Morgunblaðið - 20.07.1966, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 20. júlí 1966
t
— ÞÚ er nú ekki í vandræðum
með það, þetta var svoddan öðl-
ingur, var sagt við mig af manni,
sem vissi a'ð ég ætlaði að rita
eftir Eggert Guðmundsson. Séra
Þorsteinn Björnsson segir að til
sín hafi verið hringt og viðhöfð
þau ummæli, að það gilti einu
hversu mikið gott hann segði um
hinn látna, það yrði aldrei of
gott.
Þannig lofa allir sem þekktu
ágæti þessa manns.
Hér er því ekki eftir venjuleg-
an mann að mæla og hér fer sem
oftast að verkið verður að rétt-
lætast af tjlganginum.
Þegar hinn hávaðasami sam-
ferðamaður deyr verður snögg
þögn, sem oft bætist okkur upp
með nýjum hávaða annarra, en
þegar hinn kyrrláti persónuleiki
hverfur, sem htfur haft áhrif á
lif okkar án þess við gerðum
okkur grein fyrir því, þá verður
eftir eyða í sjálft andrúmsloft
okkar og þessi eyða fyllist ekki
af nýju lofti
Strax og maðurinn kemst á
miðjan aldur, byrjar heimurinn
að deyja í kringum hann og
hann sjálfur með honum. Einn
daginn hrökkvum við upp og
finnum að við erum orðin ein
á ferli; lifandi lík í dauðum
heimi. Þeir eru allir dánir, sem
við gátum skipt skoðunum við
og deilt geði og minningum með.
Minningargrein er því oft frem
ur um þann sem lifir en hinn
sem deyr og í bezta lagi hvort-
tveggja.
Það myndi margur segja, að
verkamaður, sem lítið hefur haft
umleikis sé ekki söguefni, það
vanti afrekin og hin ytri teikn,
sem gera sögu. Það er rétt, að
okkur verður sá tíðara söguefni,
sem ryðst um og veltir björg-
um, stundum úr vegi, stundum
ofan á aðra, heldur en hinn, sem
hleður haglegsn garð úr ævi
sinni, veltir fyrir sér hverjum
steini, vandar st jnguna á hverri
snyddu og hefui gát á hverju
sínu handtaki. Okkur verður star
sýnt á kraftinn sem allt lætur
undan hjá þeirn fyrri, en sézt
yfir alúðina, vandvirknina og
hina sívakandi hugsun sem garð
hleðslan ber vitni um, hjá þeim
síðari.
Ævi Eggerts Guðmundssonar
var staksteina og stórmerkja-
laus, en hann ræktaði garðinn
sinn þeim mun betur og vand-
aði alla hleðsluna umhverfis
hann. Hans líkar hafa ekki ein-
asta gildi sem almennt vitni um
mannlegt ágæti, heldur eru þeir
sjálf réttlæting okkar hér á fs-
landi fyrir bví að halda hér
uppi sjálfstæðri þjóðmenningu
og þjóðfélagi.
Hinn látni er bannig tvíþætt
greinarefni eða þó fremur bókar
efni, að öðru leytinu fyrir hina
trúu og ævilöngu varðstöðu að
sinum hlut fyrir íslenzkri þjóð-
legri menningu, en a ðhinu leyt
inu vegna almenns og eftir-
breytnisverðs manngildis.
Ég kynntist heimili hans á
styrjaldarárunum síðari, þegar
umrótið var sem mest í þjóðlífi
okkar og ýmsir tíndust fyrir
björg og gengu í hendur trölla
eða átu flotkökur á krossgötum
og hafa margir ekki enn náð átt
unum né fund>ð sjálfan sig og
borin von að þeir geri það nokk
urn tímann.
En þessi féllibylur gekk spor-
laust yfir heimili Eggerts Guð-
mundssonar og Sigurrósar. Hans
jsáust engin merki í tali né lífs-
háttum hjónanna né heldur
barna þeirra.
Viðkynningin við þetta rót-
íslenzka verkamanns heimili á
þessum árum styrkti mig í þeirri
trú, áð þó margir kunni að fær-
ast í reikuð, þá sé þjóð vor ekki
í hættu af þeím erlendu ítök-
bm né áhrífum, sem hér kann
»ð ;gæta í mismunandi rikum
mæli á hinum ýmsu tímum. ís-
lenzk þjóðmenning er ekki eins
laus á kostunum og margir eink-
um yngri menn gjarnan halda.
Mörgum verður starsýnt á breyt-
inguna í hinum ytri þjóðarhátt-
um og draga af henni rangar á-
lyktanir.
Eggert Guðmundsson var mjög
mótfallinn hersetu erlendra
manna hér í landi, þó að aldrei
heyrði ég hann hafa uppi stór
orð I þessu efni fremur en öðr-
um og kaila þá glæpamenn og
óþokka, sem aðra skoðun hefðu
en hann á þessu. Þó var hon-
um þetta viðkvæmara en flest
annað í þjóðmálum okkar.
Bæði á bernskuheimili Eggerts
og hans eigin og konu hans, var
all;t lesið sem hönd á festi, og
þá var þröngt í búi, ef ekki
voru keyptar bækur. Mest voru
áð sjálfsögðu lesnir sígildir höf-
undar, en Eggert var óvenjulegur
að því leyti að hann fylgdist til
síðustu stundar með yngri höf-
undum og reyndi að gera sér
grein fyrir hæfileikum þeirra og
og getu. Hann las ljóð með börn
um sínum og ræddi við þau um
skáldskap og bókmenntir og
reyndi að glæða áhuga þeirra
fyrir því sem þjóðlegt var og
íslenzkt og tókst það, sem fyrr
er sagt.
Það er ekki sagt til hnjóðs
dugnaðar- og umsvifamönnum
dagsins, þó að fullyrt sé, að
menningar okkar sé .þetur gætt
á heimili eins og Ásvallagötu 53
í verkamannabústöðunum heldur
en í mörgu glæsihúsinu. Þessi
skoðun er ekki sprottin af neinni
alþý’ðurómantík, heldur er það
staðreynd, að gáfaðir verka-
meenn, gefa séríslenzkum efn-
um miklu meiri gaum en ýmsir
þeir sem mikil umsvif hafa í
framkvæmdum. Það er vandi að
gæta allra hluta, og oft vill eitt
missas't, þegar annað vinnst. Það
er dýr bíll og dýrt hús, ef menn
láta fyrir það sálu sína, þó að
verðið sé óneitanlega mismun-
andi.
Það vekur okkur honum ör-
yggi, að einn skuli til fólk á ís-
landi, sem fer ekki svo úr öllum
ham við öflun timanlegra verð-
mæta, að það gefi sér ekki tíma
til að rækta garðinn sinn.
Á Ásvallagötu 53 voru lesn
ar bækur, rifjúð upp ljóð, sungn
ir söngvar og þjóðleg fræði og
skáld þjóðarinnar umræðuefn.ð
ef gest bar að garði.
Eggert var svo vel að sér um
almenn efni, þrátt fyrir lítinn
skólalærdóm, að barnabömin
gátu leitað til afa síns, ef þau
þurftu hjálpar með í glímunni
við landsprófið. Hann var ætt-
fróður og sögufróður, þó að þess
gætti minna í tali en efni stæ’ðu
til vegna þess, hve fátalaður
hann var og ósýnt um að hafa
vitneskju sína á orði nema bein
línis væri spurt.
Söngelskur var hann og fyrr
á árum lék hann stund á kvöldi
á lítið orgel, sem hann áttti.
Rétt er að dreþa lítið eitt á
þjóðmálastefnu Eggerts og verka
lýðspólitík af því að hún varpar
nokkru Ijósi á afstöðu verka-
manna af hans kynslóð til þjóð-
félagsins. Það er farið að bera
á því, að einkum yngra fólk geri
sér ekki ljóst að tortryggni
verkamanna sem mörgum finnst
óeðlilega í vinnudeilum á sér
djúpar rætur.
Eggert lifði þá tíma að halda
á eyrina snemma morguns og
bíða þar oft daglangt án þess að
handtak félli til fyrir hann að
gera og heima biðu konan og
börnin og áttu þá hugsun eina:
Skyldi hann hafa fengið vinnu
í dag?
Reynsla þessara kreppuára
færði þeim mönnum, sem kenndu
hennar á sjálfum sér, heim sann-
inn um það, að jafhvel þó að
vinveitt Stjórn sitji á stóli, þá
bjargar hver sjálfum sér, þegar
óáran er í landinu. Þeir telja það
borna von, að þetta skeði aldrei
aftur og taka með varúð fullyrð-
ingum í því efni
Skoðun Eggerts og fleiri af
hans kynslóð, þar á meðal flestra
forystumanna verkalýðsins enn-
þá, er grundvölluð á þessari bitru
reynslu, og er því sú, að það
bjargi engin verkamanninum
nema verkama’ðurinn sjálfur og
verkamenn verði sameinaðir að
sækja rétt sinn í hendur þjóðfé-
lagsins. Þannig búum við enn að
tortryggni kreppuáranna í verka
lýðsmálum, þó að fólk geri sér
það almennt ekki ljóst.
Það varpar nokkru ljósi á vin
minn, að aldrei heyrði ég heipt-
arorð úr hans munni í garð at-
vinnurekenda jafnvel ekki í harð
vítugustu vinnudeilum og var
honum þó oft mikið í hug, þar
undir því, hvernig tiltækist.
Eggert var þannig fyrst cg
fremst stéttvís verkamaður og
Dagsbrúnarmaður af lifi og sál,
en í þjóðmálum almennt var
hann jafnáðarmaður, þó að hann
hnikaði sér til með Héðni Valdi-
marssyni. Yfirleitt lagði hann lít-
ið til þjóðmála og var ekki flokks
bundinn. Bæði blöðin ' voru
keypt á heimilinu, Morgunblaðið
og Þjóðviljinn, og var kallað að
frúin héldi það fyrra en hús-
■bóndinn hitt, og varð oft að
spaugi, því að það vildi bera við,
áð þessum ágætu blöðum bæri
ekki alveg saman í frásögninni.
Eggert hélt alla tíð bamatrú
sinni og samræmdi hana og eðlis-
læga mannúð sína jafnaðarstefnu
sinni og verkalýðspólitík og á
hverju sem gekk, það vissi ég
manna bezt, því að við höfðum
öndverðar skoðanir — hélt hann
sér við skoðun Stephans G., „að
hata til eilífðar málstað eins
manns, en manninum sjálfum þó
bjarga“.
Þá er komið að þeim þættin-
um, sem gerði Eggert mér hug-
stæ’ðastan en það var lundarfar
hans og dagfar. Ég sá hann aldrei
skipta skapi og þekkti ég hann
þó um þrjátíu ára bil og kom oft
á heimili hans og undir ýmsum
kringumstæðum. Þetta er þeim
mun undarlegra að maðurinn var
að eðlisfari skapríkur. Það má
einnig hafa til marks um still-
ingu hans, að dóttir þeirra hjóna
segist aðeins einu sinni hafa séð
þykkjusvip á föður sírvum, þegar
þeim hjónum bar eitthvað á
milli. Ekki hafði hann samt orð
um, en henni varð svo mikið um,
telpunni, þá fimmtán ára gam-
alli, að hún grét sig í svefn um
kvöldið. Svo að ekki voru nú
stórorusturnar á því heimili, og
er þó frænka min örgerð eins og
hún á kyn til, þó áð hún að ýmsu
leyti væri ekki síðri að mann-
kostum en maður hennar.
Persónulega kann ég það
dæmi ljósast um lundarfar þessa
látna manns, að ég sótti hann
heim eins og áður segir um ára-
bil og voru skoðanir mínar eftir
því sem kaupin gerðust á eyrinni,
sem auðvitað var ekki að skapi
jafrtstefnufasts manns, en í engu
haggaði þetta Vináttu hans í
ininn garð né heldur konu hans,
Epgert Guðmundsson
Mínningurorð
og tóku þau mér aMtaf af sömu
'lj úfmennsk unni, hvernig sém ég
stakkst á endum í lífshátfcum og
skoðunum.
Þarna var allt af friðísæll blett-
ur fyrir mig og mina og reyndar
miklu fleiri. Skarkali heimsins
lokáðist úti um leið og hurð féM
að stöfum að baki manns á Ás-
vaMagötu 53.
Aldrei kom ég svo á þetta
heimili, að þau hjónin væru ekki
til í að taka spaugi, hann á sinn
hljóðláta hátt, hún eilítið fyrir-
ferðarmeiri. Hann beið jafnan ró-
•legur meðan gestir töiluðu og þeg
ar frænka mín kvað fast að orði
brosti hann kankvís og sagði: —
Hún frænka þín er ekki í vand-
ræðum með að koma orðum að
því sem hún meinar.
Aldrei uiðu gestir varir við
áhyggjur á þessum bæ og steðj-
aði þó margt áhyggjuefnið að,
sem valdið hefði í öðrum stöðum
gráti, bæði sjúkdómar og fjár-
'hagBáhyggjur.
Eggert var ekki aðeins ramm-
íslenzkur að aMri gerð og hugs-
un heldur einnig í útliti. Hann
hafði al-íslenzkt andlit. Andlits-
falMð var fremur óreglulegt en
karimannlegt og þó að svipurinn
væri mildur leyndi sér ekki,
einkum á munnsvipnum og hök-
unni, að maðurinn var skapmik-
iM og reiðubúinn að bjó’ða heim-
inum byrginn heldur en láta
hlut sinn, ef honiun fyndist máli
skipta.
Það voru samt augun, sem
mesta athygli vöktu í yfirbragði
mannsins. Þau voru framan af
ævi dökkblá en lýstust með aldr-
inum og voru lengst af mild og
gráblá, einstaklega undirhyggju-
laus og ætíð eins og nokkur
spum í þeim og sérlega lifandi,
eins og jafnan hjá þeim mönn-
um sem fátalaðir eru og sýna oft
fremur með svipbrigðum símun
en orðum, hvað þeim býr í hug.
Það var skammt á glettnina í
augunum og oft lifði þar glettnis-
glampi, þó að bros léki ekki um
varirnar. Hann las fólk eins og
aðrir menn bók og fann manna
fyrst, hvað náunganum leið þó
að hann ekki spyrði.
Almennur góðleiki og mannúð
í skoðunum og hegðan var megin
eiginleiki hins látna, eins og hér
hefur verið reynt að lýsa.
„Aðgát skal höfð í nærveru
sálar” gæti því verið grafskrift
hans — og við, sem þekktum ósk
og eðli hans, og erum nú að
kveðja vininn dáinn, göngum
hægt frá grafreit þessa manns,
og gætum þess að bæla ekki
stráin.
Æviatriði
Eggert Guðmundsson fæddist
að Haukatungu í Kolbeinsstaða-
hreppi 14. apríl 1895, en dó að
morgni þess 12. júlí 1966. For-
eldrar hans voru hjónin Pálína
Matthildur Sigurðardóttir og
Gúðmundur Tómas Eggertsson,
sem bjuggu þá í Haukatungu en
síðar í Tröð í sama hreppi og
voru kennd við þann bæ og þóttu
mikil merkishjón á sinni tíð og
eru ættir þeirra beggja hinar
merkustu og hefur Eggertsnafnið
haldizt í föðurætt Eggerts um
margar kynslóðir og margir
merkismenn borið það. Það staf-
ar frá Eggerti Eggertssyni, öðluð-
um manni í Víkinni í Noregi á
seinni hluta 16. aldar, og barst >
hingað til lands með syni hans, j
Hannesi hirðstjóra, og fyrsti i
maður Mrlendis með þvi nafni |
í þessari ætt hefur þá verið I
Eggert Hannesson riddari og lög-
máður. Enn finnast miklir bú-
forkar af þessu kyni, því að
Eggert Kristjánsson, stórkaup-
maður, ber þetta sama nafn.
Systkini átti Eggert þrjú (og
var hann þeirra næst elztur),
Sigurð Guðmundsson, sem starf-
ar nú hjá Olíufélaginu og
er hann elztur systkinanna. Hann
er þekktur maður af félagsmála-
starfsemi ýmissi. Þá er Valgerð-
ur kennari við Austurbæjar-
barnaskólann, og yngstur er (Ól-
afur) Gísli, sem lengst var toll-
þjónn, síðar starfsmaður hjá
bandaríska sendiráðinu en starf-
ar nú við kennslu og ferðamál,
og er hann þjóðkunnur maður.
Eggert Guðmundsson kynntist
konu sinni, Sigurrósu, í æsku i
heimasveit þeirra og var mikill
„einnrar konu maður” aUa tíð.
Hann gekk í Hvítárbakkaskóla á
árunum 1912 tH 1914. Lagði stund
á orgelleik hjá Hallgrími Þor-
steinssyni og úr eigu þessa kenn-
ara hans mun orgel það vera,
sem Eggerti fylgdi alla tíð og er
þáð því orðinn kjörgripur.
Eggert veiktist hastarlega af
brjósthimnubólgu í æsku, og bar
aldrei sitt barr eftir það hvað
líkamlega heilsu snerti. Hann
var alla tíð brjóstveill og /ar
þessi veila að lokum orsök hina
skyndilega fráfal'ls hans.
Þau hjónin giftust 8. október
1921 og bjuggu fyrsta hjúskapar-
árið á Framnesvegi 36 og þar
fæddist þeim dóttir, Pálína, sem
gift var Arnóri Björnssyni, sem
nú er látinn.
Foreldrar Eggerts höfðu flutzt
til bæjarins 1920 til sonar síns
Sigurðar, sem bjó á Freyjugötu
10, og þangað fluttu þau ári síðar
Sigurrós og Eggert og bjuggu
þessar fjölskyldur þröngt, þeir
Sigurður og Eggert bjuggu á
sömu hæðinni og hafði annar eitt
herbergi og aðgang að eldhúsi
fyrir sína fjölskyldu, en hinn tvö
herbergi og aðgang að eldhúsinu,
og þannig bjuggu þessar fjöl-
skyldur saman um þrettán ára
skeið og má af því marka skap-
lyndi fólksins. Og herjuðu þó
bæði sjúkdómar og atvinnuleysL
Á Freyjugötunni fæddist þeim
hjónum sonurinn Jónas, sem er
þekktur bóksali hér í bæ, eins
og reyndar þau systkini bæ’ði.
Jónas er kvæntur Ólöfu Magnús-
dóttur, konu af vestfirzkum ætt-
um.
Árið 1935 fluttist Eggert í þá
ibúð, sem hann yfirgaf ekki fyrr
en dauðvona, Ásvallagötu 53, og
eru það kallaðir verkamannabú-
staðir og þóttu mikið byggingar-
átak á sinni tíð.
Eggert stundaði öll árin hér I
Reykjavík vinnu við Reykjavík-
urhöfn og var starfsmaður bæj-
arins. Eggert var félagslyndur
maður þrátt fyrir fáskiptni sina
og hlédrægni í dagfari og var
ungmennafélági heima í sveit-
inni, en hér var hann Dagsbrún-
armaður og félagi £ söngfélaginu
Braga.
Eftirlifandi kona Eggerts er
Sigurrós Jónasdóttir, af húnversk
um og hnappdælskum ættum, og
er hún árinu yngri en bóndi
hennar.
Ásgeir Jakobsson.
Heimsókn ungra
tónlistarmanna
þökkuð
UNDANFARNA daga hafa orlofs
konur úr Reykjavík dvalizt að
Laugagerðisskóla á Snæfeilsnesi
í góðu yfirlæti.
Fimmtudaginn 7, júlí komu ó-
vænt í heimsókn góðir gestir á
vegum Magnúsar Sigurðssonar,
skólastjóra. Voru það tveir ungir
drengir frá Vestmannaeyjum,
Arnþór og Gísli Helgasynir. —
Léku þeir fyrir orlofskonur og
aðra gesti úr sveitinni í hátíðasal
skólans á rafmagnsorgel og blokk
flautu af undraverðri leikni, lög
eftir sjálfa sig og aðra. Vart trú-
um við því, að áheyrendur hafi
ekki verið djúpt snortnir, bæði
af þrekraun þeirri, sem þeir
leystu með hljómleikum sínum
og því hugarfari, sem að baki
þeim býr, en þeir ferðast um
landið til áð safna í sjóð fyrir
munaðarlaus börn og afvega-
leidda unglinga.
Þetta er fagurt fordæmi, sem
vekur okkur til meðvitundar um
skyldur okkar við meðbræður
okkar og systur. Slík fordæmi
sem þetta hafa ávaMt lyft
Grettistaki, öðrum til blessunar.:
Við viljum færa Magnúsi og
þeim bræðrum kærar þakkir fyr-
ir komuna og hvetjum sem
flesta tU að sækja samkomur
þeirra. (Frá orlofskonum í Laug-
argerðisskóla ).