Morgunblaðið - 03.12.1961, Side 4

4
MORCVNBLAÐIÐ
Sunnudagur 3. des. 1961
Hér og þar
og allstaðar
VEITIIUGAKONU
Kristín Dahlstedt var
veitingakona í hálfa öld
og af henni ganga marg
ar sögur, sumar nokkuð
þjóðsagnakenndar. Ung
að árum lendir hún í mis
heppnuðu ástarævintýri
með skáldinu Magnúsi
Hjaltasyni, sem Kiljan
nefnir Ljósviking. Hún
fór til Danmerkur með
fiskikútter og dvaldist
þar árum saman við
störf á hótelum. Heim
heldur hún 1905 og setzt
að í Reykjavík, og stofn
ar sitt eigið veitingahús.
Sem umsvifamesta veit-
ingakona landsins um
hálfrar aldar skeið
kynnist hún fjölda fólks,
háum sem lágum. Marg-
ir koma við sögu frú
Kristínar og hún segir
hispurslaust frá.
bókaútgáfan
MUNINN.
Hannes Hafsteín
Kristján Albertsson. |
Hannes Hafstein.
Ævisaga. Fyrra bindi
360 bls. Almenna bóka-
félagið . Desemberbók.
Reykjavík 1961.
UM táa menn í íslenzkri sögu
síðustu alda hefur staðið þvílík-
ur Ijómi sem um Hannes Haf-
stein, þó hann fengi að vísu mis-
jafna dóma af samtíðarmönnum,
eins og títt er um mikilmenni.
Þessi Ijómi stafar ekki einungis
af glæsilegum og óvenjulegum
stjórnmálaferli sem veitti honum
ríkulega umbun erfiðis síns,
ásamt hæfilegum skammti af von
brigðum, heldur einnig og ekki
síður af skáldskap Hannesar sem
var í senn ferskur og alþýðlegur,
karlmannlegur og viðkvæmur,
þjóðlegur og alþjóðlegur — og
túlkaði þær tilfinningar og vonir
sem bærðust í brjóstum beztu
manna þjóðarinnar í dögun nýrr-
ar aldar. Þar við bættist óvenju-
Iegt ytra atgervi, sem vakti at-
hygli jafnt utan lands sem innan,
og persónutöfrar sem unnu
Hannesi hvers manns samúð og
aðdáun, þeirra sem kynntust hon-
um, hvort sem um var að ræða
samherja eða mótlherja.
Það má furðu gegna, að ekki
skuli fyrr hafa verið táðizt í
að rita fullkomna ævisögu þessa
óskabarns íslendinga, en kannski
hefur hann til skamms tíma verið
of nálægt okkur 'til að hægt væri
að skrifa um ævi hans og hlut-
verk í íslenzkum stjórnmálum
óhlutdrægt og hleypidómalaust.
Kristján Albertsson hefur nú
færzt þennan vanda í fang og
sent frá sér fyrra bindi af æví-
sögu Hannesar Hafsteins. Er
þetta mikið rit og ýtarlegt sem
nær fram til ársloka 1903, þegar
Hannes hefur verið skipaður
fyrsti ráðherra á Islandi og er í
þann veginn að taka við virðing-
aímesta og erfiðasta verkefni
ævi sinnar.
Það er mikil saga og viðburða-
rík sem Kristján Albertsson hef-
ur skráð á þessar 360 blaðsíður,
saga aldaskipta í íslenzku þjóð-
lifi í fleiri en einum skilningi,
saga manns sem hvarvetna lét að
sér kveða, hvort heldur var á
Ævisaga
Kristján Albertsson
námsárunum í Reykjavík og
Kaupmannahöfn eða við störf
sín sem sýslumaður og þing-
maður. Hannes var einn hinna
útvöldu sem eru atkvæðamenn
að eðlisfari eða kannski fyrir til-
stilli æðri forsjónar. Hann virð-
ist aldrei hafa þurft neitt fyrir
því að hafa. I skóla var hann
námsgarpur, en stundaði námið að
sögn slælega. Skáldgáfan virtist
vera honum meðfædd, hann var
orðinn meistari um tvítugsaldur.
A vettvangi stjórnmálanna fór
hann sér hægt, hafði hvorki í
frammi lýðskrum né hávaða, en
það var eins og auðnan hefði
kjörið hann til stórvirkja.
I þessu sambandi er fróðlegt að
rifja upp „spádóma“ tveggja
ólíkra manna löngu áður en
Hannes var farinn að láta til sín
taka í stjórnmálum. Arið 1895 seg
ir Matthías Jochumsson í bréfi
til Valdimars Briems: „Ef hon-
um (Hannesi Hafstein) endist líf
og heilsa verður hann einhver
aldarinnar mesti þing- og stjórn-
arskörungur, en hitt mun hann
hafa í hjáverkum" (’bls. 161).
Frímann B. Arngrímsson, hinn
sérkennilegi og lánlausi braut-
ryðjandi verkmenningar á Is-
landi, skrifar Hannesi bréf frá
Edinborg 1895 og segir þar m.a.:
„Því setur Islands þjóð vonir sín-
ar á þig sem tilvonandi lands-
höfðingja, landstjóra, jarl, nei,
sem foringja og verndara er
veiti henni þrek og þekking til að
sigra“ (bls. 163).
Það er erfitt að segja hvað það
var í fari Hannesar sem vakti
þessa „spádóma", en kannski var
það einhvers konar „meðfædd
gifta“ sem umlék persónu hans.
Að sjálfsögðu átti þessi gifta
margslungnar rætur sem torvelt
mundi að greiða sundur eða gera
sér fyllilega grein fyrir. Ytra og
innra atgervi fór þar saman með
óvenjulegum hætti. Hann var
skapríkur og Ijúflyndur í senn
karlmenni í öllum skilningi, for-
dómalaus og skilningsríkur á
menn og málefni, mannlega
breyzkur og sterkur, mikið skáld
og framsýnn hugsuður. Allar þess
ar eigindir og margar fleiri voru
ýmist meðfæddar eða mótaðar og
þroskaðar af stórbrotnum,. geð-
miklum föður og fágætlega heil-
steyptri, næmgeðja og gáfaðri
móður, sem var syni sínum holl-
vættur meðan hún lifði.
Þá er ekki að efa, að kynni
Hannesar af mikilmennum og
heimsborgurum á borð við Georg
Brandes hafa orðið honum mikil
lyftistöng, víkkað sjónhring hans
og aukið honum skilning á sjálf-
um sér og umhverfinu.
Kannski má lika rekja eitthvað
af giftu Hannesar Hafsteins til
giftuleysis hans, þó það kunni að
hljóma mótsagnakennt. Hann
varð fyrir mörgum og miklum
sorgum sem höfðu djúptæk áhrif
á hann sem manneskju, eins og
vænta má um viðkvæma og opna
sál skáldsins. Hann kom vafalaust
heilli og stærri úr hverri slíkri
raun, en sigrar hans og velgengni
bafa orðið honum því hégómlegri
sem lífið greiddi honum fleiri
svöðusár.
Lífssaga Hannesar Hafsteins er
í rauninni ævintýri líkust, og mér
SÉRSTÆÐ PERSÚNUSAGA
MlMlffilM
KBiSIÍHAR DAHLSTEÖ
hefur hann jafnan staðið fyrir
hugskotssjónum eins og nokk-
urs konar ævintýrapersóna í
miklu ríkara mæli en t.d. Jónas
Hallgrímsson eða Jón Sigurðs-
son, enda má segja að Hannes
hafi sameinað i sér það bezta úr
báðum og notið sín betur en þeir
báðir í lifanda lífi, þá áhrif hans
á skáldskap og stjórnmál yrðu
Ihvergi nærrí jafndjúpstæð og
langæ eins og áhrif þeirra Jón-
asar og Jóns.
Mönnum er tamt að minnast
á „ósigur" Hannesar árið 1908
sem dæmi um skeikula dóm-
greind hans, en gleyma þá gjarna
að sjálfur Jón Sigurðsson var
ekki heldur með öllu óskeikull,
eins og afskipti hans af fjárkláða
málinu sönnuðu hvað eftirminni-
legast. Hins er svo líka að gæta,
eins og Kristján Albertsson bend
ir réttilega á, að sú réttarviður-
kenning sem fólst í Sambands-
lagafrumvarpinu 1908 „varð ekki
tekin aftur, hlaut að verða undir-
staða allrar frekari íhugunar sam
bandsmálsins, bæði á íslandi og í
Danmörku, og hafa úrslitaáhrif
á þróun og endalyktir" (bls. 7).
Kristján Albertsson hefur sýni
lega kostað sér öllum til að gera
þessa ævisögu sem fyllsta og ýtar
legasta. Hann hefur sótt til fanga
ótrúlega víða bæði í einkabréf,
dagþlöð, tímarit og bækur. Á
stöku stað tilfærir hann Hka um
mæli eldra fól:ks við hann sjálfan
til að gera lýsingar gleggri. Fram
an af verður honum mikill matur
úr bréfum frú Kristjönu Hav-
steins, móður Hannesar, til sonar
síns, en því miður eru bréf hans
til hennar glötuð. Auk þess hefur
hann haft aðgang að fleiri bréfa-
söfnum. Þessar tilvitnanir i einka
bréf fylla víða út í myndina, gera
hana persónulegri og skýrari í
dráttum. Osjaldan • er frásögnin
krydduð skrýtlum og skemmtileg
um sögum eða orðsvörum, sem
fengur er að.
Umhverfislýsingar eru frá-
bærlega lifandi og litríkar, eink-
anlega lýsingarnar á Reykjavík
og Isafirði. Þær tengja atvik ævi-
sögunnar við jörðina, ef svo má
segja gefa þeim keim þess' dag-
lega Hfs sem þá var lifað. Sama
er að segja um ýmis minniháttar
atriði, sem höfundurinn tilfærir,
eins og t.d. lýsinguna á því þegar
Hannes var að draga sig eftir
Ragnheiði Melsteð, sem síðar varð
kona hans: „Hannes sér Ragn-
heiði í Reykjavíkur-klúbbnum.
Arni Thorsteinsson tónskáld man
eftir honum oft og tíðum í gátt-
inni inn í danssalinn, þar sem
hann reyndi að stöðva einhvern
til að tala við, og hafði ekki aug-
un af Ragnheiði, sem var á gólf-
inu. Hannes dansaði lítið. var
smástígur og átti erfitt með vals-
inn“ (bls. 123).
Annar kostur bókarinnar er
hve höfundur dregur upp ljósar
svipmyndir af mönnum sem við
sögu koma og hvernig hann rek-
ur saman hina ýmsu þræði, sem
koma ekki beint við sögu Hannes
ar sjálfs, en eru bakgrunnur henn
ar. Gott dæmi er frásögnin af
i*5ru hjónabandi Péturs Hav-
steins og skilnaðinum frá Sigríði
og svo síðar frásögnin af afdrif-
um Sigríðar og dóttur hennar
Ragnheiðar, sem verður eigin.
kona Hannesar. Skýrastar eru
svipmyndirnar af Benedikt
Sveinssyni eldra, Skúla Thorodd-
sen, Valtý Guðmundssyni og
Birni Jónssyni, og er sú síðasta
þó aðeins dregin fáum dráttum.
Framan af er bókin að megin
efni bein ævisaga Hannesar þar
sem inn er fléttað köflum um
skólabræður hans og samherja á
bókmenntasviðinu. Er sá hluti
bókarinnar skemmtilegri aflestr-
ar og fjörugri, enda meira fjall-
að um menn en málefni. En þeg-
ar fram í sækir fær hin opinbera,
pólitíska saga æ meira rúm, og
má segja að frá bis. 187 verði
Hannes að þoka fyrir þeim miklu
og margbreytilegu átökum sem
hófust með Valtýskunni. Er sú
saga öll rakin mjög skilmerki-
lega og að þvi er virðist hlut-
drægnislaust, þó sjáanlegt sé að
höfundur hefur litlar mætur á
Valtý Guðmundssyni.
Ef nokkuð mætti að bókinnl
finna frá leikmannssjónarmiði,
væri það helzt, hve ýtarlega höf.
undurinn fjallar um hina opin-
beru sögu í síðara helmingi henn-
ar, því þar kemur Hannes ekki
mikið við sögu fyrst í stað. Auð-
vitað má vel réttlæta þennan hátt
með því að hér sé um að ræða
aðdraganda þeirra atburða sem
skópu Hannesi hlutverk í íslenzk
um stjórnmálum, og vissulega er
frásögnin fyllri og persónulegri
heldur en t. d. kaflinn um sömu
atburði í níunda bindi af „Sögu
Islendinga" (Tímabilið 1871—
1903) eftir prófessor Magnús Jóns
son, sem er þó mjög vel skrifað-
ur. En mér finnst vera dálítil
slagsíða á bókinni af ofangreind-
um sökum, Hannes hverfur of
mikið í skugga atburðanna, og
skáldið þokar að heita má alveg
fyrir stjórnmálamanninum. Með.
ferð Kristjáns Albertssonar á
þessu margþætta efni er hins veg
ar hvergi langdregin eða leiðin-
leg, og veldur því einkum lifandi
stíl hans og næmt auga fyrir smá
atriðum og hressilegum atvikum.
Lesandinn kynnist Hannesi Haí
stein mjög náið í þessari bók, og
höfundurinn hefur sérstakt lag
á að draga fram þá þætti í fari
hans sem áttu eftir að að verða
rikjandi seinna meir, ocg minnist
ég þá sérstaklega lýsinga skóla
félaganna á skapferli hans og við
brögðum við ýmsum vanda.
Frágangur á bókinni er góður
og myndirnar, 53 talsins, mikil
bókaprýði. Prentvillur eru fáar
og engar meinlegar.
Eg bíð eftir seinna bindi ævi-
sögunnar með talsverðri eftir-
væntingu, því þar munum við
kynnast Hannesi í nýjum hlut-
verkum og fylgjast með afdrif-
um hans til loka þess lífsferils
sem hann hóf með svo glæstum
hætti. Verður róður höfundar ef
laust miklu þyngri í seinna bind
inu, því bæði verða atburðirnir
nær okkur í tímanum og á ýmsan
hátt miklu flóknari. En Kristján
Albertsson hefur sýnt með þessu
fyrra bindi, að honum má treysta
til stórræðanna.
Sigurður A. Magnússon.