Morgunblaðið - 19.08.1969, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, ÞiRIÐJUDAGUR 1». ÁGÚST 1Ö6Ö
15
Jarðeldarannsóknastöð á fslandí
land, Kanada og Bandaríkin látið
í ljós milkinn áhuga á þátttöku,
enda þótt stofnunin yrði fyrst og
fremst norræn og yfirstjóm í
reynd í höndum íslendinga, þótt
þar verði einnig samnorræn
stjórnamefnd svipað og er um
- EFTIR DR. SICURÐ ÞÓRARINSSON
ÍSLAND er óvófengjanlega eitt Grænlandi meðtöldu, séu yfir 3
af merkustu eld'fjallalöndum jarð millj. ferkílámetra að flatanmáli,
arinnar. Landið er allt hlaðið
upp í eldsumbrotum. Enn er
þriðjungur þess vihkt jarðelda-
svæði og eflcki aðeins eitt af þekn
stórvirkustu á gjörvallri jarð-
kringlunni heldur einmig hið fjöl
breytilegasta um eldvirkni. Það
er löngu Iklassískt í sög.u jarðelda
rannsókna sem land mikilla
flæðigosa úx gossprungum og
dyngjum. Það voru lýsingar af
ísJenzkum flæðigosum, sem áttu
drjúgan þátt í sigri plútónista yf
ir neptúnistum. Hér er einnig að
finna virkar flestar þær gerðir
eldstöðva, sem fyrirfinnast. Jafn
margar gerðir virkra eldstöðva
er fhvergi annars staðar að finna.
Og þær fáu gerðir, sem ekíki eru
meðal vii'kra eldstöðva, er að
finna meðal þeinra sem kulnaðar
eru. Bergfræðilegar rannsófcnir
Síðari ára svo sem rannsóknir G.
P. L. Walkers og aðstoðanmanna
hans á Austurlandi og rannsókn-
ir Haraldar SigurðLsisonar o. fl.
á Smæifellsnesi haifa leitt í Ijós,
að berggrunnur íslands er raun-
verulega miklu fjölbreytilegri
og forvitnilegri en fræðimenn
hafði órað fyrir. í tertíera og
pleistósena berggrunninum er að
finna leiifar eða rústir fjölmargra
margbrotinna keilufjalla, með
sigkötlum, keilugöngum og
myndun mangs konar gosbergs,
éklki aðeins súrs og basísfcs, held
iut einnig allra millistiga þar á
milli. Bæði í tetirierum og pleistó
senum myndunum hefur fundizt
allmikið af flikrubergi.
Til jarðeldafyrirbæra á íslandi
ber að telja, beiint og óbeint, jarð
hitann, og munu eklki önnur lönd
heppilegri til rannsðkna á flestu
því, er lýtur að jarðhita og nýt-
ingu hans.
Á sáðustu árum hefur áihugi er
lendra jarðvísindamanna á Is-
landi stórum aukizt. Ber hér ým
islegt tdl. Bættar samgöingur bæði
innanlamds og við önnur lönd
hafa valdið því, að íslenizfcar eld
stöðvar eru nú mifclu aðgengi-
legri en áður. Þetta ha/fa margir
jarðifræðingar og jarðeldafræð-
ingar fært sér í nyt. Þeir eru t.d.
ófáir, sem á síðustu árum hafa
haft hér noikkurra daga viðdvöl
á flugferðum austur eða vestur
um Atlantsihaf og ferðast um
landið, til iHeklu, Mývatnsisveit-
ar, Öskju o. s. frv.
Síðustu þrjú eldgoein hérlend
is, Heklugosið 1947-—48, Öskju-
gosið 1961 og Surtseyjargosið
1963 — 67 hafa vakið mikla at-
hygli og þá Surtseyjargosið lífc-
lega mesta.
(Hinar yfirgripsmifclu og marg-
þættu rannsókniir á „heimis-
isprungutoerfinu“ (World Rift
System) síðasta áratuginn hafa
mjög beint athygli að íslandi og
j arðeldabeltum þess, þar eð þau
eru hluti af Miðatlantshryggnum
og íslenzka whryggjarstykkið"
miklu aðgengilegra til rann-
sðkna en neðansjávarlhlutar þess.
'Skipulagðar kynningaferðir
jarðfræðinga til íslands hafa átt
drjúgan þátt í að kynna landið
erlendum jarðfræðimgum. Er þair
einkum að nefna 'hálÆsunánðar-
ferð með yfir 50 þátttakendum
frá 'Uirn 10 löndum 1 sambandi við
alþjóðaþing jarðfræðinga í Kaup
mannahöfn 1960, og árlegar ferð
ir norrænna jarðfræðinga með 25
þátttalkendum hvert ar, síðustu
5 árin. Þær ferðir eru að öllu
leyti kostaðar af viðkomandi
löndum og íslands þáttur sá einn
að skipuleggja ferðirnar og
stjórna þeim.
Sú hugmynd, að koma hér upp
afllþjóðletgri jarðeldarairunisóikinia-
stöð undir norrænni yfirstjóm á
rót sána að rdkja til alls þess,
sem hér hefur verið getið. Nofck-
ur kynni aif eld.fj öl'iuim og eld-
virikni eru holl hverjum berg-
fræðingi, en þótt Norðurlönd, að
er þar hvergi að finna virk eld-
fjöll nema á íslandi. Framámenn
í jarðfræði með frændþjóðum
oldkar, sem 'kynni hafa haft af
íslandi, hafa því lengi talið það
æsikilegt, að einhverjuim norræn
um jarðfræðingum gæfist kostur
á að dveljast á íslandi ár eða svo
og vinna hér að jarðfræðilegum
viðfangsefnum. Hver átti upp-
runalegu hugmyndina að jarð-
eldairanmisðkniaiStöð hér ékiatt ó-
sagt látið. Hún er ein þeirra hug-
mynda, sem eirns og hafa legið í
loftinu um hríð og valtona síðan
á fleiri stöðum svo að segja sam
tímis. í Cataníu á Sikiley hefur
um nokfcurt skeið verið rekin al
þjóðleg jarðieldairaninisatoniaistöð
undir stjóm hins þékkta jarð-
eldasérfræðings Alfred Ritt-
manns. Sú stöð er styrkt af Unes
c<j og er í natótoruim tengslum við
háskólann í Cataníu, en að mestu
leyti rekin sem sj áifstæð stofnun.
Það eru þó noikkur ár síðan
tekið var að hreyfa því á ráð-
stefnum jarðfræðinga og jarð-
Dr. Sigurður Þórarinsson
eðlisifræðinga, að æsikileg væri
hliðstæð stöð á íslandi. Hafa ít-
alsikir jarðeldafræðingar talið
réttast, að silik stöð yrði eins kon
ar undirdeild þeirrar ítölsku, en
íslenzkir fulltrúar á þessurn ráð-
stefnum 'hafa étóki verið sérlega
hrifnir af þeirri hugmynd og
notið stuðnings norrænna og
ameríslkra 'kollega um þá sfcoðun,
að slík stöð, ef reist yrði á ís-
landi ,yir@i óháð þeirri ítöslku,
en hefði að sjálfsögðu góða sam-
vinnu við hana.
Prófessor Tom F. w. Barth í
Osló, hinn víðkunnasti núlifandi
norrænna jarðfræðinga, og for-
seti alþjóðasamibands þeirra, hef
ur átorifað um þetta atriði: „At
tenke seg studierne i Isiand und-
erlagt et italiensk institut synes
jeg er at sette tingerne pá hov-
edíet. Sðliföl'geHg bör et evemtuielt
inistitut pá Island söke et hjerte-
ligt og fruktbringende samar-
beide med institutet pá Sicilia,
med The Volcanological Observa
tary pá Hawaii etc. Men de ene-
stáende fenomeiner i I'slanid, der-
es mangeartethet og mektighet
— langt ud over hva Italia byr,
gjör Island til hovedbölet“.
Stoöimimu eftir að íisland gerð-
ist aðili að Unesco kom hingað
Fournier d’Albe, forstjóri þeirr-
ar deildar þessarar stofnunar er
fjallar um jarðeðlisufiræði og
sfcyld vísindi. Ræddi hann við
mig og Guðmund Sigvaldason
og líklega fleiri ium möguleikana
á að fcoma hér upp jarðeldarann
isóknastöð, sem Uenisco ætti ein-
hverja aði'ld að og gæti styrkt
vísindaimanmaefni frá þróunar-
löndunum til rannsótona við
slílka stöð. Á samei'ginlegum
fundi jarðfræðinga og jarðeðlis-
fræðinga í Ottawa í siept. 1965, er
ifjallaði um heimssprungukerifið,
var rætt um nauðsyn þess að
'koma upp nökkruim nýjum jarð-
élidananinisólkniaistöðvum m.a. í Mið
Aimeríku og á íslaindi. Var á-
herzla lögð á það, að tryggja slík
um 'stöðvum fjárhagslegan grund
völl og langlifi með þvi að fá
nöklkur lönd, er hafðu náin menn
ingarsamskipti sín á rnilli, til að
standa saman um hverja slíka
stöð og retostur hennar.
Með vitund og vilja mennta-
málaráðhenra ákváðu Guðm. Sig
valdason og sá er þetta ritar
árið 1967 að þreifa fyrir sér á
Norðurlöndum um undirtektiir að
þeirri hugmynd, að öll Norður-
löndin tækju sig saiman um stofn
un og retostur alþjóðlegrar jarð-
eldastöðvar á íslandi í samvinnu
við Unesco. Er Skemmst frá því
að koma mætti hér upp jarðelda
rannsóiknastöð og reka hana með
tiltölulega litlum 'kostnaði af okk
ar hálfu og myndu 'hinar óbeinu
tékjur fyrir landið af slífcri stöð
verða drjúgum meiri en kostnað
ur ötokar við hana. Byrja má í
tiltölulega smáum stíl og síðan
færa út fcvíarnar. Vel má notast
við leiguhúsnæði til að byrja
með. En talsverður þrándur í
götu eru slkipulagsmál jarðvís-
inda hérlendis og raunar raunvís
inda í heild, en þau mál eru í
deiglunni og verður að koma á
þau einhverju skynsamlegu heild
Norræna húsið. Hversu margir ís
lenzkir vísindamenn fengju rann
séknaraðstöðu við þessa Stofnun,
fer að verulegu leyti eftir því,
hvað við treystum ökfcur til að
leggja af mörfcum fjárhagslega,
en ég ætla að þrír, auk forstöðu-
manns, væri lágmarfcstala.
Enn hefur lítið verið rætt um
það, hversu fella skuli slíka
rannsókniarstöð inn í heildarkerfi
íslenzkra jarðfræðarannisó'kna —
(flt. = geoscience). Eðlilegt má
telja, að slík stöð verði í ein-
hverjum tengslum við HáSkóla fs
lands, þótt hún hljóti að hafa altt
mikið sjálfstæði.
Ég tel lítinn vafa á, að rann-
sðknarstöð, slík sem hér hefur
verið rædd, geti orðið lyiftiistöng
íslenzkum jarðfræðum og komið
í olkkar hendur stjóm og sfcipu
lagningu þeirra alþjóðlegu jarð-
fræðirannsókna, einkum berg-
fræði- og jarðeðlisfræðlegra. sem
raunverulega eru framfcvæmdar
hér ár hvert og í vaxamdi mæli,
án þess að við seim stendur ráð-
um þar nægilega miklu um. Ég
tel einnig styrk í því að hafa
norrænu bræðraþjóðirnar að ba'k
hjarli.
I ÞESSUM mánuði hefst fundur fulltrúa frá öllum Norður-
löndunum hér í Reykjavík, um fyrirhugaða norræna jarðelda-
rannsóknastöð hér á landi. Hefur Norðurlandaráð einróma
mælt með því við ríkisstjómir Norðurlanda að slíkri rann-
sóknastöð verði komið á fót á Islandi.
í eftirfarandi erindi, sem dr. Sigurður Þórarinsson flutti á
ráðstefnu jarðfræðinga og jarðfræðinema um jarðfræðirann-
sóknir tslendinga, gerir hann glögga grein fyrir þessu máli
og aðdraganda þess. Er það birt hér með leyfi hans.
að segja, að viðbrögðin með
frændþjóðunum voru einróma
jákvæð. Hið n?es^ er gerðist var,
að Guðmundur reifaði málið á
fundi alþjóðasambainds jarðelda
fræðinga (I. A. V.) í Ziirich haust
ið 1967 og var þar samþyfcfct að
mæla með slílkri rannsófcnansföð
á íslandi og beina óskum til
Unesco um stuðning við slíka
stöð. Tveir fulltrúar íslands í
Norðurlandaráði, alíþingismenn-
irnir Ólafur Jóhannession og Sig
ur'ður Bjarnason báru síðan upp
á fundi ráðsins í nóvember sl.
tillögu um stofinun norrænnar
jarðeldarannógknastöðvair á ís-
landi og fengu meðflutningsmenn
að þesisari tillögu frá öllum hin-
um Norðurlöndunum. Fékk til-
lagan mjög góðar undirtektir.
Norræna ráðið mælti eíðain með
því við rikisstjórninr Norður-
landanna, að þær ynnu að því að
'kcma á fót slífcri rannsótonarstöð
á íslandi.*)
Þannig stendur málið nú. Það
hefur fengið góðar undirtektir
bæði á Norðurlöndum og á al-
þjóðavettvangi, en talið að næsta
útspil í þessu máli sé öktoar. Það
stendur því upp á ökkur að láta
meira frá ötókur heyna í þessu
máli, og koma með nánari tillög
ur og einhverja kostnaðaráætlu.
„Den bestemmer prisiem, som ejer
grisen“, eins og frægur danskur
jarðifræðiprófessor og íslandsvin
ur, Ame Noe-Nygaard, hefur ný
lega skrifað mér í þessu sam-
bandi.
Ef vel er á málumum haldið af
ötokar há'Ilfu, tel ég lítinn vafa á
* Fyrir skemmstu var svo þetta miál
rætt á fundi menntamiálaráðherra
Norðurlanda í Reykjavík og fékk góð-
ar undirtektir þeirra allra.
ar^kipulagi samtímis því að jarð
eldarannsóknastöð verður s/kipu
lögð.
í bráðabirigðaumræðum um
þetta mál hefur verið rætt um
að þesisi rannsótonastöð yrði
stofnun, sem gæti teteið við á-
kveðinni tölu vísindamannaefna
frá hverju aðildarlanda, t.d. 1
eða 2 frá hverju landi og ein-
hverjum frá Unesco. Yrðu þessir
vísindamenn styrkþegar viðfcom-
Af eðlilegum orsölkum sækja
erlendir vísindam'enn hingað að-
allega í tvennum tilgamgi. Annar
er að læra íslenzka tungu og
kynnast íslenzkum bótomenntum
að fornu og nýju, hinn er að
kynnaist íslenzlkri náttúru og
'hennar sérlkennum og þar eru
það jarðeldasvæðin, sem mest að
dráttarafl hafa. Verið er nú að
gkapa erlendum hugvísindamönn
um skilyrði til námsdvalar og
rannsótona hér í hinum nýju húsa
Jarðeldarannsóknastöð utan í eldfjallinu Sakurajima, syðst á
eynni Kjúsjú í Japan. Húsið er byggt með tilliti til jarðskjálfta-
hættu. Maðurinn á myndinni er forstöðumaður stöðvarinnar, dr.
Yoshikawa. — Ljósm.: Sigurður Þórarinsson, 10. nóvember 1964.
andi landa, en löndin (og Unes-
co) yrðu einnig að greiða stofn-
toostnað (þar með tækjafcostnað)
og refcsturskostnað í hlutfalli við
tölu þeirra styrkþega, sem þeir
vildu tryggja aðgang að stofnun-
inni. Þátttafcendur auk Norður-
landa og Unesco gætu fyrst og
frernst orðið lönd, er liggja að
Norður-Atlantshafi, og hafa Bret
kynmum Handritastofnunarininar.
Með til'komu jarðeldarannsókna-
stofnunar sltoapast hér hliðstæð
náms- og rannsóknarskilyrði fyr
ir erlenda jarðfræðinga og jarð-
eðlisfræðinga undir íslenzkri
stjórn og jarðfræðin og jarð-
eðliis/fræðin komast nær þvi
að hljóta þann sess, sem þeim
ber í menningarlífi íslendinga.
Landgrœðslustarf ungmennafélaganna:
Um 100 lestir af fræi
og áburði í örf oka land
LANDGRÆÐSLUSTARFI ung-
mennafélaganna í sumar í sam-
vinnu við Landgræðslu ríkisins
lauk um miðjan júlí. Sáð var um
7 lestum af grasfræi, melgresi og
höfrum í örfoka landsvæði og
dreift um 90 lestum af áburði,
bæði á ný uppræktunarsvæði og
einnig á þá staði, sem í var sáð
í fyrra.
Ný liand'græðshiisvæði, sem fræi
og ábuirði var dreift á í sumar,
eru samtals um 1'50 hétotanar að
stærð, en auk þess var borið á
170 héktara, sem aáð var í af
unigmennaifélöiguinum í fynra. —
Samta.lis var því borið á 320 hekt
ara svæði í ár. Rúmlega 400 unig-
memnaiféliagar tóku þátt í land-
græðisluiferðuraum í sumar.
Hér er um að ræða miltóla aiukn
iragu l'amdigræðslustarfsiinis miiðað
við síðastliðið ár. Þó hetfði þetta
sjálifboðaliðsistainf unigmieniniaféliag-
aimma getaið orðið a, m. k. tvö-
falt meira, ef fé hefði verið fyrir
hendi til kaupa á firæi og áburðL
Lanidigræðsla rífcisinis hefur tak-
markað fé til kaiupa á þessum
hlu'tum, og framlboð uinigmenina-
félaga ti'l landgræðslustainfsiinis er
miitolu meira en tilsvairandi fjár-
veitimg nítkisvaildsinis til efnis-
toaupa.
Það er ánægjulegt aið geba
Skýnt firá því, að áhuigi á laind-
gnæðisiu er vatomaðiur hjá þjóð-
imni ailimerant. Félagssamtök af
ýmsu tagi vinma laradginæðislu-
störf í vaxaindi mæl)L Sumar af
lain'dgræðslutferðum uragmeininaífé-
laganna eru líka faimar í sam-
vinnu við gróðurvenndarnefindir
og búraaðairsamitök, enda sjállfsaigit
að tafca höndum saman vi'ð alla,
er viljia vinna að þessu þjóð-
þnifaimállL Mitolar og 'góðar voniir
enu buradraair við 'hin nýju lamd»-
Fratuhald á bls. 16