefur hann hitt Wessel á skóla-
árum sínum í Kaupmannahöfn.
Úr þessu fer sól Noregs að
hækka á lofti. Atvinnulífinu
fleygir fram, kröfur aukast,
ekki aðeins um stjórnmálalegt
sjálfstæði, heldur einnig per-
sónulegt frelsi og lýðræði, og
1814 rýfur Noregur sambandið
við Danmörku og verður lýð-
frjálsasta ríki heims — í kon-
ungssambandi við hið gamla
stórveldi, Svíþjóð. Það voru
kveðin föðurlandskvæði í Nor-
egi á þessum árum, og skáldin
Nordahl Brun, Bjerregaard og
Mauritz Hansen, litlir karlar á
við Tegner í Svíþjóð og Oehlens
chlager í Danmörk, en eigi að
síður mikilvægir merkisberar,
skrifa leikrit um efni frá
Snorra Sturlusyni, — það voru
ort ljóð og skrifaðar sögur um
norska bændur í anda róman-
tískrar hrifni af þeirri fortíð,
þar sem norskir búandkarlar og
sjósóknarar gerðust örlögvaldar
í vestrænni sögu- og menning-
arþróun, — Storm og Munch og
Jakob Á1 þýða íslendingasögur,
— og sá síðarnefndi getur ekki
unað álappalegri danskþýðingu
gamla Friis á Heimskringlu, en
þýðir hana á ný, og bæði hann
og Storm Munch sækja fornnor-
ræn orð í mál alþýðumanna í
sveitum Noregs og gerast svo
djarfir á þeim vettvangi, að
deilur verða úr og hinn mikli
danski málfræðingur og íslands-
vinur Rask sér ástæðu til að
láta sig málin varða og kveður
upp þann úrskurð, að ritmál
Norðmanna sé danska, en norsk-
una sé að finna, þar sem sé mál
norskrar alþýðu.
Svo hefst þá hin mikla ^or-
aldarsókn Norðmanna. Eiðsvall-
armennirnir höfðu tekið ákvarð
anir sínar og samið hina merki-
legu og sérstæðu stjórnarskrá
af þeirri reisn og þeim metn-
aði, sem Snorri Sturluson hafði
gætt þá, og þetta sama var for-
ystumönnum Norðmanna á öðr-
um sviðum. Hinn bókmennta-
legi þlómi Norðmanna, vaxiríTl
af rót norskrar og norrænnar
sögu og kynborins manndóms og
döggvaður samþjóðlegum vest-
rænum hugsjónum víðsýnis yfir
mannlegt sjónarsvið, varð slík-
ur, að í áratugi har norskar bók
menntir hæst á Norðurlöndum
og þótt víðar væri leitað. f list-
um áttu þeir einn afbragðs-
manninn öðrum frjórri, stóðu
þjóða fremstir um karlmann-
lega könnun heimskautalanda,
eignuðust siglingaflota, sem bar
hróður Noregs um höf öll og urðu
þekktir að stórfelldum fram-
kvæmdum á sviði samgöngu-
mála og iðnaðar langt út fyrir
Norðurlönd. Árið 1905 störðu á
.......... Framh á bls.