Morgunblaðið - 11.04.1965, Blaðsíða 17

Sunnudagur 11. apríl 1965
MÚRCUNBLAÐIÐ
17
Afmæli sem
gleymdist
HINN 10. apríl 1940 eða fyrir
réttum 25 árum lýsti Alþingi yfir
]því, að þar sem ástand það, sem
skapazt hefði, gerði konungi ís-
lands ókleift að fara með vald
sitt, þá fæli það ríkisstjórninni
að svo stöddu meðferð þess. Með
sama hætti var því lýst yfir, að
ísland tæki að öllu að sér með-
ferð utanríkismála og landhelgis-
gæzlu vegna þess, að Danmörk
gæti ekki að svo stöddu rækt
meðt'erð þeirra. Með þessum yfir
lýsingum var lýst þeirri stað-
reynd, að atburðarásin hafði án
ailrar íhlutunar Islendinga og
þrátt fyrir fullan vilja Dana gert
þeim ómögulegt að gegna þeim
skyldum, er á þeim hvíldu sam-
kvæmt sambandslögunum frá
1918. Rökin fyrir íhlutun Dana
um meðferð íslenzkra mála höfðu
verið þau, að hún veitti okkur
aukið öryggi. Þegar mest á reið
Þjóðstjórnin á fundi i stjórnarráðinu. — Talið frá vinstri: Eysteinn Jónsson, viðskiptamálaráð-
herra. Jakob Möller, f jármálaráð herra, Hermann Jónasson, forsæt isráðherra, Stefán Jóhann Stef-
ánsson, félagsmálaráðherra og Ólafur Thors, atvinnumálaráðhe rra-
REYKJAVIKURBREF
reyndist þetta vera þveröfugt.
f>ar með var dauðadómurinn
kveðinn yfir sambandi landanna.
Ettir það gat einungis verið um
það að ræða, hvernig því yrði
formlega slitið. Þetta átti ekkert
skylt við óvild til Dana, sem við
höfðum innilega samúð með,
Iheldur spratt af okkar eigin
sjálfsbjargarhvöt. Þess vegna er
10. apríl 1940 einn merkasti dag-
ur í þjóðarsögu okkar. Ekkert
blaðahna minnist þó 25 ára af-
mælis hans í dag, laugardag 10.
apríl 1965.
Elías Þorsteins-
son látinn
Utför Elíasar Þorsteinssonar
fór fram fyrir réttri viku. Með
honum er horfinn einn áhrifa-
mesti maður um þróun íslenzks
atvinnulífs síðasta aldarfjórðung.
Elías var óvenju yfirlætislaus
maður, en fáir framkvæmda-
menn fengu meira áorkað um
hans daga. Ólafur Thors var
stundum spurður að því, hvort
Elías væri nægur skörungur til
að vera æðsti forráðamaður jafn
öflugs fyrirtækis og Sölumið-
stöðvar hraðfrystihúsanna. Ólaf-
ur svaraði jafnan á sama veg, að
betri forystumann gætu þessi
miklu samtök ekki fengið. SH
hefur öðru hverju sætt gagnrýni,
en fram hjá því verður aldrei
komist, að þar hafa verið unnin
stórvirki, bæði með uppbygg-
ingu hraðfrystiiðnaðarins á til-
tölulega skömmum tíma og mark
aðsöflun, oft við hin erfiðustu
skilyrði. E.t.v. þarf þessi félags-
skapur eins og annar að breyta
um starfshætti með breyttum
tímum, en samtakamátturinn
hefur verið honum ómetanleg
stoð, svo sem m.a. fiskiðjuver
hans vestan hafs sýnir. Elías Þor-
steinsson var frá upphafi forystu
maðpr í þessari atvinnugrein.
Hann þekkti hana og raunar alla
aðra fiskverkun til hlítar. Hann
var maður einbeittur en gjör-
hugull og hélt ætíð með slíkri
sanngirni á málum, að hann
hlaut að vinna málstáð sínum
samúð.
Mestu andstæður
19. aldar?
Um þessar mundir er tveggja
tnestu stjórnmálamanna 4 síðari
Laugard. 10. apríl
'hluta 19. aldar minnzt víða um
heim. Otto von Bismarck átti 150
ára afmæli hinn 1. apríl og hinn
14. apríl nk. eru liðin rétt 100 ár
frá því að Abraham Lincoln var
skotinn til bana. Hann andaðist
aðfaranótt hins 15. Margir þeirra,
sem tii þessara manna hugsa og
hafa eitthvað kynnt sér sögu
þeirra, telja þá höfuðandstæður
aldar sinnar. Bismarcks er
minnzt sem járnkanzlarans, Lin-
colns sem þess er gaf þrælunum
frelsi. Bismarck var af æfagöml-
um aðalsættum, jarðeigandi, sem
umgekkst kónga og keisara áður
en hann komst til æðstu valda,
sem hann hafði í tæp 28 ár.
Lincoln fæddist og ólst upp á
sléttum Ameríku á meðan þar
ríkti enn ósvikinn landnámsandi,
stundaði viðarhögg í æsku og
lítt arðvænleg málfærslumanns-
störf 1 útbyggðum Ameríku á
manndómsárum sínum. Að lok-
um hlaut hann þó einnig æðstu
völd í landi sínu, en gegndi þeim
einungis um fimm ára skeið. Þá
féll hann fyrir morðingjahendi
eftir að hafa unnið sér ágætari
orðstír en nokkur annar forseti
Ba nda rí k j a n na.
Ekki eins ólíkir
oj* ætla mætti
Bismarck andaðist að vísu í
hárri elli, en völdunum var hann
sviptur af þeim, sem sizt skyldi
og mest átti honum að þakka,
sonarsyni þess, er hann hafði
gert að keisara Þýzkalands. Báð-
ir fehgu þeir því, Bismarck og
Lincoln, að reyna vanþakklæti
heimsins. En líkingin þeirra í
milli er raunar miklu meiri en
sú ein. Bismarck sameinaði
Þýzkaland úr ótal smáríkjum,
Lincoln hindraði að Bandaríkin
liðuðust í sundur. Þessi ríkja-
sameining var höfuðafrek beggja,
og báðir þurft.u að beita valdi til
þess að ná takmarki sínu. Bis-
marck varð frægur, eða réttara
sagt alræmdur, af því, að hann
3agði skömmu eftir að hann tók
við völdum, að vandamál sam-
tíðarinnar yrðu ekki leyst nema
með „blóði og járni“. Þegar hann
mælti þessi orð, hafði hann sjálf-
ur ekki tekið þátt í neinni styrj-
öld, en þá stóð borgarastyrjöldin
í Bandaríkjunum sem hæst. Þar
beitti Lincoln einmitt þeirri að-
ferð, sem Bismarck lýsti með
orðum sínum. Borgarastyrjöldin
£ Bandaríkjunum stóð í hér um
bil fjögur ár og skildi eftir sár,
sem enn eru ekki gróin til fulls.
Svipað má raunar segja um her-
farir þær, sem Bismarck þurfti
að heyja, til þess að koma sam-
einingu Þýzkalands fram. Saman
lagt stóðu þær þó einungis
skamma hríð miðað við styrjöld-
ina í Bandaríkjunum og hafa
alveg. bliknað miðað við þau ó-
sköp, sem yfir Evrópu hafa síðan
gengið.
Báðir urðu að
beita valdi
Auðvitað er sannleikurinn sá,
að báðir beittu valdi einungis af
ihri nauðsyn. Allir gera sér nú
ljóst, að Þýzkaland hefði ekki
verið sameinað nema eftir svip-
aðri leið og Bismarck fór, og
Bandaríkin hefðu sundrazt, ef
Lincoln hefði ekki haft kjark til
að kúga til hlýðni þá, sem burtu
vildu brjótast. Hér virðist því
ekki ýkja mikill efnismunur á.
Hreinskilni Bismarcks, er hann
berum orðum lýsti þeim ráðum,
sem hann ætlaði að beita, hefur
verið lögð honum til lasts. Og þá
hafa ekki síður ófrægt hann þeir,
er höfðu hag af sundrung og nið-
urlæging Þýzkalands, með svip-
uðum hætti og sumir Suðurríkja-
menn Bandaríkjamanna telja
enn Lincoln vera hinn mesta
skaðræðismann. Þrátt fyrir mis-
jafna dóma verða þessir menn
tvímælalaust báðir taldir meðal
fremstu og þó öllu heldur
fremstu stjórnmálamenn sinna
tíma. Báðir unnu stórvirki — að
vísu með valdbeitingum, sem eng
inn getur út af fyrir sig talið
æskilega en varð ekki umflúin,
ef háleitu marki átti að ná. Eftir
að þeir höfðu náð því, sem þeir
töldu mestu máli skipta, þá
kunnu báðir sér hóf.
Sonur síns tíma
Bismarck átti ætíð við að etja
í eigin flokki öfgamenn, sem
vildu ganga milli bols og höfuðs
á andstæðingunum. Því snerist
hann oftast öfluglega á móti. Eng
inn skyldi ætla, að það væri til-
viljunin ein, að þau verk hans
hafa staðið lengst þar sem hóf-
semi hans fékk bezt notið sín.
Allir líkjast meira eða minna
því umhverfi, sem þeir lifa í og
eru vaxnir upp úr. Fyrir einni
öld var frelsi og lýðræði víðast
hvar í mun minni metum en pú
og bjátar þó enn víða á. Ýmsir,
sem valdbeiting Bismarcks bitn-
aði harðast á, voru honum engu
betri. Svo var vissulega bæði um
Franz Jósef Austurríkiskeisara
og Napóleon III Frakklandskeis-
ara. En Danir, sem Bismarck
hrifsaði Slésvík-Holstetaland frá
í stríðinu 1864? Ekki voru þeir þó
yfirgangsþjóð! Svo hafa Danir
talið sjálfum sér trú um og
kennt okkur og öðrum, er á þá
hafa hlustað. Fyrir jólin 1963 gaf
Berlingske Tidende út fróðlega
minningabók eftir undirforingja
H. P. Henriksen að nafni, sem
m.a. er byggð á bréfum hans úr
stríðinu 1864. Þar segir hann
m.a. í bréfi frá 27. febrúar 1864:
„Fyrir nokkrum dögum feng-
um við heilan hóp af gömlum
Slésvíkingum inn í herflokk okk
ar. Þessir óþokkar strjúka til
Þjóðverjanna strax og þeir sjá
sér færi á, hvort heldur þeir eru
•á verði eða í bardaga. (Þetta á
auðvitað ekki við þá nærri alla);
en talað er um, að við eigum að
losna við þá aftur, og það er
gott, því að þeim er ekki hægt
að treysta“,
Þessi fáorða lýsing sannar, svo
að ekki verður um villzt, að
margir þeirra, sem með Dönum
voru neyddir að berjast, voru í
raun og veru á móti þeim. Það
voru menn af þýzku þjóðerni, er
töldu sig sæta kúgun með því að
vera undir danskri stjórn. Þetta
ættum við Islendingar því frem-
ur að skilja sem við háðum sjálf-
ir okkar frelsisbaráttu um þess-
ar mundir og fullyrt er, að
danska stjórnin hafi þá boðið
Þjóðverjum ísland í skiptum til
þess að fá að halda Slésvík-Hol-
setalandi, að öllu eða nokkru.
Löngum hefur sannazt, að
sjaldan veldur einn þá tveir
deila.
„Beztu eftirmæli
sjálfs hansu
Óneitanlega geðjast okkur þó
mun betur að Lincoln. Hefni-
girni var ekki til í huga hans og
ást hans á lýðræði og frelsi verð-
ur ekki véféngd. Rúmum mán-
uði áður en hann var myrtur,
var hann í annað sinn settur inn
í forsetaembættið, og segir svo
frá því í Skírni, Tíðindum Hins
íslenzka bókamenntafélags frá
1865:
„4. dag marzmán. vann Lin-
coln á ný eið að lögunum. Avarp
hans til þingsins og þjóðarinnar
má í alla staði kalla hin beztu
eftirmæli sjálfs hans. Hann sýndi
fram á hvernig stríðið, er allir
skirrðust í fyrstu, hefði magnazt
um allra vonir fram, en það væri
þó eigi furða, er Suðurríkin
hefðu svo búið um sinn hag og
hagsmuni, að þeir voru samfelid-
ir þrælaeigninni. Áttundi partur
íbúa sambandsins hefði verið
þrælar, þá er stríðið býrjaði.
Suðurbúar hefði viljað auka þá
tölu, til þess um leið að geta eflt
hagsmuni sína, en til þess að fiá
því framgengt hefði þeir viljað
sundra sambandinu. „Vér héldum
hvorir um sig,“ segir hann, „að
sigurinn mundi auðunnari, og
það mundi aldrei koma að þeim
stórræðum, er orðin eru. Hvoru-
tveggju lesa eð sama guðs orð
heilagrar ritningar og senda bæu
ir sínar upp til e;is sama guðs.
Það má að sönnu kalla furðan-
legt, að maðurinn skuli ákalla
hinn réttláta guð sér til aðstoðar,
að hann megi gjöra sér að mun-
um sveita bróður sins undir
þrælsoki. En vér megum eigi
dæma, að vér eigi verði sj'álfir
dæmdir!" Þá segir hann það vott
um réttlæti drottins, er hann
hefði vitjað svo hvorratveggju,
Suðurbúa og Norðurbúa, sökum
þess hneykslis, er þrælkunin
væri, og síðar þetta: „Vér vonum
og biðjum af hug og hjarta, að
styrjöldinni megi af létta, en sé
það guðs vilji að hún haldist, unz
allur sá auður er eyddur og horf
inn, er safnað hefur verið í 259
ár með k^uplausri vinnu enna
ánauðugu, unz hver blóðdropi er
komíð hefur undan svipuhöggun-
um er goldinn með öðrum, er
renna úr sverðsundum -s- skul-
um vér samt sem áður játa, að
vegir drottins eru vegir sann-
leika og réttlætis.“ Að endingu
hvetur hann til að leiða það til
lykta, er byrjað væri, „að binda
um sár þjóðarinnar," annast
munaðarleysingja enna föllnu og
gæta réttlætis og friðar innan-
lands og við allar þjóðir.’
„Með óvild til
einskis46
Af þessum hundrað ára gamla
Skirni er auðsætt, að menn hafa
þá þegar skilið, að innsetningar-
ræða Lincolns var frábær. Er
sízt orðum aukið, að sú ræða,
ásamt Gettysborgarávarpi hans,
sem flutt var 1863,- eru með beztu
ræðum, sem nokkru sinni hafa
haldnar verið. Því einkennilegra
er, að höfundur Skírnisfrásagn-
arinnar drepur aðeins stuttlega
á síðasta kafla hinnar frægu
ræðu, einmitt þann kaflann, sem
mesta frægð hefur hlotið. E.t.v.
er skýringin sú sama og hjá
Thorolf Smith í bók hans um
Abraham Lincoln, þar sem hann
segist verða að birta þessa kafla
á frummólinu, væntanlega
vegna þess að þeir hljóti að
missa svo mikils í við þýðingu.
Síðasti kaflinn hljóðar svo á
ensku: •
„With malice toward none;
with charity for all; with firm-
ness in the right, as God gives
us to see the right, let us strive
on to finish the work we are in;
to bind up the nations wounds;
to care for him who shall have
borne the battle and for his
widow, and his orphan — to do
all which may achieve and
cherish a just and lasting peace
among ourselves, and with all
nations".
Þó að þýðingin sé erfið má
lauslega hafa hana svo;.
„Látum oss leitast við að Ijúka
því verki, sem vér höfum tekizt
á hendur, án þess að bera í huga
óvild til nokkurs, en með góð-
vild til allra, öruggir í því að
gera rétt á þann veg, sem guð
gefur oss að sjá hið rétta, að
binda um sár þjóðarinnar, að
annast um þann, sem staðið hef-
ur í bardaganum og sjá fyrir
ekkju hans bg þeim, sem hann
hefur látið eftir sig munaðar-
lausa — að gera allt, sem við
getum til að ná og halda við rétt-
látum og varanlegum friði á
meðal sjálfra vor og allra þjóða".
Engum getur blandast hugur
um, af hverjum Lincoln lærði
þennan boðskap. Því miður lifði
hann ekki nógu lengi til að
koma þeim í framkvæmd, því
að fáum vikum síðar, á sjálfan
föstudaginn langa, var Lincoln
myrtur af leikara, sem hrópaði,
er hann hafði lokið ódæðisverki
sínu: „Sic semper, tyrannis“ —-
þannig fer ætið fyrir harðstjór-
unum!