Morgunblaðið - 03.01.1969, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. JANÚAR 1909.
13
Leita verður þeirra úrræða, sem helzt
horfa til þess að firra vandræðum
Aramótaávarp dr. Bjarna Benediktssonar, forsætisráðherra
„ENGINN 'leit þá maður moldu“.
Þessi orð skáldsins, sem allt
fnam í síðustu viku áttu við um
sendið yfirborð tunglsins, hæfa
því ekki lenguir. Þrír menn hafa
nú úr náinni fjarlægð litið það
augum. Ferð þeirra er tvímæla-
laust í senn hin lengsta og fræg-
asta, sem jarðbúar bafa hingað
til gert. Engin hefur heldur kraf
ist meiri þekkingar, undirbún-
ings, kostnaðar né nákvæmni. En
þó að okkur þyki mikið til um
þetta afrek, þá hafa áður verið
farnar ferðir, sem ekki hafa síð-
ur útheimt þrautseigju og hug-
dirfð.
ara hafi verið að lýsa ytri heimi
tíundualdar íslands, stærð hans,
lífsháttum, verðmætum og hags-
munum en ytra heimi iðnvædds
borgar-þjóðfélags, en frumleiki
og afbragð íslendingasagna er
engu að síður kraftaverk."
Auden rekur síðar ytri ástæð-
ur þess af hverju Islendingar
hafi svo snemma öðlast raunsæi
umfram aðra samtíma-menn. Þá
rökfærslu hins ágæta skálds skal
ég ekki ræða frekar. Tilgangur
minn var sá að vekja athygli á
því, sem þessi margfróði bók-
menntamaður telur fornbók
á þessa örðugleika nú. Við eig-
um bara að beita skynseminni
og þá eru þeir alveg horfnir,
eins og dögg fyrir sólu. Þetta
eru ummæli áttræða mannsins,
sem þú talar við í dag.“
Slík voru kveðjuorð Péturs
Ottesens til íslenzku þjóðarinn-
ar.
í þessum orðum hinis nýlátna
öldungs, eins heilsteyptasta og
rammasta íslendings okkar daga
lýsir sér hið forna raunsæi, sem
gerði íslendinga umfram aðra að
eftirtektarverðri þjóð. En raun-
i sæi og beiting skynseminnar eru
Dr. Bjarni Benediktsson
Svo var oftast um landkann-
anir hér á jörðu, þar á meðal
fund og nám Islands og síðan
ferðir héðan vestur á bóginn,
fyrst til Grænlands og í fram-
háldi þess til meginlands Vest-
urheims. íslendinga og aðra, sem
þátt tóku í þeim ferðum, skorti
að vísu fjölmenni, auð og tækni
til að nema hinn nýja heim, sem
þá lá opinn fyrir þeim. Ekki
skiftir máli þótt einhverjir Norð
urálfumenn hafi komið þang-
að áður svo sem bæði írar og
Walesbúar halda fram um sjálfa
sig. Urslitum ræður, að íslend-
ingar voru hinir fyrstu, sem
höfðu þekkinigu og yfirsýn til að
skrá frásagnir af ferðum sínum,
svo að enginn, sem hið rétta vill
vita, getur efast um sannindi
þeirra.
Hafvillur, veðurfar og ævin-
týraþrá hafa áreiðanlega ráðið
miklu um þessar ferðir. En þekk
ingarleit átti einnig h'lut að og
fyrirhyggja réði, að bæði var
komist á leiðarenda og aftur
heim, svo að saga varð af. Þess-
ar ferðir voru og farnar nær
hálfu árþúsundi áður en aðrir
og miklu betur búnir menn
lögðu á ný út í Vesturveg.
Það hlýtur því enn í dag að
vera okkur íhugunarefni, hvern
ig á því stóð, að hið örsmáa
þjóðfélag forfeðra okkar skyldi
vera þess umkomið að taka því-
líba forystu. Og því fremur, sem
þeir unnu ekki einungis afrek í
ferðalögum heldur einnig í lög-
gjöf og bókmenntum.
Grágás er í senn ein merkasta
heimild um fornan rétt ger-
manskra þjóða og sönnun um
raunsætt mat íslendinga umfram
aðra á bestu leið til lausnar sum
um þjóðfélagsvanda. Trygging-
arákvæði Grágásar voru ein-
stök á sinni tíð.
Fornbókmennitiir okkar gerir
einn fremsti andans maður, sem
nú er uppi, brezk-amerísba
sbáldið W.H.Auden, álveg ný-
lega að umræðuefni í fyrirlestra-
safni þar sem éinn fyrirlestur-
inn er nefndur: „Heimur íslend-
ingasagna". Þar rebur hann og
sbýrir nobbur dæmi úr forn-
ritunum og segir meðal annars:
„Tilvitnuð dæmi þess, sem ég
mundi balla þjóðfélags-raunsæi
og hvorki má rugla saman við
socialistikt raunsæi né náttúru-
stælingu, eru undraverð af
tveimur ástæðum. í fyrsta lagi
vegna aldurs þeirra. Elztu hand
ritin eru frá því um 1300, en í
því felsit, að helstu einkenni
þeirra bókmennta, sem þau sýna,
hljóta að hafa komið mönnum til
hugar löngu áður. Ekkert þeim
líkt hafði, eftir því sem ég veit,
verið reynt nobbru sinni fyrr í
vestrænum bóbmenntum, og ann
airs staðar í Norðurálfu er ebbi
hægt að finna neitt líbt fyrir
lob átjándu aldar. í öðru lagi er
það, hversu þau bera af.
Ég held ekbi, að jafnvel mestu
raunsæisskáldsagna-höfundar nít
jándu aldar hafi komist fram úr
þeim í því, sem þeir aétluðu sér
að gera. Játa má, að auðveld-
menntum okkar til gildis og ein-
kenna þær frá öðrum: Hið sama
raunsæi, sem einnig einkenndi
fornlögin og gerði gæfumuninn
í sjóferðum fslendinga og ann-
arra fyrir eitt þúsund árum.
Síðan eru liðnar langar aldir.
fslendingar hurfu úr farar-
broddi, þeir lærðu af öðrum að
segja frá og skrá óraunsæar
riddarasögur og áttu fullt í
fangi með að vinna það áfrek,
sem þeim reið mest á en reynd-
ist erfiðast, það, að lifa af ótrú-
lega erfiða tíma.
Nú eru tímarnir sem betur
fer aðrir. Enn fer því samt fjarri
að þjóðfélag okkar hvíli á nógu
öruggum grunni. Atvinnuvegir
eru enn of einhæfir þeir eru háð
ir óviðráðanlegum blindum nátt-
úruöflum og verðbreytingum er-
lendis, sem magnast vegna þess
að við stöndum utan við hin
stóru markaðsbandalög. Af þess-
um sveiflum spretta svo á víxl
bjartsýni og svartsýni, hvort
tveggja úr hófi.
Um þá breytingu sem á er orð-
in, og geðbrigðin eiga bezt við
orð Péturs Ottesens í útvarpinu
1. desember sl., þess manns, sem
lengur hefur setið á þjóðkjörnu
Alþingi fslendinga en nokkur
annar. Hann sagði:
„Ekki nokkur lifandi maður
getur fengið mig til annars en
að sjá framtíðina í björtu ljósi.
Mér finnst að við íslending-
ar höfum komizt yfir erfiðleik-
ana. Þó mæti okkur andstreymi
á ýmsan hátt nú, þá höfum við
aldrei verið betur búnir til þess
að yfirstíga það en núna. Ég blæs
einnig forsenda og uppistaða
þekkingar og vísinda nútímans.
Við skulum að vísu játa, að
þekking okkar á sálarlífi
mannsins og samskiptum manna
á milli, þar á meðal lögmálum
efnahagslífs5 ''ast enn um of
af óskhyg Enda hefur
reynsla síðustu ára og þá ekki
síst á þessu ári sannað, að hin-
ar algildu kenningar, sem ýmsir
trúðu á, eru í mesta lagi hálfur
sannleikur, ef ekki hégóminn ein-
ber. Eða hversu margir eru þeir
hér á landi, sem hafa löngun
eða lcjark til að halda því lengur
fram, að í Austurvegi hafi tekist
að skapa sæluríki, sem aðrir geti
'litið til með fögnuði og eftir-
væntingu?
Á sama veg væri fráleitt að
halda, að lýðræðisþjóðunum hafi
tekist að leysa öll sín vanda-
mál. Styrkur þeirra er þvert á
móti sá, að þær viðurkenna, að
enn eru þjóðfélagsvísindin ein-
ungis á byrjunarstigi. í þeim
efnum eru fáar kenningar, sem
telja má algildar eða endanleg-
ar. Hér skilur á milli feigs og ó-
feigs. Þess vegna er hörmulegt
hversu margir þeirra, sem nú
játa, að þeir hafi haft oftrú á
því, sem þeir héldu vera sælu-
ríkið í austri, righalda engu að
síður í hinar úre'Itu, steinrunnu
kenningar eða trúarbrögð Marx
ismans, sem öllu öðru fremur eru
upphaf ófarnaðar almennings í
Austurvegi. En þótt ekkert sé
endanlegt eða fullkomið í þess-
um efnum, þá hefur samt mikið
áunnist.
Kreppan mikla á árunum 1930-
40 var ekki að kenna kaldlyndi
og enn síður mannvonsku þá-
verandi valdhafa. Þeir voru á-
reiðanlega ekki síðri að góð-
vild en um stjórnmálamenn geng
ur og gerist. Engu að síður varð
þá víðsvegar margra ára stöðn-
un eða öllu heldur afturför, stór
kostlegt atvinnuleysi og eymd.
Nú hefur tekist á þeim tæpa
aldarfjórðunigi, sem liðinn er frá
lökum seinni heimsstyrjaldarinn,-
ar, að afstýra þeirri allsherjar
kreppu, sem margir spáðu að
mundi skella á. Hagnýting bestu
fáanlegrar þekkingar og sam-
vinnu þjóða á milli hafa þar
mestu góðu til vegar komið.
Þetta á ekki síður við um okk-
ur íslendinga en aðra. Áföll okk
ar nú eru orðin mun meiri og
sneggri en leiddu til kreppunn-
ar miklu. Þó hafa þau hvergi
nærri bitnað á almenningi með
sömu hörku og þá. Að vísu höf-
um við nokkuð gengið á eigndir
okkar hið sí.ðustu misseri en
ekki nema að litlum hluta þess,
sem sanfast hafði í góðærinu á
undan. Við höfum hinsvegar ver
ið hræddari en margir aðrir við
samvinnu þjóða í milli, en þó
höfðum við á meðan allt lék í
lyndi, framsýni til að hefja und-
irbúning sitóriðju, í samvinnu
við aðra. Sá undirbúningur hef
ur nú þegar orðið að ómetan-
legu gagni í erfiðu árferði.
Þó má betur' ef duga skal.
Þess vegna var leitað eftir víð-
tæku stjórnmálasamstarfi um
lausn vandans. Það tókst því
miður ekki. 1 stað þess krefjast
sumir afsagnar stjórnarinnar. Á
meðan enginn veit hvað við tek-
ur og fyrir hendi er meiri hluti
Alþingis, sem fullnægir þeirri á-
byrgð, er á honum hvílir, kemur
slíkt ekki ti'l greina. Samreið
margra yfir hættuleg vatnsföll
hefur ætíð þótt hyggileg, en
ekki hitt að hafa hestaskipti í
miðri á, hvað þá að reyna slíkt,
ef enginn annar er tiltækur.
Of mikið er í húfi til, að metn-
aður mainna 1 milli megi ráða.
Leita verður þeirra úrræða, sem
helst hoorfa til þess að firra vand
ræðum. Enginn er bættari þótt
hann geti skaðað annan eða náð
sér niðri á honum, ef hagur
hans sjálfs verður fyrirsjáan
lega að sama skapi lakari. Slíkt
er enn fávíslegra en hitt, sem á
sumum má skilja, að við hefðum
ekki átt að nota okkur uppgripa
afla á meðan hann var, vegna
þess að aflabrestur mundi síðar
verða. Með sl'íkum hugsunar-
hætti verður skammt komist á-
leiðis. Annað mál er að kunna
ætíð að sníða sér stakk eftir
vexti.
Nú standa víðtækar samninga
viðræður fyrir dyrum milli
stéttahópa, almannasamtaka og
ríkisvalds. Þar má fyrirfram eng
an möguleika útiloka, ef hann
kann að leiða til happasællar
liausnar. Jafnvíst er hitt, að sam
komulag um það, sem fyrirfram
er ljóst, að hlýtur að horfa til
ófarnáðar, er verra en ekki.
Frumskilyrði þess, að við
mein verði ráðið, er að rétt séu
greindar orsakir þess. En 'lækn-
ing mistekst einnig, ef óllíkum
gagnverkandi ráðum á að beiita.
Stöðug þekkingarleit vit og
þrek til að beiíta þekkingu sem
fyrir hendi er, og hagnýting
allra auðlinda fslands, meðal
annars með eðlilegri samvinnu
við aðrar þjóðir, eru þau leiðar-
Ijós, sem öruggast munu lýsa okk
ur til farsællar framtíðar, enda
verði ætíð valin leið frjálsræðis
en ekki fyrirskipana, ef knýj
andi nauðsyn gerir ekki óhjá-
kvæmi'legt að fara hina lakari.
f lýðfrjálsu landi eiga þeir að
ráða, sem kjósendur hafa í senn
falið vegsemd og vanda. Síðan
er það kjósenda á degi reikn-
ingsiskilannia að gera upp á milli
frambjóðenda eftir þvi, sem þeir
telja verðleika standa til.
Almenningur á mest í húfi
Þess vegna mega menn aldrei
greiða atkvæði í þeirri veru, að
þeir séu að gera það fyrir þenn-
'an eða hinn frambjóðandann. AU
ir þurfa raunar á góðvild að
halda, en sá, sem gefur kost á
sér til þings, vill einmitt sjá'lfur,
að mat sé lagt á skoðanir hans
og stjórnarhæfileika almenningi
til heilla.
Engin skömm er að því að
falla vegna þess, að maður fylg
ir sannfæringu sinni. Hitt er lít-
ilmótlegt að játast undir það,
sem sannfæring, byggð á bestu
fáanlegri þekkingu, segir, að sé
rangt.
Virðing fyrir þekkingu sér-
fræðings losar stjórnmálamann
hinsvegar aldrei undan ábyrgð
á ákvörðun sem umboð kjós
enda hefur gert honum skýlt og
veitit honum vald til að taka.
Stjórnmál og vísindi eru sitt
hvað og lúta ólíkum reglum.
Stjórnmálamenn verða öðrum
fremur að hafa hæfileika og
kjark til að taka ákvarðanir,
sem öðrum er um megn eða þeir
skjóta sér undan. Ábyrgð þeirra
er því mikil. En síst af öllu
skyldu stjórnmálamenn neita því
að framfarir nútímans eru fyrst
og fremst vísindunum að þakka.
f raunvísindum erum við mun
lengra á veg komnir en í þekk-
ingu á samfélagsmálum. Þó
stöndum við sennilega einnig í
raunvísindum einungis á ysta
þröskuldi þeirra undraheima,
sem nú eru að opnast. Menn
eru smám saman að læra að lesa
það lögmál, sem hinn mikli, ei-
lífi andi setti sköpunarverk-
inu, þegar hann hóf það fyrir
örófi vetra.
Því betur sem við lærum það
lögmál og fylgjum því, því meiri
líkur eru fyrir að vel vegni.
Einn fyrsti raunvísindamaður
fslands, stærð- og stjörnufræð-
ingurinn Björn Gunnlaugsson,
orti fyrir h.u.b. 130 árum þegar
hann hafði hugleitt ótölulega
mergð stjarna og sólkerfa og
lögbundin gang þeirra á þessa
leið:
Þessi bygging himins há,
er hér ti'l nam ég skoða,
fyrirætlan mikla má
meistarans æðsta boða.
Sólir ganga sína leið,
sem þú, drottinn, býður
gleði og hryggðar skundar
skeið,
að skipan þinni lýður.
Og einn þeirra, sem bezt þekk
ir geimfarir af eigin raun, And-
ers tunglfari, sagði fáum dögum
áður en hann lagði í sína frægu
ferð: „Því meira sem ég sé af al-
heimi Guðs, því innilegri verð-
ur Guðs-trú mín.“
Megi Guð leiða okkur á rétt
ar brautir og halda verndar-
hendi sinni yfir okkur á erfiðri
vegferð.
Að svo mæltu þakka ég árið
1968 og býð öllum gleðilegt ár
1969.
Svör við
fréttagetraun
HÉR birtast svör við fréttaget-
raun þeirri, sem birtist í blaðinu
31. des. sl.:
1-1„ 2-2, 3-4, 4-2, 5-3, 6-3, 7-2,
8-3, 9-1, 10-4, 11-4, 12-2, 13-3,
14-1, 15-4, 16-1 17-3, 18-1, 19-4,
20-2, 21-4, 22-4, 23-2, 24-1, 25-3,
26-2, 27-4, 28-1, 29-3, 30-3, 31-2,
32-3, 33-4, 34-2, 35-1, 36-3, 37-1,
38-4, 39-2, 40-3, 41-2, 42-3 , 43-2,
44-1, 45-4, 46-1, 47-3, 48-2, 49-1,
50-4, 51-2, 52-2, 53-1, 54-4, 55-3,
56-1, 57-2, 58-2, 59-3, 60-4, 61-3,
62-4, 63-1, 64-4, 65-2, 66-4, 67-3,
68-1, 69-2, 70-1, 71-4, 72-2, 73-4,
74-3„ 75-4.