Morgunblaðið - 31.05.1961, Blaðsíða 20

20
/
Miðvik'udagur 31. mai 1961
MORGUNBLÁÐIÐ
9
— Grein Hagalins
Framh. af bls. 2.
þá augu alls hins menntaða
heims, — festa þeirra og þjóð-
leg alvara hreif hugi allra
þeirra vítt um lönd, er kunnu
að meta frelsisást, sem á rætur
sínar að rekja til þeirrar ein-
lægu sannfæringar, að eins og
hver maður verði í senn að vera
ábyrgur og frjáls um að njóta
þess manndóms- og vitsmuna-
þroska, sem gerð hans og gáf-
ur leyfa, eins verði hver þjóð
sjálf að leiða sjálfa sig til að fá
notið gagna og gæða lands síns,
öldum og óbornum til veraldlegs
og andlegs gengis, og haft heil-
brigð og heillavænleg samskipti
við aðrar þjóðir. Hálfum fjórða
áratug síðar fylgdi öll hin frels-
isunnandi ve'röld af undrun og að
dáun ofurmannlegri ögrun Norð-
manna við píslir og dauða
— yfirleitt ekki vitandi það
frekar en 1905, að frammi
fyrir hinni norsku þjóðfylkingu
Stóð hið íslenzka blóðvitni nor-
rænnar menningar, síðskeggur
heiðumhár með fjöðurstaf og
bókfell í hendi, og benti á fornt
merki á stöng, sem Þórður Fóla-
son hafði fyrir níu tugum alda
stungið í vígvöllinn á Stikla-
stöðum í Þrændalögum.
5.
Það verður ekki af því geip-
að með sanni, hver samvinna
um menningarmál hafi tekizt
með Islendingum og Norðmönn-
um á 19. og 20. öld. Forystu-
menn andlegra mála í Noregi
hafa yfirleitt látið sér nægja að
syngja við og við um sögueyj-
una norður í höfum, og íslend-
ingar hafa þá ekki þótzt upp á
það komnir að hafa við þá eftir-
gangsmuni, en hafa hins vegar
miklazt af reisn þeirra og forn-
íslenzkum einkennum á fasi
þeirra og framkomu, þegar þeir
hafa á örlagatímum \boðið byrg-
in ógnþrungnu ofurefli. Vel-
gegni frændþjóðarinnar norsku
varð og íslenzku þjóðinni lítt
metanleg örvun, þegar hún hugð
ist láta þá höfðingslund og
þann metnað og manndóm, sem
hún hafði geymt í öllum sínum
nauðum, verða aflgjafa nýrrar
menningarlegrar og efnahags-
legrar blómgunar. íslendingar
hafa lesið og þýtt kvæði, sögur
og leikrit norskra stórskálda, en
hins vegar eru ekki fljótséð bein
áhrif norskra skálda á íslenzkar
bókmenntir. Við minnumst raun
ar Kiellands, þegar við hyggj-
um vandlega að sumum sögum
Gests Pálssonar, og þá er við
lesum smásagnakverið, sem
fyrst kom frá hinum merkilega
skáldbónda Jóni Stefánssyni,
sem kallaði sig Þorgils gjallanda
og síðar varð sérkennilega ís-
lenzkur um viðfangsefni, mál
og stíl, þykjumst við sjá, að
hann hafi þyrstur teygað af
nægtabrunni norskra sagna-
skálda. Okkur virðist ennfrem-
ur einsýnt, að snillingurinn
Stefán frá Hvítadal hafi fundið
sjálfan sig, þá er hann lagði
eyru við tóninum í Ijóðrænustu
kvæðum Pers Sivles, sem ann-
ars var það skáld, er túlkaði
bezt fordæmið frá Snorra um
Þórð Fólason, og sú var tíð, að
stíll Hamsuns var áleitinn til
áhrifa á málblæ ungra höfunda
hér á landi.
Áhrifa frá íslenzkum forn-
bókmenntum hefur ekki ein-
ungis gætt á menningarþróun
Norðmanna á 19. og 20. öldinni,
heldur og á einstaka höfunda.
Björnson og Ibsen sóttu báðir
efni til Snorra, og áhrifa hins
forna sagnastíls gætir mjög
víða í norskum skáldsögum, allt
frá hinum frægu bændasögum
Björnssons til Frode budbring
eren eftir Terje Stigen, eitt af
helztu sagnaskáldum Norð-
manna eftir heimsstyrjöldina
síðustu. En áhrifa frá nýíslenzk-
um bókmenntum á norskar hef-
ur ekki verið til að dreifa, því
að Norðmenn hafa verið ærið
fornsýnir, þegar þeir hafa litið
á Sögueyjuna og í bjarmanum
af þeim „fjalleldi“ sem aldrei
verður slökktur, nær eingöngu
séð „vaka myndir fornaldarinn-
ar“, eins og gamli Andreas
Munch komst að orði í mikið
sungnu kvæði. Fram að þessu
hefur mjög fátt íslenzkra bók-
mennta frá síðustu öldum verið
gefið út í , norskum þýðingum,
enda er það sannast mála, að
ótrúlega fáir Norðmenn hafa
lagt á sig að verða bænabókar-
færir á íslenzku, hvað þá meira.
Hin stóru og grónu bókaútgáfu-
fyrirtæki Norðmanna, Gylden-
dal og Aschehoug, hafa Mtt
sinnt íslenzkum nútímabók-
menntum, þótt forstjóri annars
þeirra hafi verið forystumaður
norræns félagsskapar, og þær
tiltölulega fáu bækur Nóbels-
verðlaunahöfundarins íslenzka,
sem út hafa verið gefnar í
norskri þýðingu, hafa komið út
á kostnað bókaforlagsins Tiden,
sem er í tengslum við menn-
ingarstarfsemi verkamanna-
flokksins. Hins vegar hafa þau
forlög í Noregi, sem einkum
gefa út bækur á landsmáli,
sinnt útgáfu á íslenzkum skáld-
ritum frá þessari öld. Olaf Norli,
sem gaf út bækur Olavs Duuns
og flest það, sem landsmálshöf-
undarnir rituðu fram á seinustu
áratugi, gaf út þýðingar Adolfs
Försunds, sem dvaldi hér við
háskólann 1923—’24 og nam is-
lenzku til hlítar. Frá hans hendi
komu út íslenzkar úrvalssögur
og Halla og Heiðarbýli Jóns
Trausta. Þá hefur nú á seinustu
árum Fonna Forlag, sem eink-
um gefur út bækur á landsmáli,
gefið út fyrir tilstilli hins ötula
og gáfaða bókmenntafræðings,
Ivars Eskelands, sem hefur
kynnt sér afbragðsvel nýislenzk-
ar bókmenntir, gefið út ljóða-
söfn eftir Stefán frá Hvítadal.
Tómas Guðmundsson og Stein
Steinarr í þýðingú ívars Org-
lands lektors, og ennfremur
barna- og unglingabækur eftir
nokkra helztu rithöfunda íslend
inga á þeim vettvangi.
Það er meira en lítið undar-
legt, að hvorki íslendingar né
Norðmenn virðast draga neinar
jákvæðar nútíðar- og framtíð-
arályktanir af árangri samstarfs
ins á fyrstu öldum íslands-
byggðar. Það hefur varla komið
fyrir, að norskir menningar-
frömuðir hafi komið til íslands,
og ef þáð hefur borið við, hafa
þeir ekki stanzað það mikið, að
það mætti komá að gagni, og
ungir og upprennandi mennta-
menn og fræðarar almennings
leggja sjaldan leið sína hingað.
Svipuðu máli gegnir um Islend-
inga með tilliti til Noregs. Norð-
menn standa þarna fyrir þá sök
verr að vígi, að þeim verður
gjarna að meta íslendinga eft-
— Grein Sveins
Benedikfssonar
Framh. af bls. I 'L
stofnanna mjög mismunandi ár
frá ári.
Telur dr. Hermann Einarsson
sennilegt, að aflabresturinn við
N-land síðan árið 1945 stafi af
því, að íslenzki síldarstofninn
hafi ekki á þessu tímabili verið
á þessu hafsvæði í jafnríkum
mæli og áður.
Jakob Jakobsson, Unnsteinn
Stefánsson og fleiri íslenzkir
vísindamenn hafa unnið merk
rannsóknarstörf varðandi göng-
ur síldarinnar og eðli haf-
strauma umhverfis landið.
Síðast en ekki sízt hefur hinn
frægi norski fiskifræðingur
Finn Devold fylgzt vel með
göngum síldarinnar hér við
land og sett fram skoðanir sín-
ar í því efni.
Það eru nú viðurkennd sann-
indi, að bæði vor- og sumar-
gotssíld hrygnir hér við land.
I síldargöngunum við Norður-
ir höfðatölu, finnst þeir slík kot
þjóð, að til þeirra sé ekkert að
sækja. En ef þeir þekktu svo til
þessara frænda sinna að þeir
gerðu sér grein fyrir, hvað þeim
hefur unnizt á seinustu hundrað
árum, eða frá því að þeir voru
að því leyti verr staddir en á land
námsöld, að meira þurfti á öll-
um sviðum til að ná erlendri
samtíð og bæði þjóðin sjálf og
erlendir okrarar og ofríkis-
menn höfðu rúið landið marg-
víslegum gæðum, mundi þeim
ljóst, að íslenzka þjóðin er ekki
gædd minni jákvæðum hæfileik
um en áður fyrrum. Og íslend-
ingum ætti að vera það ljóst,
ekki einungis af bókmenntaleg-
um og listrænum afrekum Norð
manna eftir heimsstyrjöldina
1939—’45, heldur af einstæðri
samheldni þeirra um alhliða end
urreisn, að norskur þjóðar-
kjami muni sízt minni en forð-
um. Það virðist svo liggja í aug-
og Austurland á sumrin er síld
bæði af íslenzkum og norskum
uppruna, en styrkleikahlutföll
stofnanna mismunandi ár frá
ári. Göngurnar eru háðar
straumum og veðráttu, sem erf-
itt er að spá um fram í tímann.
Aflabrestur getur þess vegna
stafað af því, að annarhvor
stofninn sé óvenjulega veikur
eða þeir báðir.
Þá getur óvenjulegur hiti í
yfirborðslögum sjávarins truflað
eða hindrað veiði, þó miklar
síldargöngur séu á ferðinni.
Göngur sílis eða annarra
fiska geta og valdið truflunum,
svo sem trönusílið fyrir Norður
landi og kolmunni fyrir Aust-
fjörðum sl. sumar.
Síldveiðar bregðast við Noreg
Devold telur, að á næstu 20—
30 árum sé ekki að vænta vetr-
arsíldveiði við Noreg í svo rík-
um mæli sem verið hefur tvo
síðustu mannsaldra. Nú séu
Norðmenn við lok 100 ára veiði-
tímabils, en í sögu síldveiðanna
við Noreg ljúki aflatímabilinu
alltaf með því, að síldin komi
seinna og seinna upp að strönd-
inni eins og undanfarin ár og
þokist norðar og norðar. Fari
því aflabreststímabilið í hönd
með um 100 ára millibili. Nú
vanti yngri árganga.
Devold vekur athygli á því,
að í gamla daga hafi síldin haft
frið 1 hafinu frá þvi, að hún
fór frá Noregsströndum að lok-
inni hrygningu á vorin þar til
hún kom aftur að ári liðnu. Nú
sé síldin aldrei látin í friði. Það
séu að minnsta kosti þúsund
rússnesk veiðiskip (reknetaskip
og togarar) sem fylgi göngun-
um eftir hvert sem þær fari.
Það sé greinilegt, að þetta hafi
áhrif á síldina.
Áður en Rússar hafi byrjað
hinar umfangsmiklu síldveiðar
sínar á hafinu árið um kring,
hafi síldarstofninn komið upp í
yfirborð sjávarins á kvöldin.
Þegar torfurnar gengu upp und-
ir landið héldu þær sig ofar-
lega í sjónum, kvölds og morgna.
Og á nóttunni stóð síldin ekki
dýpra en á 40—50 metrum.
I janúar og febrúar sl. fundu
um uppi, að vænta mætti ekki
síður merkilegs árangurs af
samstarfi þessara þjóða en áí
hinum heillaríku tímum fornrar
handleiðslu. Og vel væri, efi
koma Ólafs konungs Hákonar-
sonar mætti marka tímamót, fái
menn á Islandi og í Noregi til
að staldra við og líta um öxl,
en einnig til framtíðarinnar — o@
sjá þá ekki aðeins í fortíð, held-
ur líka í framtíð, sem jafningja
heyja kappsund Noregskonung-
inn glæsta Ólaf Tryggvason og
blóma íslenzkrar æsku Kjartan
Ólafsson — og setja sér fyrir
sjónir þá stund á Stiklastöðum,
þegar hinn ævinlegi konungur
Noregs, Ólafur Haraldsson,
sagði við in íslenzku skáld sín*
„Skuluð þér hér vera og sjá
þau tíðindi, er hér gerast. Er
yður eigi segjandi saga til, þvi
að þér skuluð frá segja og yrkja
síðan“.
norsku fiskifræðingarnir engar
torfur út af Noregsströndum á
minna en 100 metrum og á nótt
unni stakk síldin sér niður á
200 metra dýpi. [/;
Sama sagan getur endurtekið
sig nú og fyrir 90 árum, þegar
stórsíldin hvarf frá Noregs-
ströndum í 20—30 ár, að síldar-
gengd við ísland fari vaxandi
á sama tíma. '
Sú skoðun hefur komið fram
í Noregi og hlotið vaxandi
fylgi, að aflabresturinn síðustu
árin muni, að verulegu leyti
eiga rót sína að rekja til of-
veiði. Norðmanna á smásíld,
„mússa“. Ættu Islendingar að
varast að falla í þá sömu gröf.
Vorið 1952 stofnuðu íslending-
ar, Norðmenn og Danir til sam-
vinnu um síldar- og hafrannsókn
ir í Norðurhöfum. *
Á hverju vOri hefur hafsvæð-
ið umhverfis ísland allt frá A.-
Grænlandi norður til Jan Mayen,
austur til Noregs og suður til
Færeyja, verið rannsakað a£
fiskifræðingum þessara þjóða,
Hafa þeir haft til umráða full-
komin rannsóknarskip „G. O.
Sars“, „Dana“ og „Ægir". i
Hafa fiskifræðingarnir mælt
sér mót árlega um hinn 25. júní,
borið saman niðurstöður sínar og
sent út sameiginlega heildar-
skýrslu þar sem skýrt hefur ver-
ið frá hvar leiðangursskipin hafa
crðið vör við síld og átu og
hvernig hita í sjónum og sjávar-
straumum hefur verið varið á
þeim tíma, sem athuganir fóru
fram. I
Síðan árið 1957 hafa Rússar
tekið þátt í þessari samvinnu ii
fyrsta sinn með fiskirannsóknar-
skipinu „Professor Mesjatsev". j,
Niðurlag
Norðmenn urðu fyrstir til að
hefja síldveiðar hér við land og
þeir kenndu íslendingum veið-
arnar og hagnýtingu aflans.
Margir duglegir og framtaks-
samir Norðmenn settust að í land
inu á áratugunum um og eftir
síðustu aldamót. Þeir hafa mark-
að djúp spor í atvinnusögu ís-
lenzku þjóðarinnar og eiga ís-
lendingar þeim margt gott upp
að inna eins og norsku þjóðinni j
fyrr og síðar.