Morgunblaðið - 27.04.1968, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. APRfL 1968
Erlendur Jónsson
skriíar um
BÓKMENNTIR
I VINDINUM
Sigurður A. Magnússon:
SAÐ í VINDINN. 166 bls.
Helgafell. Rvík — 1968.
Sigurður A. Magnússon hefur
verið ötull rithöfundur. Sáð í
vindinn, greinar og fyrirlestrar,
sem Helgafell hefur nýverið sent
á markaðinn, er tíunda bók hans
með frumsömdu efni. Þar að
auki hefur Sigurður þýtt sjö
bækur. Ennfremur hefur hann
skrifað urmul greina um bæk-
ur, leiksýningar og dægurmál.
Þær greinar mundu sjálfsagt fylla
nokkrar bækur til viðbótar, væri
þeim safnað saman.
Sigurður er engan veginn sér
stæður höfundur. En aðstaða
hans hefur um margt verið sér-
stæð- Honum hafa boðizt óvenju
leg tækifæri. Og þau tækifæri
hefur hann óspart notað sér.
Þegar hann hóf að skrifa um
bækur fyriir tíu árum, var bók-
menntagagnrýni íslenzkra blaða
vægast sagt handahófskennd. Að
eins fáir menn skrifuðu þá um
bækur, svo mark væri á takandi
og fæstir þó hlutdrægnislaust.
Bókmenntagagnrýni hafði þá
lengi verið öðrum þræði pólitísk
Sigurður blés á þvílíkar kerl-
ingabækur og skrifaði það eitt,
sem honum sjálfum sýndist.
Loksins var kominn fram á
sjónarsviðið bókmenntagagnrýn
andi, sem skrifaði ekki hlut-
drægt, heldur hlutlægt.
Sigurður opinberaði engin ný
sannindi og gerðist ekki boð-
beri neinnar bókmenntastefnu.
Og ekki töfraði hann lesendur
með stílbrögðum. Því síður vakti
hann athygli á skrifum sínum
með því að koma fólki til að
hlæja. Hann skrifaði fábrotinn
og alvanalegan stíl. Og hann
hafði á sér snið alvörumannsins
og fór ekki með dár og spé.
En viðhorf hans til hhitanna
voru að ýmsu leyti fersk. Hann
var óragur og ótrauður og eng-
um háður í skrifum sínum. Það
var út af fyrir sig nýlunda.
Hann var sanngjarn og hygginn
í dómum og niðurstöðum, ef til
vill fyrst og fremst hygginn, hag
sýnn. Hann var nógu ósvífinn
til að egna til andstöðu þann
þröngsýna hóp, sem leíkur naut-
ið í nautaati menningarmálanna,
og þó aldrei svo ósvífinn að hann
ofbyði almenningsálitinu ( utan
einu sinni lítillega, en var sam-
stundis fyrirgefið).
Styrkur hans sem gagnrýn-
anda var framar öðru fólginn
í traustum vinnubrögðum. Hann
gekk beint og útúrdúralaust að
hverju verkefni og gerði skil
sérhverjum hlut án undanbragða
Og það, sem skorti á tilþrifa-
mikinn stíl, bætti Sigurður upp
með einurð og mælsku. Hann
hafði alltaf nóg að segja ogvirt-
ist reiðubúinn að hafa skoðun
í hverju máli.
Ef til vill kann einhverjum að
þykja þessi orð mín ótímabær,
þegar rætt er um höfund sem
enn er undir miðjum aldri. En
þá get ég líka tekið fram, að
ég ætlaði mér ekki að skrifa hér
neinn almennan palladóm um Sig
urð, heldur átti þetta einungis
að vera dálítil umsögn um bók
ham, Sáð í vindinn, því kjarni
hennar er einmitt frá þeim árum,
þegar Sigurður skrifaði að stað-
aldri um bækur og hafði bezta
aðstöðu til að fylgjast með. Að
vísu hafa „engir beinir ritdóm-
ar“ verið teknir upp í bókina,
eins og Sigurður tekur fram í
formála, og sakna ég þess. Aðal-
kjarni bókarinnar eru — auk
eim fyrirlestrar um nútímaljóð-
list — tvær yfirlitsgreinar um
íslenzkar samtímabókmenntir,
hin fyrri skrifuð ári eftir að
Sigurður hóf að skrifa um bæk-
ur, en seinni greinin, sem var
raunar samin og flutt sem fyrir-
lestur eða framsöguerindi á
kappræðufundi stúdenta, var
samin fjórum árum síðar hinni
fyrri.
í þessum þrem greinum ræðir
Sigurður viðhorf sín til íslenzkra
samtíðarbókmennta, og hygg ég,
að skoðanir hans komi þar svo
greinilega fram, að ekki sé um
að villast, hvernig þau mál
blöstu við honum, þegar grein-
arnar voru samdar. Síðan hefur
að vísu margt breytzt, í raun-
inni svo margt, að bókmennta-
skrif þessara ára eru orðin bók-
menntasöguleg, þau sem ekki eru
þegar úrelt. En fyrir bragðið er
líka auðveldara að átta sig á
þessum skrifum Sigurðar. Tím-
inn vinzar efnið hægt og bítandi
Sannar eitt. Ógildir anmað.
Bókmenntagagnrýnandi við
dagblað hefur ekki alltaf tóm
til að núlla við hlutina. En ég
held mér sé óhætt að fullyrða,
að margt af því, sem' Sigurður
hefur orðið að hugsa fljótt og
skrifa fljótt, muni lengi standa.
Ég man t.d., þegar Sigurður
lýsti yfir þeirri skoðun sinni á
stúdentafundinum ’63 að ljó'ð-
listin væri þá „bezt á vegi
stödd“, en skáldsagnagerð stæði
„höllustum fæti“.
Þá var ekki laust við, að stað-
hæfing Sigurðar væri skilin sem
kokhreysti manns, sem gerzt
hafði forsvarsmaður atómkveð-
skaparins lítils metna.
En hvað er ekki komið á dag-
inn nú?
Nú er svo komið að frá þessu
tímabili stendur fátt upp úr
nema — ljóðin. Það voru ungir
menn eins og Hannes Sigfússon
og Hannes Pétursson, Sigfús
Daðason og Matthías Johannes-
sen, ásamt ýmsum öðrum byrj-
endum, sem forðuðu frá því, að
umrætt tímabil yrði bókmennta-
leg eyða í sögunni.
Það er ekki af rælni, að ég
nefni hér sérstaklega þessi fjög-
ur skáld. Einmitt þau hin sömu
skáld telur Sigurður „hafa náð
álitlegustum árangri". Sum þeirra
hafa síðan styrkt þá umsögn.
Ekki vantaði svo sem, að út
kæmu á 3jötta áratugnum skáld-
sögur, sem auglýstar væru eins
og undur og atórmerki. Nú eru
þær gleymdar, margar hverjar,
og ekki aðeins sögumar sjálf-
ar,_ heldur einnig höfundarnir.
Ég gæti tilfært hér fleiri stað
hæfingar úr bók Sigurðar, þar
sem ég er honum algerlega sam-
mála og er beinlínis sannfærður
um, að hann hafi haft rétt fyrir
sér.
En svo eru líka önnur atriði
í skrifum hans, sem mér þykir
hlýða að sleppa ekki framhjá
athugasemdalaust. Á stöku stað
finnst mér hann fara of mikið
niður í ómerkileg smáatriði.
Einhvers staðar getur . hann
þess t.d., að Ólafur Jónsson á
Alþýðublaðinu hafi samið tvær
smásögur.Slík bókmenntaleg smá
sjárathugun nær vitanlega engri
átt.
Þá mættu nú flestir sótraftar
fara að kalla sig andans menn,
ef Ó.J. ætti að heita rithöfund-
ur.
Og mér kemur annað í hug,
um leið og minnzt er á smásögur.
I ritgerðinni íslenzkar bókmennt
ir eftir seinna stríð víkur Sig-
urður að gengi smásögunnar í
íslenzkum bókmenntum og segir
þá meðal annars:
„Af eldri smásagnahöfundum
ber að nefna þá Guðmund G.
Hagalín og Halldór Stefánsson."
Þarna nefnir Sigurður þá, Guð
mund G. Hagalín og Halldór
Stefánsson. En á Þóri Bergsson
minnist hann ekki aukateknu
orði. Raunar held ég, að sá
ágæti höfundur sé hvergi nefnd
ur á nafn í þessum greinum og
Sig. A. Magnússon
fyrirlestrum Sigurðar, þó þar sé
annars minnzt á flesta núlifandi
höfunda íslenzka, þá sem hafa
látið að sér kveða, auk ýmissa
minni spámanna-
Ég held, að það hljóti að stafa
af gleymsku, að Sigurður nefn-
ir hvergi jafnmætan höfund eins
og Þórir Bergsson er, úr því
hann að minnsta kosti, man eftir
Halldóri Stefánssyni.
Þórir Bergsson hefur ekki ver
ið stórvirkur rithöfundur. En
hann hefur vandað sitt verk.
Margar smásögur hans enfskrif
aðar af innlifun list og hagleik.
En Þórir Bergsson hafði sig
lítt í frammi til að vekja at-
hygli á verkum sínum á þeim
tíma, sem honum hefði þó verið
það hægast. Hann naut ekki fé-
lagslegra sambanda á borð við
Halldór, sem undi sér í skjólí
hins mikla manns, Kristins E.
Andréssonar.
Kristinn studdi Halldór og
verndaði hann og útvegaði hon-
um viðurkenningu. Þórir Bergs-
son átti ekki í nein þvílík hús
að venda.
En er hann fyrir þó sök ó-
merkari höfundur?
—★—
Ég hef drepið hér á örfá at-
riði í yfirlitsgreinum Sigurðar.
En fleira er vitanlega umræðu-
vert í þessari bók hans. Þar eru
t.d. stuttar greinar um einstaka
höfunda: Gunnar Gunnarsson,
Tómas Guðmundsson, Halldór
Laxness.
Að mínu viti er minna á þeim
ritgerðum að græða en yfirlits-
greinunum, ef til vill vegna þess,
að SigurðUr fjallar þar um verk
eldri höfunda, sem standa honum
fjær heldur en verk ungu skáld-
anna.
f spjalli sínu um Gunnar ieið-
ist Sigurður út í markliitla mælgl
sem hendir hann annars sára-
sjaldan. Samanburðurinn á Tóm-
asi og Steini er til skemmtunar
fremur en glöggvunar, þar eð
þeir eru svo litt sambærilegir
I Listamannaskála
JÓHANN Eyfells og kona hans,
Kristín H. Eyfells, eru mörgum
listunnendum kunn síðan þau
héldu sína fyrstu sameiginlegu
sýningu á þessum sama stað fyr-
ir fjórum árum — og sem þá
vakti athygli fyrir nýbreytni.
Skálinn var þá þegar lélegur
orðinn en þó stórum ásjálegri
þeim hrörlega hripleka kulda-
hjalli, sem hann er nú orðinn og
það er því í raun og veru út af
fyrir sig afrek að ráðast í að sýna
í honum. En íslenzJkir mynd-
listarmenn virðast bjóða öllu
byrginn í viðleytni sinni við að
halda uppi jákvæðri myndlistar-
menningu í höfuðborginni.
Jóhann Eyfells sýnir að þessu
sinni nýja hlið á sér í 33 vegg-
myndum (relief) sem eru gerð-
ar í alúmín, járn og kopar. Við
fyrstu sýn virðist þetta nokkuð
einhæf framleiðsla, en við nán-
ari kynni sér maður fljótlega að
því fer fjarri að nokkrar tvær
myndir séu eins, því hér er um
að ræða síbreytilegt spil fbrm-
tilbrigða,. sem listamaðurinn
auðgar með samruna ólíkra efna
sem eru mótuð af mikilli ná-
kvæmni og vakandi tilfinningu.
Það er ekki svo auðvelt að
beita þessum vinnubrögðum Jó-
hanns, því þau krefjast ekk-i að-
eins mikilla leikni og kunnáttu,
heldur einnig hörku og hugrekki
þess manns, sem hazlar sér völl
á ótroðnum slóðum .Slíkar mynd
ir hafa ekki verið gerðar áður
hér á landi og ég minnist ekki
að hafa séð hliðstæðar við þær
erlendis og hef ég þó víða kom-
ið. Að mínu viti eru myndir Jó-
hanns ekki aðeins persónulegar
heldur er þessi árátta hans að
þrautvinna hverja hugmynd, svo
að jaðrar við ofvinnu, mjög
óvenjuiegur eiginleiki meðal ís-
lenzkra myndiistarmanna og
sízt vænleg viðkomandi^ til vin-
sælda, því það er gefið að venju
legur áhorfandi og raunar marg
ur atvinnumaður, sem ekki legg
ur sig að þrautskoða slikar
myndir, muni finnast þetta æði
einhæft — hann horfir, dregur
ályktanir, en sér ekki.
Að mínum dómi þyngja «m-
búðir myndanna sýninguna, en
þær eru allar í sama formi og
lit og gera lærðum og leikum
erfiðara fyrir að nálgast þessi
nýju form. Hinn flauelsvarti lit-
ur rammanna fellur að vísu oft
vel að efninu, t.d. í myndum nr.
32 og 33, en í annan stað er eins
og oft vanti loft í kringum mynd
irnar og maður óskar sér þá að
engin umgerð væri um þær. Ég
nefni þetta hér vegna þess að
mér urðu fljótt ljósir hinir ríku
möguleikar í uppsetningu slíkra
mynda er gæfi formunum aukið
spil og drægi fram á ljósari hátt
sérkenni hverrar myndar, en við
getum ekki gert of altækar kröf-
ur til listamanns, sem fitjar upp
á nýjungum er tekið hafa hann
allan svo að annað hefur orðið
að víkja.
Þessar myndir Jóhanns í Lista
mannaskálanum eru að mínum
dómi fyrir marga hluti atlhyglis-
verðari fyrri myndum hans, vil
ég þessari staðhæfingu minni til
áréttingar benda á myndir nr.
2, 4, 11 og 22, sem eru hverri
annarri sérkennilegri og jafn-
framt heillegt verk. Myndunum
er vel fyrir komið svo langt sem
það nær, en ég saknaði þess að
hafa ekki t.d. 2-3 af eldri mynd-
um á staðnum til samanburðar
og víst er að skálinn er óæski-
leg umgjörð um þessa tegund
mynda. Eitt tel ég víst og það er,
að sýning þessi staðfestir ótví-
rætt að við höfum eignazt enn
einn frambærilegan myndhöggv
ara á alþjóðamælikvarða og
væri óskandi að opinberir og fé-
sterkir aðilar létu ekki þá stað-
reynd fram hjá sér fara. Og
hvenær finna arkitektar sinn
vitjunartíma og fara að gera ráð
fyrir reliefmyndum fyrir ofan
eða til hliðar anddyrum háhýsa
og annarra stórbygginga. Á því
sviði eru íslendingar óralangt
á eftir öðrum þjóðum Evrópu.
Ég hefi áður bent á þá stað-
reynd að kostnaður á íbúð yrði
hverfandi. Hér er því ekkert að
vanbúnaði annað en vilji og
listrænn þroski. Hver einstök
höggmyndasýning sem hrífur
mig hér, er mér tilefni slíkra
hugleiðinga.
Kristín H. Eyfells er um flest
gjörólík manni sínum og það er
raunar óvenjulegt að hjón er
vinna í sömu listgrein verði ekki
fyrir beinum eða óbeinum áhrif-
um hvort af öðru. Höggmyndir
Kristínar virðast vera að verða
hennar sterkari hlið, þar vinnur
hún hreint og vafningalaust í
lifrænum formum og mögnuð-
um, sem minna á nakin kræklótt
tré og sýnist mér hún hafa náð
einna heilsteyptustum árangri í
mynd nr. 59. Átök hennar við
höfundar. Greinin um Laxness
heitir hvorki meira né minna en:
Pólamir í skáldskap Halldórs
Laxness. Ektoert nýtt kemur
fram í því skrifi.
Öðru máli gegnir um grein,
sem Sigurður ritar um Tómas
Jónsson metsölubók. Þar er Sig-
urður heima. Enda þó hann
skrifi ekki langt mál um met-
söhibók, finnst mér hann gera
Guðbergi gleggri skil en aðrir
hafa gert.
Sigurður hefur líka tekið upp
í þetta greinasafn sitt skemmti-
legar hugleiðingar um gagnrýni,
þá lætur hann fljóta með
ritdeilugreinar, sem njóta sín
ekki nema maður muni, hvað mót
partarnir höfðu til málanna að
leggja, og sýnishorn af marg-
frægu „rabbi“ sínu, sem hann
skrifáði að staðaldri í Lesbók
Morgunblaðsins.
Sáð í vindinn endar svo á
tveim stuttum fyrirlestrum um
Nóbelsskáldið okkar. Fyrir-
lestrar þessir eru birtir á —
ensku. Hljóta þeir því að vera
ætlaðir útlendingum. Að öðr-
um kosti hefði verið hægur vand
inn að snara þeim á móðurmálið.
Nafnaskrá fylgir þessu greina
safni til hagræðis fyrir þá, sem
langar að fletta upp í bókinni
sér til fróðleiks eða til að vitna
í höfundinn.
Ég þakka Sigurði fyrir ár-
veknina, að halda saman rit-
smíðum sínum, og Ragnari í
Smára fyrir sína stóru hlutdeild
í bókinni — að gefa hana út.
Erlendur Jónsson
skúlptúrinn virðast ætla að
verða málverkinu til góðs, því
að þau málverk, sem við sjáum
hér eru mun sterkari þeim er
voru á fyrri sýningu hennar.
Hinar stóru andlitsmyndir Krist-
ínar virka mjög hrjúfar við
fyrstu kynni og vissulega er hér
um að ræða afbrigði af „Pein-
ture grotesque". Kristín ætl-
ar sér stærri hlut en hún
eqn sem komið er veld-
ur, en vinna hennar er hrein
og bein og heiðarleg og ég
vil veikja athygli á því hve óra-
langt slík glíma er frá ýmsu
föndri, sem við höfum fyrir aug-
unum, en þó er vænlegra til
vafasamra vinsælda. Þetta eitt
er nægilegt til að gefa myndum
Kristínar ákveðið gildi, en hún
nær einnig á köflum sterkum
listrænum tilþrifum og sálrænni
innlifun í útfærsluna (hún er
einnig sálfræðingur að mennt)
og kemur það einna sterkast
fram í mynd nr. 36, sem er af
tengdaföður hennar, Eyjólfi
Eyfells. Kristín er ekki eins
ákveðin í teikningum sínum,
í þær vantar snerpu og um leið
mýkt, en þó sýnir hún þar einn-
ig góð tilþrif eins og í andlits-
mynd nr. 49. Það er bersýni-
legt að ýmislegt er í gerjun hjá
Kristínu og noti hún tímann vel
og haldi hún fast við þessi vinnu
brögð, munu verk hennar vafa-
laust öðlast þá „monumentölu"
reisn og styrk í myndir sínar,
sem mér virðist listakonan
stefna að.
Þessi sýning Jóhanns og Krist
ínar, er sýning hjóna er óhikað
leggja á brattann og er viðburð-
ur í listalífi okkar, sem enginn
sem telur sig fylgjast með mynd-
list, má láta fram hjá sér fara.
Að lokum vil ég vekja athygli
á því að tvær sýningar einstakl-
inga á skúlptúr eru uppi sam-
tímis, sem er einstætt fyrirbæri í
borg vorri enda hefur til þessa
ekki verið um auðugan garð að
gresja hve myndlhöggvara áhrær
ir hérlendis. — Báðar þessar sýn
ingar eru mjög svo athyglisverð-
ar og öllum aðilum er að þeim
standa flyt ég þakkir fyrir
ánægjulegar stundir.
Bragi Ásgeirsson.
RITSTJÓRN • PRENTSMIÐJA
AFGREIÐSLA • SKRIFSTOFA
SÍMI 1Q*100