Morgunblaðið - 30.11.1966, Blaðsíða 17

MORGU N BLAÐIÐ
17
Hreinn Benediktsson, prófessors
Móðmlskennsla
og skólapúlitík
FYRIR nokkru birti ég hér |hugulum lesanda jafnvel
að
f blaðinu ritdóm um nýútkomna
kennslubók í ísl. setningafræði
fyrir gagnfraeðaskóla. Var út-
koma þessarar bókar þar höfð
að tilefni til að kanna fræði-
lega undirstöðu þessa þáttar í
móðurmálskennslu í skólum,
svo að unnt mætti verða að
gera sér grein fyrir, hvar við
værum á vegi stödd í þessum
efnum. Var niðurstaða ritdóms-
Ins í skemmstu máli sú, að þenn
an þátt í námsefninu skorti í
megindráttum fræðilegan grund
yöll.
Þessi ritdómur hefur orðið
Jólianni skólameistara Hannes-
syni á Laugarvatni tilefni mik-
illar og merkrar greinar í Mbl.
laugard. 12. þ.m., og ber grein-
in titilinn „Fræðimennska og
kennslubókapólitík.“ Víkur
skólameistari þar að mörgum
mikilvægum atriðum, er ættu
að stuðla að nánari umhugsun
um og athugun á ýmsum þátt-
um í skólamálum hérlendis.
Skal í því máli er hér fer á
eftir, vikið að höfuðþáttum í
grein skólameistara, en í henni
má segja að ritdómur minn sé
ræddur frá þremur meginsjónar
miðum, sem lýsa mætti svo:
(1) vettvangur ritdómsins, form
og tilgangur; (2) hin fræðilegu
viðhorf; og (3) það sem kalla
mætti (sbr. titil greinarinnar)
hið „kennslubókapólitíska" sjón
armið'. Skulu þessar þrjár hliðar
ræddar nokkuð, hver um sig.
Skólameistari leggur á það
mikið kapp í grein sinni að
leiða rök að því, að ritdómur
minn hefði ekki átt að birtast í
Morgunblaðinu, sem er eins og
kunnugt er stærsta dagblað
landsins og kemur fyrir augu
tugþúsunda manna, t.d. kennara
og nemenda, heldur hefði hann
átt að birtast á öðrum vettvangi,
t.d. íslenzkri tungu, sem er flest
um lesendum Mbl. eflaust aló-
kunnugt tímarit um íslenzka og
almenna málfræði, gefið út af
vanefnum, einu sinni á ári eða
tæplega það, í nokkrum hundr-
uðum eintaka, af Bókaútgáfu
Menningarsjóðs í samvinnu við
Félag ísl. fræða. Jafnframt lýs-
ir skólameistari þeirri skoðun
skiljast að það væri skoðun
hans, að Háskólinn og Háskól-
ans menn ættu að láta sér nægja
að sitja að sínum fræðum í sínu
horni, ræðast við í sínum fag-
ritum, en að blanda fræði-
mennsku sinni helzt sem minnst
í dægurmál þjóðfélagsins. En
þeir sem þekkja Jóhann skóla-
meistara vita að þessi hugsun-
arháttur er honum eins fjarri
og nokkuð getur verið. Enda er
það vitaskuld mála sannast, að
hÉLskóli hvers lands er hlekk-
ur í menntunarkerfi þess og að
gengi hans og framtíð ræðst að
verulegu leyti af því, hvað þeir
hafa til brunns að bera er koma
til náms í háskóla hverju sinni
úr lægri skólum; þyrfti Háskól-
inn að byrja frá rótum í mennt-
un nemenda sinna, er hætt við
að árangur yrði minni en skyldi.
Það liggur því í hlutarins eðli,
að háskólakennari hafi áhuga á
„kennslu og kennaramenntun“
almennt, og fyrir áhuga mínum
á skólamálum var gerð ótvíræð
grein í inngangskafla ritdóms-
ins.
í þessu sambandi leggur skóla
meistari á það ríka áherzlu, að
með þvi að birta ritdóminn í
fræðitímariti hefði verið „meira
svigrúm til að skýra fræðilegan
grundvöll dómsins,“ en eins og
ritdómurinn sé, nægi hann „ekki
venjulegum blaðalesanda til
neins raunverulegs skilnings á
því, hvers vegna bókin er for-
dæmd“, enda væri það „ótrú-
lega glöggur leikmaður sem
lært gæti nóg af þessum ritdómi
til að losa sig að gagni við þau
málfræðilegu hindurvitni sem
öruggt má telja að hann hafi
lært í skóla." Um þetta atriði
er það að segja, að mér hefur
vitaskuld aldrei dottið sú firra
í hug, að hægt væri að ná þessu
marki í einum ritdómi. Ef að
því marki væri stefnt í ritdómi,
yrði sá dómur eflaust svo lang-
ur að tæpast myndi nokkur end-
ast til að lesa hann, hvort sem
hann birtist í fræðiriti eða á
öðrum vettvangi. Og mér hefur
að sjálfsögðu heldur aldrei kom
ið til hugar að einn ritdómur
gæti valdið þeirri „byltingu í
móðurmálskennslu", sem skóla-
meistari virðist bíða eftir að ger-
ist, og ekki hef ég heldur nokkru
vera verkefni kennslubókarhöf-
undar. En þar við bætist svo
að vafamál getur verið, hversu
mikið erindi fræðilegar skil-
greiningar hugtaka eigi inn í ur
byrjendakennslubækur, nema
þá ef til vill sem niðurstaða
þeirrar meðferðar sem hugtökin
hljóta í bókinni. í staðinn kann
að vera vænlegra til árangurs
að leggja áherzlu á í kennslu-
bók að sýna nemendum með
nægilegum fjölda ólíkra dæma, lr
hvað í hugtökunum felist, hvern
ig þeim sé beitt, og hvert gagn
sé að þeim. En athugaði skóla-
meistari vandlega þau dæmi
Hreinn Benediktsson.
sinni, að það sem væntanlega
hafi ráðið skrifum mínum hafi ...
• * „ -u a smni alasað „nokkrum manm
verið eðlilegur ahugi hja mer a
„ómengaðri fræðimennsku", og
sé þá einnig „kannske jafneðli-
legt að áhugi hans [þ.e. minn]
beinist fyrr að öðru en kennslu
og kennaramenntun“, en það er
sú hlið málsins sem skólameist-
ari sem framhaldsskólakennari
leggur höfuðáherzlu á.
fyrir að valda ekki af sjálfs-
dáðum og á svipstundu slíkri
byltingu hér á landi“, eins og
skólameistari ber mér á brýn
og kallar „hróplega ósanngirni.“
Aftur á móti álasaði ég höf.
bókarinnar fyrir, „að hafa ekki
gripið tækifærið til að endur-
, . , , „ . skoða a.m.k. eitthvað“ af „þeirri
Skólameistara^hefur þo^eflaust dómadagsvitleysu sem hingað
til hefur verið kjarninn í setn-
verið ljóst, að markmið mitt var
á engan hátt að stofna til neinna
nýjunga eða framfara í fræðun-
um, þannig að af þeirri ástæðu
gat ritdómurinn ekki átt er-
indi í lítt útbreitt fræðitíma-
rit. Og ekki er heldur í kennslu
bók að vænta neinna fræðilegra
nýjunga, sem ástæða gæti ver-
ið til að kynna eða ræða í fræði
tímariti. Skólameistara er og
eflaust kunnugt um þær athug-
anir sem fram hafa farið á und-
anförnum árum á þeim þætti
í starfsemi Háskólans sem veit
að menntun væntanlegra kenn-
ara, og um niðurstöður þeirra
athugana, og hefði hann án telj-
andi fyrirhafnar getað kynnt sér
að engu sérstöku áhugaleysi á
„kennslu og kennaramenntun"
var þá fyrir að fara hjá mér. Af
ingafræðikennslunni", eins og
skólameistari orðar það sjálfur.
I stuttu máli hefur mér aldrei
komið til hugar — og á slíkt
er ekki minnzt í ritdómi mín-
um — að í þessm efnum yrði
nein „bylting" „á svipstundu“,
heldur verður að starfa á allt
annan hátt að þessum málum,
eins og vikið skal að síðar.
f framhaldi af þessu kvartar
skólameistari undan því, að
enda þótt ég sé „óspar á að for-
dæma“ fánýti skilgreininga bók-
arinnar, séu dæmi mín „um rétta
eða einhvers nýta skilgreiningu..
harla fá.“ „Varla getur þó skóla-
meistari hafa búizt við að ég
myndi færast það í fang í einni
blaðagrein sem við virðumst
grein skólameistara kynni óat- vera sammála um að ætti að
sem ég fjalla um í ritdómnum,
sæi hann að þau greinast eftir
meðferð í tvo hópa, sem eru
mjög líkir að stærð: annars veg-
ar dæmi sem ég lét mér nægja
að gagnrýna meðferð höf. á; hins
vegar dæmi þar sem ég sýndi að
einhverju leyti aðrar leiðir í
greiningu en höf. fór. í stað
þessa fullyrðir skólameistari að
„oft stappi nærri“ að dæmi mín
„séu röng og ummæli höfund-
ar mistúlkuð“, en sér þó ekki
ástæðu til að finna þessum orð-
um sínum stað með einu ein-
asta dæmi. Það hefur verið
reynzla af þeim kennslubókum
í setningafræði sem notaðar
hafa verið, að fljótlega hefur
sýnt sig í kennslu að skilgrein-
ingar þeirra passa alls ekki við
raunveruleg dæmi úr máli. Þá
hefur óhjákvæmilega orðið að
grípa til þess ráðs að líía svo
á, að ekki beri að taka skil-
greiningarnar bókstaflega, heldur
verði að aðhæfa þær máltilfinn-
ingu og heilbrigðri skynsemi,
þ.e.a.s. það hefur nánast verið
undirskilið að í þeim óteljandi
fjölda tilvika sem skilgreining
ar kennslubókanna passa ekki
við, beri hreinlega ekki að taka
þær alvarlega. Það sem ég gerði
aftur á móti í ritdómi mínum
var aðeins það, að taka skil-
greiningar bókarinnar eins og
þær standa, bókstaflega, svo
sem gera ber um bækur sem
eiga að vera reistar á fræðileg-
um grundvelli, og athuga hvert
þær skilgreiningar leiddu, án
hinnar hefðbundnu „mistúlkun-
ar.“
Loks eyðir skólameistari
miklu médi í að sýna fram á að
ritdómurinn hafi verið „ósann-
gjarn“ og „sennilega skaðlegur.“
Einkum finnur hann að því, að
ég hafi fyrst „eftir dúk og disk“
sagt að vitaskuld þurfi ekki að
taka fram, að ekki sé rétt að
leggja höf. beint allt það til
lasts sem fundið hafði verið að.
En skólameistari segir að vita-
skuld hafi einmitt þurft að taka
þetta fram skýrt og skorinort,
þar sem ég hafi áður í ritdómn-
um með orðalagi mínu gert höf-
undinn persónulega ábyrgan
fyrir öllu sem að var fundið,
en höf. hafi þar þó aðeins byggt
á hefð sem eigi sér langa sögu.
Ekki skal deila við skólameist-
ara um orðalagsatriði. En í þessu
sambandi vil ég þó segja það,
að sá sem tekur að sér að semja
fræðirit eða rit sem á að byggja
á fræðilegri undirstöðu (eins og
kennslubækur eiga að gera),
hann tekst á hendur ábyrgð
sem fræðimaður, ekki sem ein-
staklingur, á þeim fræðikenn-
ingum sem hann leggur til
grundvallar, þ.e.a.s. hann skrif-
ar um leið undir þær, ef svo
mætti að orði komast, og gerist
því sem fræðimaður „meðsek-
ef því er að skipta. Um
leið og hann gefur út bók, tekur
hann því á sig áhættuna á fræði
legri gagnrýni, því að í útgáfu
bókar er ekki einungis fólginn
heiður, heldrn- og áhætta og
ábyrgð. Þetta á við í enn rík-
ara mæli ef bókarhöfundur beit
vafasömum fræðisetningum
eða aðhyllist umdeilda fræðiaf-
stöðu gégn betri vitund, eins og
skólameistari gefur í skyn að
nm sé að ræða í þessu tilviki að
því er varðar samband kommu-
setningar og setningafræði eða
málfræði almennt. Hins vegar
getur bókarhöfundur firrt sig
fræðiábyrgð, eftir því sem hon-
um þykir rétt, og eru formál-
ar bóka oft notaðir til þess, sem
og til að gera grein fyrir hjálp-
argögnum, ritum sem stuðzt
hafi verið við o.s.frv. En höf.
umræddrar bókar gerði enga
slíka fyrirvara.
En á hinn bóginn er mér ljúft
að harma það, að tilefni til þess-
arar könnunar á móðurmáls-
kennslu skyldi þurfa að vera
útkoma kennslubókar, sem er
óhjákvæmilega tengd nafni eins
manns öðrum fremur, þ.e. höf-
undarins, samkennara Jóhanns
skólameistara og skjólstæðings.
Ég hef vissulega enga ástæðu
né vilja til að vera „óvingjarn-
legur“ í garð höfundar, eins og
skólameistari telur mig vera. Og
að „þakka höfundi það sem vel
hefur tekizt", eins og skólameist
ari bendir á að sé m.a. hlut-
verka ritdómara, hefði fáum ver-
ið ljúfara en mér, ef efni hefðu
staðið til.
Um þann „skaða“ sem ritdóm-
ur minn muni „sennilega" valda
er skólameistari næsta fáorður.
Verða því lesendur sjálfir að
reyna að gera sér í hugarlund
hverjum ritdómurinn geti vald-
ið tjóni, og síðan að meta það
tjón gegn því tjóni sem léleg
kennslubók getur valdið
kennslu og í menntun þeirra
mörgu nemenda sem gert er að
nota hana. Raunar er svo að sjá
sem skólameistari vilji ekki gera
mikið úr þessum „skaða,“ því
að seint í grein hans er þessu
snúið upp í það, að eins og rit-
dómurinn sé, verði „minna
gagn“ að honum „en efni standa
til.“ En ritdómur sem hefur
þegar orðið einum af mikilhæf-
ustu og virtustu skólamönnum
þjóðarinnar tilefni til blaða
Fyrri hluti
greinar þar sem hreyft er jafn
mörgum og mikilvægum við'
fangsefnum í okkar kennslu-
málum, og sem hefur því vænt
anlega orðið fleirum tilefni til
íhugunar á vandamálum sem
ekki hefur verið nægilega sinnt
— sá ritdómur hefur þegar gert
sitt gagn og náð því marki sem
honum var sett.
II.
Um hina fræðilegu hlið
í sjálfu sér ekki þörf langs máls.
enda segist skólameistari vera
„síður en svo ósammála þeim
fræðilegu viðhorfum" sem
lagði til grundvallar, heldur sé
hann þvert á móti „innilega
sammála" mér um þörf
kennslubók af allt annarri gerð
Bjóst ég raunar alls ekki við
öðru af manni með þann lær
dóm og þá starfsreynslu við há-
skóla og menntaskóla sem Jó
hann skólameistari hefur.
Skólameistari segir þannig að
„hin fræðilega undirstaða í bób
dr. Haralds er hin sama og í
þeim bókum sem notaðar hafa
verið undanfarna áratugi . . .,“
en þeirri undirstöðu lýsir hann,
eins og áður greinir, sem „þeirri
dómadagsvitleysu sem hingað
til hefur verið kjarninn í setn-
ingafræðikennslunni." Hann not
ar hér að vísu sterkara orð en
ég um það sem ég kallaði „villu
lærdóm“, þ.e. lærdóm sem leiðir
nemendur afvega. Því þótt mjög
margt sé alrangt í hinum hefð-
bundna lærdómi, er þó til sitt-
hvað í honum sem má standa,
a.m.k. með verulegum breyting-
um, og vart hefur skólameistari
ritað þau orð í fullri alvöru,
að „afturför frá fyrri kennslu-
bókum í þessari grein sé lítt
hugsanleg." Hugtök eins og t.d.
„frumlag“, „umsögn", „andlag",
eða „einkunn", sem rík áherzla
var lögð á í eldri bókum halda
vissulega gildi sínu og nytsemi,
þó að beita verði þeim á mjög
annan hátt en áður. Hin „greini
lega og hrapallega afturför" í
fræðilegu tilliti frá eldri bókum
sem ég talaði um í ritdómnum,
og vil standa við, er því ein-
mitt í því fólgin, að er farið
var inn á þá í sjálfu sér rétt-
lætanlegu braut að skera efnið
niður, þá féll brott tiltölulega
mest af því sem helzt var
bitastætt á í fræðilegu tilliti
í eldri bókum, en það sem fjar-
stæðukenndast var fræðilega
séð, hefur helzt orðið eftir.
En þrátt fyrir það að við Jó-
hann skólameistari séum þannig
greinilega sammála um að sá
fræðilegi grundvöllur sem byggt
hefur verið á sé alrangur, eru
þó tvö atriði er snerta hina
fræðilegu hlið sem rétt er að
ræða nokkru nánar.
Annað er það, að skólameist-
ari telur mig hafa ratað í vanda
ummælum mínum um 3. kafla
bókarinnar og fordæmi ég hann
3vi „að heita má ummælalaust“
Telur skólameistari þennan
kafla einna helztan kost bókar-
innar, þar sem hann miði öðr-
um köflum fremur að því sem
ég hafi talið hið eiginlega hlut-
verk setningafræðikennslunnar,
en fyrsta þátt þess taldi ég_ vera
,að gefa nemendum nokkra
innsýn í uppbyggingu íslenzks
máls.“ Hér er þó um misskiln-
ing að ræða, sem er sennilega
tengdur orðinu „uppbygging." í
ritdómnum var þetta orð notað
sem nýyrði, í þeim skilningi að
>ví var gefin ný merking fræði-
legs eðlis, dg er vissulega vel
skiljanlegt að lesendur hafi ekki
gætt þess. Ekki er unnt á þessum
vettvangi að ræða þetta fræði-
lega hugtak, en skólameistara er
það eflaust vel kunnugt og
kemst að því hvað við er átt
t.d. með því að snúa því á er-
lent mál. En um 3. kaflann er
það að segja, að hann er jafnvel
enn fjær því en sumir aðrir kafl
ar bókarinnar að gefa innsýn í
„uppbyggingu" íslenzks máls.
Hvort kaflinn geti samt stuðlað
að því að „glæða málskyn nem-
enda og bæta málbeitingu þeirra
og málsmeðferð“, skal ég ekki
ræða hér, heldur vitna aðeins
til dæmis sem ég tók úr kaflan-
um, en í honum eru fleiri dæmi
af svipuðu tæi. Telur skóla-
meistari að kaflinn geti haft
þetta hlutverk, og að setninga-
fræðikennslan sé vænlegasti
vettvangur fyrir það efni. En
ég myndi þó halda að einnig
mætti rökstyðja þá skoðun, að
efni þessa kafla ætti betur heima
í sambandi við æfingar í stíla-
eða ritgerðasmíð, og þá jafnvel
fremur sem munnlegar leiðbein
ingar í kennslustund en kafli
í kennslubók. Annars er það
misskilningur að ég hafi ratað í
nokkurn vanda með þennan
kafla, heldur taldi ég aðeins rétt
að helga öðrum þáttum bókar-
innar meira rúm í ritdómi sem
var þegar orðinn lengri en átt
hefði að vera, af þeirri ástæðu
að ég taldi, og tel enn, að kafl-
inn sé „setningafræði að mestu
eða öllu óviðkomandi." En samt
efast ég ekki um að rökræður
um þessa fullyrðingu við skóla-
Framhald á bls. 22