Morgunblaðið - 10.08.1968, Blaðsíða 10

5-
I
10
MORGUNiBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. ÁGÚST 1968
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
SKÍN VIÐ SÓLU
EITT sinn sem oftar — það er
nokkuð langt síðan — kom ég
inn á veitingahús úti á landi, þar
sem jafnframt var hægt að gista.
Þetta var í sveit, sem rómuð er
fyrir sérkennilegt landslag. Það
var hásumar. Og það var kvöld.
Inni í veitingasalnum sat einn
maður við borð, ungur maður
með gleraugu, fölleitur, ekki
stæltur að sjá, sennilega skrif-
stofumaður. Hann sat þama nið-
ursokkinn í bók, sem hann var
að lesa, og virtist vita hvoirki í
þennan heim né annan.
Úti var logn og blíða, feg-
ursta veður og sól í norðvestri.
Var manninum ek-ki nær að
ganga eitthvert sér til heilsu-
bótar úti í guðsgrænni náttúr-
unni, fremur en bæla sig innan
veggja í þvílíku dýrindis veðri?
Þannig hugsaði maður. En allt
um það — maðurinn hélt áfram
að lesa. Hvað var hann að lesa?
Kannski reyfara, kannski ástar-
sögu, kannski Þórberg, Kiljan
eða 'Hagalín; það má guð vita.
Hann las og las; það var allt og
sumlt.
Bókin fylgir manni langt. Séð
hef ég mann lesa í bók, meðan
hann beið eftir kaupinu sínu
hjá Ríkisféhirði. Sá kunni að
ráðstaía tímanum.
Ekki er mér kunnugt um, að
hve miklu leyti fól'k ver sumar-
leyfi sínu til bóklestrar; hygg
þó, að flestir láti sitja í fyrir-
rúmi að njóta náttúrunnar og
styrkja sig undir næsta vetur,
vera úti, hreyfa sig, slkoða sig
um i byggð og óbyggð. En bók-
in fylgir manni samt. Hún er
hinn ósýnilegi förunautur, hvert
sem leiðin liggur. Alls staðar
ber eifthvað fyrir augu, sem
minnir á einhverja bók.
Hverfum t.d. norður yfir heið-
ar, allar götur yfir Vatnsskarð.
Einmitt þar sem útsýn opnast yf-
ir Skagafjarðarhérað, hefur ver
ið reistur varði í minningu
Stephans G., sem fæddist og ólst
upp þar skammt frá. Kotin þrjú,
þar sem hann var fóstraður upp,
fóru öll í eyði. Stephan barst
austur í Bárðardal og iþaðan til
Vesturheims. En varðinn hjá
Víðimýri minnir vegfarandann
á, hvar hann nam sdtt móður-
hverntíma orðið skotinn í heima
á íslandi?
Svona má láta hugann reika.
En niðurstaðan verður aldrei
nema ein. Hjálmar er, eins og
hann er í Ijóðum sínum, og eng-
an veginn öðru vísL Og þrátt
fyrir þá langæju styrjöld, sem
hreppakóngar háðu gegn honum,
á hann sinn þátt í að gera hérað-
ið sögufrægt.
Og hafi Skagfirðingar til
skamms tíma skuldað nokkrar
bætur vegna stríðs síns við
Hjálmar, eru þeir Hannes og
Indriði þegar búnir að greiða þá
skuld. Þeir hurfu úr héraði eins
og Stephan G.
Stephan skildi eftir héraðið.
En Hannes og Indriði fluttu það
með sér.
Þegar maður hefur lesið kvæði
Hannesar, sér maður Skagafjörð
öðru vísi en áður. f kvæðum
Hannesar er land og ljóð tvennt,
sem ekki verður skilið að. Ég
minni á kvæðið Bólugil. Óþarft
hefði verið að reisa annan varða
í minning.Hjálmars. Hannes hef-
ur lí'ka ort ljóð um Stephan G.
Og tvö kvæði hefur hann ort um
örlög Grettis í Drangey.
Indriði hefur geymt í vitund
sinni héraðið, eins og það var
fyrir stríð. f sögum hans eign-
umst við hlutdeild í þeirri mynd:
nýlega hafin bílaöld, sem var í
sjálfu sér ótrúlegt ævintýr; veg-
ir, sem voru jafnafleitir og veg-
irnir eru enn í dag; menn og
hestar, hverjir innan um aðra;
miðnætursól; og „eylendið",
þetta furðulega torg, þar sem
dalakarlar hittust og urðu heims-
borgarar undir sínum herða-
breiðu fjöllum. í síðustu bók
sinmi, Þjófur í paradís, hefur
Indriði náð þeirri samstilling við
landið, sem höfundur nær því
einungis, að hann sé sjálfur sam-
gróinn landinu. Þjófur í paradís
er stutt saga, sem fylgir manni
lengi.
Skagafjörður er eins og sýnis-
horn af allri landsbyggðinni. Þar
er dæmi um breiða byggð og
þétta. Þar eru útoies. Og þar eru
afdalir.
Látum eftir okkur, að hverfa
andartak inn eftir Vestur-
dal. Þegar svo langt er komið,
að leiðin í kaupstað er meir en
tvöfalt lengri en leiðin til jök-
uls, verður fyrir manni eyðibýli,
innsti bærinn í dalnum, Þorljóts-
staðir að nafni. Bæjarhús standa
þar enn að nokkru leyti. Og tún
eru græn.
Þegar ég kom þar í sumar,
rifjaðist upp fyrir mér, að ég
hafði í vetur lesið endurminn-
ingar gamals manns, sem ólst ein
mitt upp á þessum bæ. Það er
ekki að sökum að spyrja — bók-
in fylgir manni.
Frá Þorljótsstöðum er skemmti
gönguleið inn að Hraun-
þúfu’klaustri. Þar niða tærir læk
ir við græna bakka, líkt og
skáldin orða það, og gangnakofi,
sem þar klúkir, minnir á tíma-
bundna mannvist.
Og sem maður er staddur á
Hraimþúfuklaustri á björtum
sumardegi, finnst manni næstum
trúlegt, að eitthvert mannlíf hafi
getað þrifizt þar, eins og sögur
herma, annaðhvort á tíð papa
fyrir „landnám" eða á miðöld-
íum, þegar byggðin teygði sig
hvað næst hálendi landsins.
Þarna er þó ekki lengra inn
að Hofsjökli en sem svar-
ar fjögra fimm stunda gangi.
Þetta er meginland. Allt í kring
er land, ljóð og saga.
Gangnakofi úr torfi og grjóti
er ekki vistlegt híbýli. Samt var
hann, í og með, samkomustaður,
þó hann væri aðeins ætlaður til
gistingar fáeinar nætur á
'haustL
í gangnakofanum létu hagyrð-
ingar fjúka í kviðlingum. Þar
gafst þeim tækifæri að fara með,
sér til lofs og frægðar, það sem
ort hafði verið — sér tid. hug-
arhægðar — á löngum einvem-
stundum. Þegar sprett hefur ver
ið af hestunum og gangnamaður
hallar lúnum herðum að köldum
vegg, tygjar hann annan gang-
vara: stígur á bak skáldfáki sín-
um og þeysir um víðerni, ekki
minni en þau, sem smala þarf
næsta dag. Gangnakofinn — var
hann efcki „salon“ hins óþekbta,
íslenzka hagyrðings?
Leiðin liggur aftur vestur yf-
ir Vatnsskarð. Með skagfirzka
vísu á vörum, höfundur ókunfi-
ur, kveður maður Stephan G.,
Drangey og „eylendið“. En bók-
in fylgir manni. Og vísan fylg-
ir manni, jafnvel þó hún sé hvergi
skráð á bók.
Erlendur Jónsson.
mál.
Langt úti á firði gefur að líta
eyjar blár. Þar rís Drangey úr
djúpi eins og Steingerður kafli
úr Grettis sögu. Málmey stígur
út úr þjóðsögunni, litlu austar.
Þórðarhöfði er ekki bein-
línis bókmenntalegur. En í skjóli
hans hugðist Jóhann Sigurjóns-
son gera hafskipahöfn og efna
til borgar. Það var íslandsmet í
stórhug, enda varð borgin aldrei
nema skýjaborg.
Og fleira blasir við, þar sem
maður svipast um frá minnis-
varða Stephans G. Handan vatna
breiðir Blönduhlíðin úr sér. Þar
voru ráðin örlög Bólu-IHjálmars,
draumlynds Þingeyings, sem
varð ónotahyl'ki í höndum skag-
firzkra hreppakónga. Slíkir,
fundu sér þá ekki annað hentara
til dægrastyttingar en erta lítxl-
magnann og hrekkja hann og
helzt að stjaka honum ofan í
gljúfurár eins og Jökulsá
eystri. Þannig átti eitt sinn að
leika Hjálmar.
Stundum tekur ímyndunin
ráðin af veruleikanum: Hvað
hefði orðið úr Hjálmari, ef hann
hefði komizt til Hafnar að stú-
dera eins og Bjarni eða Fjöln-
ismenn? Hefði hann gerzt sjálf-
boðaliði á dönskum kontór og síð
an þröngsýnn embættismaður
eins og Bjarni? Eða hefði hann
unað lífinu á Hvids Vinstue og
gengið sætkenndur út í sólskinið
á Kóngsins nýja torgi og ort
rómantísk kvæði til einhverrar
dalastelpu, sem hann hafði ein-
LJÓD OG ÁR
SVALANDI gustur stendur af
Birtingi eins og fyrri daginn.
Hann er þó kominn á annan ára-
tuginn. Það er ekki svo. lítið út-
hald. Hópurinn, sem stendur að
ritinu, hefur öðrum fremur
kennt sig við formbylting í list-
um. Birtingur hefur því verið
brjóstvörn fyrir nýjungar, til-
raunir. Hann hefur verið avant-
garde í bókstaflegum skilningi;
og farið geyst. Birtingsmönnum
hefur verið flest annað tamara
en rósamál og tæpitunga. Hins
vegar hafa þeir hvorki sýnzt hafa
áhuga á að safna um sig mönn-
um (eins og Rauðir pennar á
sínum tíma) né útbreiða ritið
meðal fjöldans.
Fimm menn ritstýra Birtingi:
einn prósahöfundur, tvö ljóð-
skáld, tónskáld og málari. Allir
leggja þessir menn sinn skerf
til ritsins, og raunar meira til,
því málarinn hefur gerzt áhuga-
maður um gamla og nýja húsa-
gerðarlist og skrifað greinar um
þau efni. Tónlistin hefur löng-
um verið hornreka í íslenzkri
menning. En Birtingur lætur
ekki slíkt um sig spyrjast og tek-
ur hana upp á eyk sína. Og vilji
maður fylgjast með því, sem
nýjast er á döfinni í leiklist og
kvikmyndum, er líka reynandi að
fletta Birtingi. Ljóðaþýðingar
ástunda Birtingsskáldin bæði af
kappi og forsjá og spanna þar
vítt og breitt um heim. Því Birt-
ingur heldur opnum þeim glugg-
um, sem að veröldinni snúa.
'Síðast, en ekki sízt, hefur Birt-
ingur svo verið eins konar fag-
tímarit ungu sk'áldanna. Þar
hafa þau rætt sjónarmið sín,
stundum mjög persónulega, og
varið sinn heiður; og hefur víst
ekki alltaf veitt af, skulum við
segja.
í þá veru er einmitt grein í
síðasta hefti ritsins: Bókmenntir
og kreddur; höfundur Jón Óskar.
Þessi grein Jóns Óskars er í
rauninni framhald þess, sem
hann sjálfur og aðrir hafa ný-
lega skrifað um íslenzka ljóð-
list. Einkum beinir Jón Óskar
geiri sínum að Kristn'i E. Andrés-
syni vegna skrifa Kristins í
Tímariti Máls og menningar í
fyrra og hittífyrna.
Jón Óskar er sem fyrr máls-
vari atómskáldanna. Hann sér
ástæðu til að minna á, hvemig
sú nafngift varð til: að ein sögu-
hetjan í Atómstöð Laxness var
kölluð atómskáldið og upp frá
því tók almenningur að nota
heitið um ung formbyltingar-
skáld og hefur svo haldizt til
þessa dags.
Ef til vill skiptir króníkan
litlu máli í því sambandi. Þó má
bæta við, að nú eru tuttugu ár
liðin, síðan Atómstöðin kom út.
Nafngiftin er jafngömul. Atóm-
skáldið í íslenzkum bókmenntum
er því tvítugt á þessu ári.
Sé aftur horfið til ársins
fjörutíu og átta, rifjast líka upp,
að á því herrans ári setti Krist-
inn E. Andrésson púntinn aftan
við bókmenntasögu sína, sem var
prentuð árið eftir.
En Jón Óskar er ekki í nein-
um afmælishugleiðingum. Þvert
■á móti stendur hann enn í eld-
inum. Enn er hann brautryðj-
andinn, enn í varnarstöðu, gall-
harður, vægðarlaus.
Orðið atómskáld, segir hann
og er mikið niðri fyrir, „fékk
smám saman sömu merkingu og
leirskáld og þó aðra merkingu
jafnframt, því að atómskáldin
voru verri en leirskáld, þau
voru þjóðhættuleg, höfðu gert
tilræði við íslenzka tungu og
menningu. Engum þykir taka því
að amast við því á nokkurn hátt,
hvað þá skrifa skammargreinar
í blöðin, þótt leirskáld birti eftir
sig kvæði í blöðum eða timarit-
um. En atómskáldin þóttu svo
hættuleg að síðan þau komu
fram hefur grein eftir grein
verið skrifuð í blöð og tímarit
og prestar jafnvel lagt sitt lið í
helgidóminum til að vara þjóð-
ina við þessum ófögnuði".
Svona talar Jón Óskar, eitt at-
ómskáldið, eftir að hafa staðið
tnttugu ár undir þeim ósköpum,
sem hann lýsir. Og fleira brenn-
ur honum á baki. Þessa sneið
skilji þeir, sem eiga:
„Sífelld krafa um ádeilu í
skáldskap leiðir til þess, að
menn vilja helzt að skáldskapur
sé eitthvað annað en hann í raun
inni er“.
Enn fleira segir Jón Óskar í
grein sinnL sem vert væri nokk-
urrar umræðu, þó hér verði lítt
á tekið. Til dæmis drepur hann
á,. hversu erfiðlega atómskáld-
unum hafi gengið að koma út
'bókum sínum „vegna þess að út-
gefendur brugðust", eins og
hann segir. Hvorki eru þessi né
önnur orð skáldsins tilfærð hér
í því skyni að árétta þau; ekki
fremur til að hnekkja þeim. Ég
fellst á — eins og Jón Óskar seg-
ir — að „skrif manna um atóm-
ljóð hafa verið ruglingsleg og
mótsagnakennd". Ekki þó allra
manna, eða hvað?
Kristinn E. Andrésson er bú-
inn að skrifa um bókmenntir í
fjörutíu ár. Og Jón Óskar er bú-
inn að yrkja og skrifa í tuttugu,
þrjátíu. Ef hugleiðingar slíkra
manna um bókmenntaleg efni
eru ekki ákjósanlegur umræðu-
grundvöllur, er torvelt að sjá,
hverra orð skal fremur marka.
Umræður um ljóðlist leiða
aldrei til endanlegrar niður-
stöðu. Einmitt þess vegna eru
þær ekki aðeins þarfar, heldur
nauðsynlegar. En því aðeins er
líka gagn af slíkum umræðum,
að þeim sé sífelldlega beint inn
á ný svið. Þarflaust er að segja
hvern sannleika nema einu sinni.
Til dæmis er óþarft að erfa það
nú, hversu atómskáldin voru forð
um atyrt og hædd e5a hversu
sumir menn kröfðust sýknt og
heilagt „ádeilu í skáldsfcap".
Vörn Jóns Óskars er á rökum
reist. En hún kemur tuttugu ár-
um of seint.
Sé greinarhöfundur einungis
að veita útrás gamalli óánægju,
'hlýtur maður að vísu að finna til
með skáldinu eins og öðrum,
sem 'hafa orðið fyrir ranglætL
En ranglætið, sem atómskáldin
urðu fyrir — var það svo alvar-
legt, sem greinarhöfundur vill
vera láta? Og hafi það verið svo
alvarlegt, má það þá ekki vera
gleymt og grafið nú?
Mér sýnist líka Jón Óskar
skima um of til hinnar dökkleitu
hliðar málsins. Þau köpuryrði,
sem tiltektarsamir karlar og
kerlingar létu sér sæma að við-
hafa um atómskáldin á þeirra
viðkvæma tilraunaskeiði^ gáfu
ekki annað fremur til kynna en
þá ánægjulegu staðreynd, að
ljóð skáldanna vöktu eftirtekt.
Eitt ljóð Jóns Óskars, • sem
birtist í tímariti á þessum árum,
var ekki minna lesið en svo, að
margt kornungt fólk lærði það
utan bókar — ósjálfrátt. Hið
sama ljóð var svo skopstælt i
revíu, áheyrendum til aðhláturs,
náttúrlega. Slíkt og þvílíkt hefði
ekki tjóað, ef obbinn af fólki
hefði ekki skilið, hvað verið var
að skrumskæla. Ekki varð ég var
við, að nokkur mæti skáldið
minna eftir en áður, ekki held-
ur, að nokkur kenndi í brjósti
um það vegna 'þess flims, sem á
því skyldi hrína.
En snúum okkur að hinu: að
til skáldanna séu gerðar óviður-
kvæmlegar kröfur um „ádeilu i
skáldskap". Einnig þar visast til
fortíðarinnar. Óviða hefur sú
krafa verið kænlegar né listileg-
ar fram sett en í bókmenntasögu
Kristins fyrir tuttugum árum.
Þar segir t.d. svo um yngstu
skáldin:
„Hin yngstu skáld bera engar
tálvonir í brjósti, sýnast ekki
eiga neina ólgandi lífsþrá, engan
hugsjónnaeld. Þau líta á lifið
ýmist með svip deyfðar og kæru-
leysis eða köldu glotti, eins og
þau hafi ekki reynt það að öðru
en svikum, sjái það afhjúpað og
vænti af því engrar fegurðar. Þó
eru þau í rauninni ekki bölsýn,
ekki í sömu merkingu bg t.d.
Kafka, Sartre eða sænskir
förtitalistar, heldur hafa þau líkt
og sætt sig við 'heiminn eins og
'hann er, snauðan að hugsjón,
draumi og fegurð. Helzt festa
þau áhuga við form og stíl og
leita þar að nýjungum. Að sumu
leyti eru þær tilraunir ærlegar,
en fela þó í sér flótta undan al-
varlegum lífsviðhorfum, og eru
enn sem komið er veikt fálm.“
Þetta segir Kristinn um ungu
skáldin, þau sem höfðu kveðið
sér hljóðs í tímaritum, áður en
hann laúk við bókmenntasögu
sína, en tóku að senda frá sér
bækur næstu ár á eftir Kristinn
hafði sjálfur átt drjúgan þátt í
að móta það tímabil, sem saga
hans nær yfir. Bókmenntasagan
var því eins konar kveðja til sam
ferðamanna, sem höfðu notið
skjóls af 'honum og sótt til hans
ráð, að ógleymdum þeim aga,
sem þeir höfðu af honum haft.
Þegar Kristinn snýr sér svo
að yngstu skáldum þessara ára,
mælir hann þau við sama kvarða
sem hann hafði mælt við skáld
sinnar eigin kynslóðar, því bók-
menntasagan skyldi einnig vera
leiðarvísir handa ungum skáld-
um líkt og Snorra-Edda forðum.
En ung skáld eru sjaldan leiði
töm. Tími Kristins sem foringja
var liðinn. Vant er að koma auga
á, að hann hafi átt nokkurn þátt
í að móta stefnu íslenzkra bók-
mennta þau tuttugu ár, sem lið-
in eru, síðan hann lauk við bók-
menntasögu sína. Von er, að
hann sjái eftir sínum góðu,
gömlu dögum. Leyfum 'honum
að sakna þeirra í friði.
—★—
Ef til vill voru atómskáldin
öðrum skáldum óheppnari að því
leyti, að þau komu fyrst fram á
tímum bókmenntalegrar kyrr-
stöðu. Alda hinnar félagslegu
skáldsögu, sem risið hafði svo
hátt í kreppunni, var að hníga,
deyja út. Almenningur var í bili
þreyttur á skáldskap. Bókmennta
leg sambönd okkar við umheim-
inn höfðu verið fremur einhliða,
Framhald á bls. 14