Morgunblaðið - 03.12.1961, Side 1

II
fHwgtmMðdifr
Sunnudagur 3. des. 1961
Steingrímur J. Þorsteinsson:
VARLA hefur nokkurt skáld
geystst inn í bókmenntir okk-
ar af jafn skyndilegum krafti,
með eins karlmannlegum hressi-
leik og jafn gustmiklum glæsi-
ibrag og Hannes Hafstein. Tví-
tugur kveður hann sér hljóðs
sem fullþroska skáld. Og í ljóð-
um hans kvað við nýjan hreim,
tivellan og vekjandi. Hér var
mokkuð, sem öllum var nser-
etætt og meðtækilegt, eitthvað
jarðneskt og mennskt, — flutt
af djörfung, fjöri og hraða.
Kvæðin voru eggjandi eða
gleðjandi, nema hvorttveggja
væri. Einnig voru stíll og kveð-
andi þessa kornunga manns eins
og þau hefðu verið þaultamin
langa lengi. Það var engu lík-
ara en Hannes hefði flogið yfir
þá tvo hjalla, sem flest skáld
verða að klífa í upphafi, áður
en þau finna sér örugga fót-
festu: harma æskuskeiðsins og
baráttuna við formið.
Auðvitað hafði hér þó sitthvað
a undan gengið, þótt Hannes
væri fágætlega bráðþroska, bæði
sem námsmaður og skáld. Þjóð-
bátíðarárið 1874 sezt hann í
Lærða skólann, aðeins tæpra 13
ára gamall, og var þá yngstur
allra skólasveina, en tók þó
flestum fram í námi. Hann gaf
eig mikið að skáldskap síðari
ár sín í skóla, og kom það aðal-
lega fram á fundum skólafélag-
anna og er varðveitt í bókum
þeirra. 1 fyrstu flutti hann þar
iþætti í óbundnu máli, hinn
elzta, er hann var réttra 16 árá,
en þeir eru fimm talsins, flest-
dr gamansamlegir og tengdir
skólalífinu. Það er táknrænt um
þetta flughraða skáld, að í
fyrsta söguþættinum, Dálitlum
draumi, eru skólabækurnar látn-
ar fljúga um skólastofuna — í
líki höfunda sinna og talast við.
Og nokkurn fyrirboða ferða-
skáldsins mikla má eygja þarna
í snotru ævintýri af lóuhjónum,
sem eru nýflogin sunnan yfir
hafið, og þar kemur einnigfram
samúð hans með dýrum (sbr.
Fuglar í búri).
Það var svo vorið 1878, að
allsherjarskólafélagið (Banda-
mannafélagið) klofnaði, og
nokkrir piltar stofnuðu nýtt fé-
Sag (Ingólf). Meðal þeirra voru
Einar Hjörleifsson, Bertel Þor-
leifsson og Hannes, þ. e. allir
hinir tilvonandi „Verðandimenn"
nema Gestur Pálsson, sem þá
var orðinn stúdent og kominn
til Kaupmannahafnar. Svona
snemma lágu leiðir þessara
manna saman 1 bókmenntalegum
efnum. En áhugann og frjósem-
ina má marka af því, að hver
érgangur félagsbókanna er að
meðaltali um 200 bls., hinn gild-
asti m. a. s. um 800 síður, mest-
megnis skáldskapur, og bróður-
partinn lögðu fyrrnefndir þre-
menningar til. Þama er að finna
elztu kvæði Hannesar, á sfðasta
vetri hans í Lærða skólanum,
þegar hann er 17—18 ára. En
hann hefur áreiðanlega verið
farinn að yrkja nokkm fyrr,
þótt hann flíkaði því ekki, því
að ljóðin, sem hann bar þarna
fram fyrir félaga sína, þegar
hann var í 6. bekk, eru um
fimmtíu talsins. Það munaði því
um það, þegar flóðgáttunum var
loks lokið upp. Og til dæmis
um, hve létt honum var þá þeg-
ar um að yrkja, er „Impromptu",
sem hann kvað, „um leið og Jón
Jakobsson spilaði lagið.“
Það er gott til þess að vita um
þennan verðandi þjóðmálaskör-
ung og fyrsta ráðherra með bú-
eetu á íslandi, að fyrsta kvæðið,
sem til er eftir hann, heitir Til
fánans. Annars er skólaskáld-
skapur Hannesar ekkert frábær,
svo að vissulega hefur verið
þarna nokkur aðdragandi skáld-
þroskans, þótt allt gerðist þetta
óvenjulega snemma og fljótt.
Skóialjóðin eru ýmist gaman-
Hannes Hafstein
þýddur. En það hefst með Stormi
Hannesar. Það er inngangs-
kvæðið, vígsluljóð hinnar nýju
lífs- og listastefnu og hefur hér
hliðstæða stöðu í raunsæis-
stefnunni og ísland, farsælda
frón í rómantísku bókmenntun-
um. Stormur er gott dæmi um
flughraða Hannesar og fjör og
hvernig hann notar oft náttúru-
myndir til að tjá hug sinn:
stormurinn feykir burt hinu
gamla og feyskna, en verður
jafnframt aflgjafi.
En nýstárlegastur og fjöl-
breytilegastur var ferðakvæða-
flokkurinn Norður fjöli í bókar-
lok, þar sem gleðin og karl-
mennskan kveðast á, en unaður
og ljóðræna leikast einnig við
(Þar sem -háir hólar). Það er
einmitt sérkennilegt, hve mörg
náttúruljóð Hannesar eru ferða-
kvæði. í náttúrumyndum hans
er því hreyfing, og kemur þar
enn fram hraðinn í skáldskap
hans. Með óbældum ferskleika
dregur hann hér fram gagn-
kvæm áhrif eða vixlverkan
náttúru, hests og manns, þessar-
ar þríeinu lífsfyllingar. Og
kraftarnir takast á, lífið þreytir
kapp við náttúruna:
Ég ætla að sjá hvað setur,
hvort sjóðandi straumiðufall
eða brjóstþrekinn klár hefur
betur.
Það þarf að neyta hvers fær-
is, teyga andartakið, nota
hverja stund til fullnustu, svo
að ferðin megi takast:
Við báðir sem bezt skulum nota
hinn bráðfleyga áningar frest.
upp sem raunveruleika lífsins.
Matthías fann í trúnni það
traust, sem Hannes benti mönn-
um á -í eigin barmi. Grímur
hafði enn litlum tökum náð á
þjóðinni og dró fram úr for-
tíðinni það, sem Hannes vildi
kveða fram úr samtíðinni. Og
Hannes var ekki óljós eins og
fyrir bar um Gröndal og Matt-
hías né stirðkvæður eins og
Grímur. Það sem hann kunni að
skorta á við hina í tilfinn-
ingadýpt, bætti hann upp með
skýrleika og karlmennsku. Og
þar sem sum önnur skáld voru
háfleygari en hann, var hann
öllum skáldum hraðfleygari.
IV
Verðandi hafði átt að vera
tímarit, en út kom aðeins þessi
eini árgangur. Ástæðan var m.a.
sú, að þá hurfu heim til íslands
kostnaðarmaðurinn ' - Tryggvi
Gunnarsson og elzti útgefandinn,
Gestur Pálsson, sem stofnaði
blaðið Suðra í Reykjavík, og
birtust þar enn kvæði eftir
Hannes. En eins konar fram-
hald af Verðandi var þó mán-
aðarritið Heimdallur, sem út
kom 1884 í Kaupmannahöfn, og
í það skrifuðu Verðandimenn-
irnir þrír, sem þar voru eftir.
Auk kvæða birti Hannes þar
m.a. eina smásögu og ári seinna
(í Austra) kafla úr skáldsögu,
sem hét.Landsins gagn og nauð-
synjar. Ánnars fékkst hann ekki
við sagnagerð, og ekkert af þvi
tagi er mikilvægt.
En í Heimdalli er grein eftir
hann um sjálfan bókmennta-
meistarann Georg Brandes. Hann
hafði fyrst farið að láta til sín
taka, þegar Hannes var tíu ára,
og olli brátt miklum umskiptum
í Norðurlandabókmenntum.
Hann kynnti mönnum ekki að-
eins mikið af erlendum höfund-
um síðari tíma og samtímans,
heldur flutti hann skáldunum
boðskap: Þau áttu að hverfa frá
rómantík, fornaldardýrkun og
draumórum til veruleikans og
samtímans, sbr. val fjórmenn-
inganna á riti sínu Verffandi
(samtíminn). Skáldin áttu að
kvæði — og þau eru bezt —eða
ástakvæði, flest um ástasorgir,
svo að vitaskuld hefur Hannes
reynt þær í æsku rétt eins og
hver annar. Þarna má finna
draumsæi, viðkvæmni og jafnvel
bölsýni, sem varð Hannesi þó
svo fjarlæg. En harmar ástar-
innar hafa ekki lengi á honum
hrinið, enda átti hann í þeim
efnum sem öðrum flestra kosta
völ.
Nokkur þessara skólakvæða
birti hann ýmist bráðlega eða
seinna, m. a. tvær af fjórum
Heinesþýðingum. En greinilegust
áhrif á þessi æskuljóð eru frá
Heine og Jónasi Hallgrímssyni
og nokkur frá Bjarna Thoraren-
sen. Fyrsta kvæði sitt lét hann
prenta stúdentsprófsvor sitt 1880,
18 ára, í Þjóðólfi, en ritstjóri
hans var þá Matthías Jochums-
son. Það hét Ásta, — um upptök
eða tilkomu ástarinnar.
II
Stúdentsprófssumarið 1880 fer
Hannes tft Kaupmannahafnar til
laganáms. Hann naut glaðværð-
ar borgarinnar og las það, sem
hann lysti, af bókmenntum.
\ arla hafði lífið leikið svo fyrr
við nokkru íslenzku skáldi. Hann
hafði fjárráð í rýmra lagi, —
flest önnur skáld okkar höfðu
haft þau af skornum skammti á
stúdentsárunum nema Grímur
Thomsen, sem var þó ávallt í
fjárþröng. Hannes kemur til
Kaupmannahafnar 18 ára stúd-
ent, — Jónas Hallgrímsson og
Þorsteinn Erlingsson koma þang-
að um hálfþrítugt, og nærri 24
ára var Matthías, þegar hann
settist í Lærða skólann.
Hannes var léttlyndur fjör-
maður, glaðvært glæsimenni,
vinsæll, dáður, dýrkaður, og
kvenhylli naut hann takmarka-
lítillar. Hann bjó yfir mikilli
lífsorku — og sjálfstrausti, og
aðrir höfðu ekki síður trú á
honum. Þannig hlutu bæði ytri
sem innri aðstæður að stuðla að
fjöri og ferskleika kvæða hans.
Honum fleygði líka mjög fram
sem skáldi, eftir að til Hafnar
kom, og hélt hann þá þegar á-
Skaldið og maðurinn
fram að birta kvæði í ritum eða
blöðum Jóns Ólafssonar (Nönnu
og Skuld), t.a.m. voru prentuð
í Skuld kvæðin Stormur og
Sprettur, rétt áður en þau komu
í ritinu Verðandi.
Verffandi er einn af áföngum
íslenzkrar bókmenntasögu, þótt
það sé þunnslegið rit hið ytra,
140 blaðsíður. Það var prentað í
Kaupmannahöfn 1882, og útgef-
endur voru, taldir í aldursröð,
Gestur Pálsson, Bertel E. Ó. Þor-
leifsson, Einar Hjörleifsson (síð-
ar Kvarán) og Hannes Hafstein.
Þetta er oftast talið upphaf
raunsæisstefnunnar á íslandi,
þótt reyndar hefði Jón Ólafsson
nokkru áður bæði kynnt stefn-
una og brautryðjanda hennar á
Norðurlöndum, Georg Brandes
(í Skuld 1878—79), óg samið og
birt smásögu í hennar anda (Ný-
ársgjöfina og Sumargjöfina, í
Nönnu 1878—81). En hvorugt
hafði vakið almenna athygli.
Gagnvart Verðandi stóðu hins
vegar fæstir hlutlausir, flestir
hrifust, sumir hneyksluðust.
Hlutur Hannesar, heilbrigður,
skáldlegur og fagur, orkaði þó
ekki nema á einn veg. Það var
hér, sem hið tvítuga skáld kvað
séi- hljóðs og kom mönnum svo
mjög á óvart. „Við höfum aldrei
með jafnmikilli gleði getið um
ritverk íslenzks skálds sem nú
um það, sem Hannes á í Verð-
andi,“ segir Jón Ólafsson (í
Skuld). Hannes hefur einnig átt
einna mestan þáttinn að útgáf-
unni. Kostnaðarmaður var
Tryggvi Gunnarsson móðúrbróð-
ir hans, og ritið byrjar og end-
ar á kveðskap eftir Hannes, sem
átti þarna alls upp undir tuttugu
kvæði, auk þýðingar á kafla úr
Brandi Ibsens. í Verðandi var
engin stefnuskrá eða ritgerð, allt
skáldskapur, frumsaminn oe
Að komast sem fyrst og komast
sem lengst
er kapp þess, sem langt þarf að
fara.
Vort orðtak er fram. Hver sem
undir það gengst,
mun aldregi skeiðfærið spara.
„Orðtak“ hans, „fram“, var
alítaf borið uppi af lífsþróttKog
bjartsýnistrú: „Himneskt er að
lifa.“
III
Eina skáld íslenzkt, sem verið
hafði álíka bráðþroska og Hann-
es, var Kristján Jónsson Fjalla-
skáld, og um þessar mundir áttu
kvæði hans mikil ítök í þjóð-
inni. En hvílíkur reginmunur
var ekki á bölsýni og lífsupp-
gjöf Kristjáns og lífsfjöri og
æskuþrótti Hannesar. Kvæði
hans hlutu að verða mönnum
eins konar lausn og þunglyndri
þjóð andlegur heilsugjafi. Þegar
Verðandi kom út, gekk líka yf-
ir landið geigvænlegt ísa- og
harðindaár, svo að sízt veitti af
því að kveða í menn kjark.
Hér kvað einnig mjög við ann-
an tón en hjá þeim eldri skáld-
um, sem þá bar hæst. Jón Ólafs-
son einn var skyldur Hannesi
og hefur líklega átt hlut að því
að kveikja í honum. En Gröndal
geystist um háloftin, Steingrím-
ur orti að vísu þjóðörvunarljóð
og ferðakvæði eins og Hannes,
en það var allt hugsæiskennd-
ara og draumsærra, Vorgyðjan
sveif heim til íslands á sól-
geisla vængjunum, og svana-
söngur styttir skáldinu heiða-
ferð um sumaraftan. Þessi róm-
antísku skáld og kennarar Hann-
esar frá Lærða skólanum gældu
við bá tilveru. um Hsimot >w-
horfa á mannlífið opnum, glýju-
lausum augum, lýsa því með af-
dráttarlausri bersögli og helzt að
fjalla um einhver raunveruleg,
mannleg vandamál. Þetta er
nokkuð af kjarna raunsæisstefn-
unnar.
Hannes var eini Verðandimað-
urinn, sem varð verulega hand-
genginn Brandesi, m.a. hefur
hann haft í höndum dagbækur
hans, þegar hann samdi um
hann greinina í Heimdall, og síð-
ar skrifuðust þeir á. Um skiptí
þeirra er góð ritgerð eftir Ein-
ar H. Kvaran í Lesbók Morgun-
blaðsins 27. febr. 1927. Hannes
var manngerð, sem mjög var
að skapi Brandesi, frjálsmann-
legur og tápmikill unnandi hins
raunsanna lífs. Hann stóð líka
einna næst lífsskoðun Brandes-
ar af íslendingum. Eftir að heim
kom, flutti hann m.a. fyrirlest-
ur í Reykjavík (1888) um „hnign-
un íslenzks skáldskapar". Okkur
finnst nú fráleitt að kenna þann
áratug við hnignun, þegar Grím-
ur, Steingrímur og Matthías
gáfu út fyrstu ljóðabækur sín-
ar, auk framkomu Verðandi-
manna. En Hannes deilir hér
djarfmannlega á fornaldardýrk-
un og þjóðernisátrúnað og seg-
ir, að skáldin eigi að bæta mann-
félagsmeinin með sárakönnun og
lækningum. Þetta er mjög í anda
og jafnvel með orðavali Brand-
esar. Þessi fyrirlestur, sem fleira
frá Hannesi, kom hér af stað
nokkrum gusti.
Annars var Hannes sjaldan
einstrengingslegur, og þótt hann
gæti verið nokkuð öfgafullur í
kveðskap og kappgjarn í starfi,
var hann ekki byltingasinni.
Hann dreymir um aukið fram-
tak og verklegar framfarir
(Aldamót), en ekki breytta þjóð-
Fromh a V»lc 9