Morgunblaðið - 23.10.1969, Blaðsíða 15

MORGU NT3LA-ÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. OKTÓBBR 106©
15
Hvert stefnir
skáldsagan ?
— Um skáldsagnargerð seinusfu ára
VITUR maður hefur sagt, að
epískar skáldsögur þróist helst
í litluim þjóðfélögiuim; þeir ritlhöf-
undar smáþjóða, sem fram úr
Skari, séu yfirleitt sagnaimeist-
arar af gamla skólaruum, leggi
mesta rækrt við breiða frásögu.
Hvað íslendinga varðar, er auð-
velt að benda á dæmi, sem
styðja þessa skoðun. Fáein nöfn
frá þessari öld: Gunnar Gunn-
ansson, Guðmundur Kamban,
Þórbergur Þórðarson, Guðmund
uir Gíslason Hagalín, Halldór
Laxness, Kristmann Guðmunds-
son, Guðmundur Daníelsson, Ól-
afur Jóhann Sigurðsson. Að sjálf
sögðu ber að geta þess, að ekki
eru allar skáldsögur þessara
höfunda epískar í þröngustu
merkingu orðsins, nægir að
nefna skáldsögur Gunnars
Gunnarssonar Vikivaka og Sæl-
ir eru einfaldir, en þessi verk
standa bæði nálægt þeirri skil-
greiningu, sem höfð er um nú-
tímaskáldsöigu.
Á seinustu áratugum hefur
það aftur á móti gerst, að hin
epísfca skáldsaga og aðrar teg-
undiir hefðbundinnar skáldsögu,
eins og til að mynda hin frá-
sagnarkennda raunsæisskáld-
saga, hafa að nokkru horfið í
skuggann fyrir nýstárlegri
sagnagerð. Af þeim skáldsagna-
höfundum, sem ekki hafa farið
troðnar slóðir gnæfir Indriði G.
Þorsteinsson hæst með lýsingum
sínum á átökum sveitar og borg-
ar; hanin fjiaililar um sjiállfa Mlfs-
kviku þjóðar, sem með miklum
erfiðismunum er að verða borg-
araleg í hugsun óg háttum, en
var fyrir skömmu í sporum draum
huga náttúrubarns undir háum
fjöllum. Það er athyglisvert, að
Indriði líkist um margt hinum
epísku höfundum, byggir á
sömu arfleifð og þeir, þrátt fyriir
annað yfirbragð. Viðamesta
skáldverki hans til þessa, er
enn ekki að fullu lokið: annars
vegar sögunni um leigubílstjór-
ann, sem hverfur á brott frá
spillingu borgarlífsins, og hins
vegar sögunni um sveitamann-
inn, sem er á leið til borgarinn-
ar. Best heppnaða skáldverk
Indriða: Þjófur í Paradís, sem
gerist í friðsælli sveit, hefur yf-
ir sér þá rósemd og kyrrð, sem
líkist epískiri sögu. Þess vegna
getur hugsast, að hægt verði í
framtíðinni að skipa Indriða G.
Þorsteinssynii í hóp epísku höf-
undanna, en úr því mun hann
skera sjálfur.
Jón Dan vinnuir í Mkum anda
og Indriði G. Þorsteinsson, en
frásagnarmáti hans er ekki jafn
lafgerandi nútímalegur og hjá
Indriða. Indriði hefur í fyrstu
bókum síinum tileinkað sér hinn
hairða og hraða stíl bandarískra
irithöfunda, en Jón Dan er all-
ur í sálarlífslýsingum, sem á
köflum eru mjög vel gerðar. Jón
Dan er einn þeirra, sem skrifað
hafa hvað bestar smásögur eftir
stíð, og skáldsögur hans Sjáv-
arföll og Tvær bandingjasögur,
sýndust vera byrjun á alvarleg-
um átökum hans við mannlífið
og samtíðina, en í níu ár hefur
ekkert heyrst frá honum sem
skáldsagnahöfundi.
Thor Vilhjálmsson gengur
lengst íslenskra skáldsagnahöf-
unda í utmiburnuin. stfls og sögu-
efnis. Bækur hans eru myndir
úr veröld nútímamanns, sem á
heima í Reykjavík, París, Róm
eða einlhvierB staðar á hnettinum;
á þær þarf sjaldan að líta sem
staðbundnar lýsingar. Sumir les
endur myndu kannski freistast
til að kalla bók eins og Fljótt
fljótt sagði fuglinn, nýjasta
skáldverk Thors, eitthvað ann-
að en skáldsögu. Fljótt fljótt
sagði fuglinn, er samt líkust
skáldsögu að byggingu af verk-
um Thors, og kemur greinilega
í Ijós í henni sá lærdómur, sem
Thor hefur dregið af nýju
frönsku skáldsögunni: nouveau
roman, svo dæmi sé nefnt. Thor
Vilhjálmsson minnir óneitanlega
á kvikmyndaskáld, en þess er
líka að gæta, að ýmsir helstu
forvígismenn nouveau roman,
eins og Alain Robbe-Grillet,
hafa jafnframt fengist við kvik-
myndagerð.
Guðbergur Bergsson, sem
vakti fyrst athygli á hæfileik-
um sínum með hefðbundinni
þorpslýsingu: Músinini sem læð-
ist, hefur aftur á móti sokkið í
— Eftir Jóhann
H jálmarsson
botnlausan absúrdisma í Tómasi
Jónssyni, metsölubók, Ástum
samlyndra hjóna og Önnu. En
það vekur eftirtekt, að á víð og
dreif í þessum bókum, er að
fiinna raunsæj ar myndir, hag
lega geirðar smásögur í allri
þeirri ringulreið, sem Guðberg-
ur stefnir vísvitandi að. Það
hvairflar að lesandanum, að Guð
berguir hafi hlaupið yfir merki-
legt tímabil í skáldsagnagerð
sinni, sem hófst með Músinni,
sam læðiist, og átti sér hlið-
stæðu í smásagnasafninu Leik-
föng leiðans. í ofurkappi sínu,
að sleppa fram af sér beisli hins
hefðbundna, snúa við hugmynd
um manna um skáldsöguna og
byggingu hennar, hefur eitthvað
farið forgörðum hjá Guðbergi,
sem gerði hann trúverðugan höf
und áður en Tómas Jónsson tók
af honum völdin.
Með smásagnasafni sínu,
Veizlu undir grjótvegg, kom
Svava Jakobsdóttir á óvart.
Hún er rithöfundur, sem hefur
eins og Guðbergur lært mikið af
absúrdisma, en vinnubrögð
hennar eru markvissari og hóf-
samari. Svava lýsir borgaralegu
lífi, vandamálum nútímafólks, og
eir ekki laust við að móralskur
keimur sé af sögum hennar.
Dæimigerð nútilmaskáldsa'ga er
Hjartað í borði, eftir Agnar
Þórðarson. Agnar mimnir einis og
Thor tölu'viert á höfunda nýju
skáldsögunnar frönsku. Hann
segir frá því, sem gerist innra
með persónunum, en leggur
minni áherslu en Frakkarnir á
umgjörðima.
Þær breytingar, sem orðið
hafa á skáldsögunmi úti í heimi,
hafa ekki látið Halldór Laxness
ósnortinn. Djörf og vel heppnuð
tilraun var Kristnihald undir
Jökli, skáldsaga, sem er óhugs-
andi án absúrdismiainis, en er
sprottin beint út úr glímu skálds
ins við leikritagerðina. Með
Kristnihaldi undir Jökli, sann-
aði Halldór enn á ný þann end-
urnýjunarkraft, sem hefur löng-
um einkennt hann sem rithöf-
und. Guðmundur Gíslason Haga
lín sýndi aftur á móti firam á það
með Márusi á Valshamri og
meistara Jóini, að hin hefð-
bundna skáldsaga lifir góðu lífi
og þarf ekki að vera áhrifaminni
en nútímaskáldsagan.
Guðmundur Daníelsson er
trúr epískri hefð í bókum eins
og Hrafnhettu og Sonur minn
Sinfjötli, en hann hefur líka
lagt sitt af mörkum til endumýj-
unar skáldsögunnar, og er Blind
ingsleikur skýrasta dæmið. Krist
mann Guðmundsson hefur í
skáldsögum sínum seinustu áxin
sótt efni til Reykjavíkur, og
sama er að segja um Ólaf Jó-
hann Sigurðsson. Ef nefna ætti
höfund, sem leitar á gömul mið
í skáldsagnagerð, er Jón Björns
son gott dæmi. Saga hans Jóm-
frú Þórdís er epísk skáldsaga,
sem leiðir hugann að Jóni
TraustcL
Fleiri skáldsagnahöfunda
mætti nefna; til dæmis er for-
vitnilegt að lesa hinar róman-
tísku ásta og örlagasögur úr ís-
lenskri sveit, sem flæða yfir
landið. En erfitt er að vinsa úr
þessum straumi skáldsagnahöf-
unda rmeð áberandi sérkeinni;
þeir eiga það flestir sameiginlegt
að lifa í heimi fjarri nútíman-
um í tvennum skilningi: lýsa
ekki veruleik, sem nærtækur er,
og sækja áhrif til ritlhöfunda,
sem skrifuðu bækur sínar í frum
bemsku íslenskrar nútímaskáld
sögu. Þessir höfundar, eins og
til dæmis Guðrún Arnadóttir frá
Lundi, eru mikið lesnir og bend
ir það til þess að þeirra sé
þörf, ekki síður en hinna, sem
fara nýjar leiðir.
Nokkrir ungir rithöfundar
leggja fyrir sig þjóðfélagsádeilu
eins og nú tíðkast víða. Jóhann-
es Helgi, Ingimar Erlendur Sig-
urðsson og Njörður P. Njarð-
vík, hafa allir samið ádeiluverk,
en furðu lítið fer fyrir nýstár-
legum tökum á viðfangsefninu í
bókum þeirra. Skáldsögur þeirra
verða því að flokkast undir hefð
bundna sagnagerð. Jakobína Sig
urðardóttdr reynir að segja hug
sinn með óvæntum hætti í skáld-
sögu eins og Snörunmi, en hún
fellur í sömu gröf og þeir Jó-
hannes Helgi og Ingimar Erlend
ur: allt virðist of einfalt og sjálf
sagt, menn eru annað hvort góð-
ir eða vondir. Það vantar alla
dýpt í þessi verk; reiðin stýrir
pennanum.
íslensk núbímasikál'disagnagerð
er ósáinn akur að mestu. Fáeim-
iir rithöfundar hafa forystu og
helstu verkin koma frá sömu
höfundunum. Við íslenskum
skáldsagnahöfundi blasir þjóð-
félag í mótun, þjóðfélag, sem er
að breytast með hverjum degi
sem líður. Engu að síður er það
staðreynd, að heilsteyptustu
skáldsögurnar eru, með nokkr-
um undantekningum, samdar af
rithöfundum, sem ekki virðast
mikið smortnir af öllum þeim um
skiptum, sem orðið hafa í lífi og
list.
Því má halda fram með full-
um rétti, að íslensk skáldsagna-
gerð sé í aðdáunarverðu jafn-
vægi. Hún hefur sloppið við
mestu öfgarnar, sem skáldsagna-
höfundar stærri þjóða hafa lent
í. En hún hefði ábyggilega haft
gott af að fylgjast betur með,
ekki endilega til að veirða alþjóð
legri, heldur til þess að átta sig
á sérkennum sínum. Gaman er
til dæmis að velta því fyrir sér
hvernig skáldsagnagerð íslend-
inga liti nú út, hefði Halldór
Laxness haldið áfram á þeirri
braut, sem hann hætti sér út á
unigur með Vefaramum milklia fciá
Kasmír.
Oft er bent á, að íslensk
skáldsagnagerð sé nú að hefjast
til nýrrar virðingar, ungir menn
komi fram með ný viðfangsefni
og nýjar aðferðir. Að minnsta
kosti verður því ekki neitað, að
rithöfundar eins og Guðbergur
Bergsson, Steinar Sigurjónsson,
Svava Jakobsdóttir og Guð-
mundur Halldórsson frá Bergs-
stöðum, hafa gert menn bjart-
sýna á framtíð íslenskrar skáld-
sagnagerðar. En þarf ekki ís-
lensk skáldsagnagerð fyrst og
fremst á nýjum skáldsagnahöf-
undum að halda?
Þær spumingar hafa vaknað
hvort skáldsagan sé lifandi bók-
menntagrein. Ég held að fáir ís-
lendingar efist um að skáld-
sagan á líf fyrir höndum. Víða
erlendis, til dæmis í Skandi-
navíu, er hún í heiðri höfð. Hún
hefur að vissu leyti lifað endur-
reisn sina á Norðurlöndum með
hinni svokölluðu heimildaskáld-
sögu; raunsæisstefna og epísk
hefð með dálitlum skammti af
nouveau roman, virðast hafa
runnið saman í endingargóða
hieild.
Heimildaskáldsagan minnir
um margt á bókmenntagrein,
sem fslendingar hafa lengi
stundað með góðum ánangri. Ég
á við alls kyns þjóðlegan fróð-
leik og minningaskáldsögur.
Staðreynd er, að þessar bækur
eru oft betur skrifaðar og með
skemmtilegri efnistökum en miðl
ungsskáldsögur, og skaga stund
um upp í það besta, sem eftir
íslendinga liggur í skáldsagna-
gerð. Gamlir alþýðumenn, sem
grípa til pennans í því skyini að
festa á blað slitur úr ævi sinni,
eiga það til að skjóta æfðum
rithöfundum ref fyrir rass með
lifandi frásögnum, sönnum og
áleitnum myndum úr lífi þjóðar-
innar. Að þetta skuli stundum
eiga sér stað héniemidiiis, er sterk-
asta iröksemdin fyrir því, að fs-
lendingair geti kallast bók-
menntaþjóð.
f upphafi þessa máls var tal-
að um epíska skáldsögu. Þjóð-
legi fróðleikurinn svonefndi, er
grein af þeim meiði. Enn verður
því ekki mótmælt, að verðmæt-
ustu skáldsögurmair, sem hér
hafa komið út, eru epískar í eðli
sínu, og er þá orðið epík notað
í víðtækri mierkinigu. Þeir
ungu skáldsiagnahlöfundar,
sam eru sér meðvitandi
um hinn epíska grundvöll skáld
sögunnar, ná líka lengst þegar
þeir bregða út af vananum, og
er Indriði G. Þorsteinsson ljós-
asta dæmið um það.
Árið 1957 svairaði Halldór
Laxnieiss fyrirspurn bamdariísks
tímarits um það hvort komið
væri að seinustu dögum skáld-
sögunnar, með þessum orðum:
„Ég tel mig sagnaskáld (epic-
writer) og hef einnig verið kall-
aður svo af öðrum, — ég vona
að þér skiljið orðið. Ég hygg að
mönnum sé imnborin hvöt til að
segja frá stórmerkjum sem orðið
f tilefni
rithöfunda
þings
hafa í heiminum, og muni sú til-
hneigíng seint komast úr tísku.”
Um obbann af nútímaskáldsög-
um, farast Halldóri orð á þá
leið, að hann sé „útboð af slapp
tauguðum æsíngi, móðursýki,
drykkjuröfli, brókarsótt o.s.frv.
sem í þessari taugabiluðu kyn-
slóð er oft látið koma í stað þess
að segja sögu.”.
Vegna þess m.a. hve Halldór
er „vant við bundinn” í Feneyj-
um þegar hainn svarar bréfinu,
er hann að vísu einum of hvatvís,
en það, sem hann segir um hlut-
verk sagnaskáldsins, er þess
virði að því sé gaumur gefinn.
Halldór endar bréf sitt þaninig:
„En hin episka aðferð í því að
fara með söguefni mun enn
leingi verða möninum jafnfreist-
andi og hún er torveld.” Varla
er það tilviljun, að af þremur
frægustu núlifandi rithöfundum
á Norðurlöndum í hinum epíska
frásagnarstíl, skuli tveir vera
frá íslandi og einn frá Færeyj-
um: Gunmar Gunnarsson, HaM.-
dór Laxness og William Heine-
sen.
Nú á tímum gerir myndin sitt
til að taka völdin £if rituðu orði.
Fjölmiðlunartækin, einkum sjón
varpið, draga til sín æ fleiri les-
endur, gera þá lata og væru-
kæra. Memn heimta mynd. Það
gæti alveg eins orðið hlutverk
skáldsagnahöfunda framtíðarinn
air að semja texta við myndir
eins og myndilistanmenn hafa lömg
um álitið það sjálfsagt að
skreyta skáldsögur. Þetta er far
ið að 'gerast sums staðar erlend-
is, en á vonandi langt í land
hjá bókmenntaþjóðirini. Mest er
uim viert að gera sér grein fyrir,
að skáldsagan er enn í dag
meira lesin en aðrar greinar bók
meninta, að ævisögum slepptum,
og leitast við að stuðla af öll-
uim mætti að viðgainigii hieinniar. Það
skiptir engu máli hvort hún er
epísk, iraunsæ, nouveau roman,
absúrd, heimildaskáldsaga, sál-
fræðileg skáldsaga, eða hvað
menn vilja kalla hana; til benn-
ar verða fyrst og fnernst gerðar
þær kröflur, að hún sé samin af
íþrótt.
„Dásamligt fræði"
KVÆÐIÐ Divina Komedia eftir
Dante hef ég því miður efclki séð
í þýðingu Guðimundar Böðvars-
sonar, en þó heyri ég nofckuð
misjafnt af þeirri þýðingu l'átið.
Kann ég vitanlega ékki að dæima
um venlk sem ég hef efcki litið á,
en séu þar gal'lar á, þá geta þeir
ékki stafað af því að Guðimuindur
kurmi ekki að yrkja, sé efcki
akáld, því það er hann viisisu-
lega. Lílklegra þætti mér hitt, að
ráðandi hugairtfar haifi gert góðu
s'káldi erfitt fyrir að enduirikveða
hina merikilegu miðaldavitirun
þannig að hún nyti siín til fulls.
Ráðandi hugarifar gelfur ekki
rúm neinu viti um það hvers
konar verlk Divina Coimedia er,
og sést það bezt á því að enginn
slkuli hafa minmzt á Sólarljóð í
sambandi við þessa þýðingu. En
Sólarltjóð eiru meðal ainnars lýis-
ingar á ýmsum sóluim, mistmun-
andi að stærð, birtu og lit, sem
slkáldið sá í vitrun sinni, og á
staðháttuim öðruim í því um-
hverfi. Þetta var áður en vitað
var hér á jörð, að til eru aðrax
sólir.
Sólarljóð eru elklki minna
sniUdarverlk en Divina Comedia,
og eru verlkin mjög Wliðstæð. Svo
hliðstæð eru þau, að heita má að
Sólarljóð gefi hinu ítalsfca fcvæði
nafn, því, að divina comedia þýð
ir eiginlega hið dásamlega fræðL
Það er ekki nauðsynlegt að þýða
divina með oiðinu guðdómlegur,
og comedia hefur vist á þeisisuim
tíma efcki verið tfjarri því að
þýða fróðleilkur eða fræðL En
í eimu ihandriti Sólarljóða standa
þessi orð, sem ort eru til höfund
arins af einhverjum öðrum:
„Dásamligt fræði
var þér í drauimi kveðið,
en þú sátt hið sanna.
Firða engi
var svo tfróðr of akapaðlr >
áðr 'heyrði Sólarljóðls sögu“.
Þorsteinn Guðjónsson.
4. þing Verkn-
mnnnasam- ,
bands
íslandis verður haldið í Reyfcja-
vík dagana 25. og 26. oktióber
njk. Þingið verður haldið í Lind
arbæ og hefct kl. 14 á laugar-
dag.
Rétt til þingsetu hafa um 80
fuiUtrúar frá 38 ve r'ka'lýðsfélög-
ulm, sem í Verkamanniasaimband
inu eru.