Morgunblaðið - 18.07.1963, Blaðsíða 10

10
MORCUWBT. AÐIÐ
Fimmtudagur 18. júlí 1963
ÞAR mætast andstæffurnar í
hinni sterku skaftfellsku nátt-
úru. Annarsvegar: hraunið, úfið
og grett og mosagrátt, minnir á
eld og ösku, ógn og dauða. Hins-
vegar hinir hlýlegu, gróffursælu
hvammar, sem opna sig móti
sumri og sól og bjóða lífinu faðm
sinn.
Á mótum þessara miklu and-
stæffna stendur bærinn bak við
hraunhólana nálægt árbakkan-
um. 'í vestri er brún hraunsins,
sem minnir á hramm óargadýrs
— fyrir ofan ána bera viff him-
in hinar mjúku línur í heiðar-
brúninni, sem minna á pensil-
drætti í fögrum konumyndum
mikilla meistara.
. Hólmur í Landbroti
að til bróður Bjarna Runólfs*
sonar — Valdimars trésmíða-
meistara í Reykjavík. Hann er
kvæntur Rannveigu systur Val-
gerðar ekkju Bjarna í Hólmi.
I>að réðst svo, að þau Rann-
veig og Valdimar fluttu að
Hólmi ásamt þrem sonum sínum
árið 1943. Þar hafa þau búið
síðan.
Rjúkandi kaffi...
Svo var það eitt sinn, sem oft-
ar á s.l. vori að mig bar að
garði í Hólmi. Ég sit
inni í stofu og skrafa við
Valdimar, meðan Rannveig tek-
ur til góðgerðir. Og ég minnist
þess, sem Úlfur læknir eitt sinn
kvað:
Rjúkandi kaffi ber Rannveig
á borð,
raðar hún kökunum þétt,
fneðan ég hlusta á
meistarans orð
Margt segir Valdimar rétt.
Svo komstu aftur hingað að
Hólmi eftir langa útivist, Valdi-
mar?
Þar sem andstæðurnar mætast
Eftir sr. Gísla Brynjólfsson
Hver er þessi bær?
Hólmur í Landbroti. Ekki er
hann kunnur af landsins fornu
sögu, en þeim mun stærra hlut-
verk hefur hann átt í hinum
nýja tíma, þeim, sem við lifum
og hrærumst í — tíma tækninn-
ar og hinna öru verklegu fram-
fara.
í>að var á þennan bæ, sem
fyrsti bíllinn kom í þessa sýslu
vatnanna og vegalengdanna. Það
var áður en brýrnar komu, það
var áður en vegirnir komu. En
sá, sem fékk þennan bíl, hann
fór eftir því sem Ford gamli
sagði: Fáið ykkur bíla. Svo koma
vegirnir á eftir.
Það var á þessum bæ, sem
voru smíðaðar yfir eitt hundrað
túrbínur á árunum 1927-37. Þeim
var dreift út um allt land. Þar
voru þær settar niður við fleiri
en eitt hundrað bæjarlæki og nú
snúa þær rafvélunum, sem fram-
leiða birtu og yl fyrir bænda-
býlin, sem hafa beðið lausnar
úr dróma kuldans og vetrar-
myrkursins í 1000 ár.
Það var á þessum bæ, sem
byggt var fyrsta sláturhúsið og
fyrsta frystihúsið „milli sanda".
Þar var kjötið tekið á bíla og
flutt til Reykjavíkur. Það var
upphafið á því að hætt var að
reka lítil lömb austan af Síðu
og út í Vík, þar sem þau fórn-
uðu sínu unga lífi.
Afreksmaffur
Þetta, sem hér hefur verið
talið sýnir, að mikið var fram-
kvæmt af atorku og framsýni á
þessum afskekkta sveitabæ.
Þetta er trúlegt. Þetta er líkast
ævintýri. Og enn ævintýralegri
verður þessi saga þegar þess er
gætt, að sá, sem hér var að
verki var heimaalinn sonur
þessarar litlu afskekktu sveitar
— Landbrotsins. Svo mikill at-
gervismaður var hann, að „án
undirbúnings, án smíðanáms, án
skólagöngu, án utanferða, án
prófa og iðnbréfa gerðist hann
þýðingarmikill brautryðjandi,
sem að vaskleik, útsjón og áræði
fór fram úr því í veruleikanum,
sem aðrir sáu aðeins í draumum
sínum og hugarheimi.
Bóndinn í Hólmi, sem stofnaði
til og stjórnaði öllum þessum
merku framkvæmdum á bæ sín-
um var landskunnur maður á
sinni tíð — Bjarni Runólfsson.
Hann var Skaftfellingur í húð
og hár, fæddur í Hólmi 10. apríl
1891 og þar ól hann allan aldur
sinn. Foreldrar hans voru þau
Runólfur bóndi og hómópati í
Hólmi af Sverrisensætt, sonar
sonur Runólfs á Maríubakka, en
móðir Bjarna/Í Hólmi var Rann-
veig Bjarnadóttir, ættuð úr Land
broti. Þau Rannveig og Runólf-
ur náðu háum aldri, önduðust
með hálfs mánaðar millibili í
Hólmi hjá Valdimar syni sínum
og Rannveigu konu hans Helga-
dóttur í nóvember 1949.
„Svo falla Frón“
Bjarni í Hólmi varð ekki gam-
all maður. Hann lést af heilablóð
falli 4. sept. 1938 þrem vetrum
miður en fimmtugur. Með and-
láti hans urðu mikil þáttaskil í
sögu Hólms, sem engan þarf að
undra. Það var eins og þyrmdi
yfir okkur öll hér eystra, þegar
við urðum að gera okkur ljósa
þá staðreynd, að þessi vaski
maður væri burt kallaður frá
sínu mikla starfi á bezta aldri.
Flestum þeim, sem til þekktu
mun hafa fundist það óbærileg
tilhugsun ef sú þjóðnýta iðja
ætti með öllu niður að falla við
andlát hans. Einn af þeim, sem
var vel kunnugur því hve ómet-
anlegt starf Bjarni í Hólmi hafði
unnið fyrir bændastétt landsins
var höfðingi sunnlenzkra bænda,
Guðmundur á Stóra-Hofi. Á bæ
hans hafði Bjarni byggt eina af
þeim rafstöðvum, er hann reisti
í Rangárþingi. Guðmundi á Hofi
fannst einsætt að bændasamtök-
in í landinu ættu að gangast fyr-
ir því, að Hólmur yrði áfram sú
aflstöð, sem veitti birtu og yl
út um byggðir landsins. Valgerð-
ur Helgadóttir, ekkja Bjarna
bauð jörðina að gjöf, ef lagt væri
verð fyrir hús og mannvirki.
Búnaðarfélag Islands tók á móti
gjöfinni, og Alþingi lagði fram
nokkurt fé til bygginga og end-
urbóta á staðnum.
Skarff fyrir skildi
En hversu satt, sem það er,
að jafnan komi maður í manns
stað, reyndist hitt þó sannara, að
hér var skarð fyrir skildi. Það
var eins og sjálf fjöðrin væri slit
in í sigurverkinu. Klukkan hafði
stanzað. Fórnfúsu starfi braut-
ryðjandans var lokið. Öld alls-
herjar rafvæðingar var hafin.
Sá tími var í nánd, er það op-
inbera með lærða, launaða sér-
Nýr maffur kemur til sögunnar
Þegar Búnaðarfélag íslands
hafði tekið við jörðinni, fór
stjórn þess og búnaðarmálastjóri
að svipast um eftir manni til
að veita forstöðu starfsemi, sem
hafin yrði í Hólmi. Var þá leit-
Já, eftir langa útivist. Það er
satt. Ég fór héðan á góunm ár*
ið 1907. Þá var ég átta ára.
Síðan eru liðin 36 ár. Það var
eiginlega ekki fyrr en vorið
1943, sem ég fluttist aifarið
Nám og starf
í höfuðstaffnum
1 trésmíðanámið?
Það var ætlunin. En það gekk
nú ekki greitt til að byrja með.
Framh. á bls. I i.
Úr heimagrafreitnum í Hólmi
Hjónin i Hólmi
fræðinga í þjónustu sinni tæki
að sér að veita raforkunni um
allar landsins dreifðu byggðir.
Að því hefur verið unnið mark-
víst og með góðum árangri hin
síðari ár. Á næstu tíu árum mun
það takmark nást, að koma raf-
magninu á hvert byggt ból á
landinu til að létta störfin og
lýsa fólkinu, sem þar býr. Við
birtu þeirra ljósa, þarf fólkið að
lesa söguna um bóndann í Hólmi
sem s.a.s. með berum höndunum
vann kraftinn úr fallvötnunum
og leiddi hann inn í bæinn til
fólksins, áður en ríkið tók að
sér að rafvæða landið.
hingað aftur. Foreldrar mínir
áttu níu börn. Þá var oft bág
afkoma hjá miklu ómegðarfólki.
Þá voru nú ekki f jöldskyldubæt-
urnar. Það hefur víst ekki veitt
af að létta eitthvað á fóðrunum.
Ég fór að Ytri-Dalbæ og þar
ólst ég upp hjá Guðmundi Jóns-
syni og konu hans.
Þegar ég stálpaðist, fór ég í
vist til Björns í Holti. Þar var
ég í 6 ár. Síðan lá leiðin fram
í Landbrot — að Þykkvabæ. Þar
var ég hjá Þórarni Helgasyni og
Höllu móður hans. Hún varð
síðar tengdamóðir mín. Haustið
1925 hélt ég svo til Reykjavík