Morgunblaðið - 21.08.1970, Blaðsíða 15

MORGUNÐLABIÐ, FÖSTUDAGUR 21. ÁGÚST 1970
15
ÞORSTEINN MATTHIASSON:
ÚT STRANDIR
Frá Hólmavík.
Flestir, sem lesið hafa almenna
landafræði, kunna nokkur skil á
legu og landsháttum hinna ýmsu
héraða, þar á meðal Stranda-
sýslu.
Ýmislegt skortir þó á, að í
þessum nytsömu fræðum komi
fram allt það, sem ferðamanni
má til fróðleiks verða og hann
gjarnan vill vita áður en hann
ræður sinn heimabúnað og ákveð
ur hvert halda skuli.
Ekki er ólíklegt að minna sé
vitað um þær slóðir, sem hér
verður minnzt á en flestar aðrar,
þvi að tiltölulega skammt er síð-
an að sæmilega akfær vegur náði
aðeins til Hólmavikur, eða mun
skemmri tími en sá, sem liðinn
er frá þvi, að skuggi bifreiðar-
innar féll yfir færleik hestsins
og fótgangandi manns.
Hér verður reynt að bregða
upp ofurlitilli svipmynd af norð
urhluta Strandasýslu, ef verða
mætti einhverjum, sem þangað
vill leggja leið sína til leiðbein-
ingar og aukinnar vitneskju um
héraðið, þó auðvitað sé þar margt
undanskilið, sem athyglisvert má
kalla.
Hólmavíkurþorp stendur und-
ir Kálfanesborgum innarlega við
sunnanverðan Steingrímsfjörð.
Þar hafa búsetu um fjögur
hundruð manns og lifir fólkið
mest á sjávargagni og þeirri at-
vinnu, sem verzlunarmiðstöð hér
aðsins, Kaupfélag Steingríms-
fjarðar, veitir.
Sé gengið upp í borgirnar of-
an við þorpið, sést vel til byggð-
arinnar báðum megin Steingríms
fjarðar, þeirrar er utar liggur,
einnig austur yfir Húnaflóa. Út-
sýnis getur fólk því betur notið,
sem oft eru á Hólmavík blíðari
veður en viða annars staðar á
þessum slóðum.
Á háu klifi miðsvæðis í þorp-
inu stendur kirkjan, veglegt og
stílhreint guðshús, sem vert er
fyrir ferðamenn að gefa gaum
að.
Leiðin inn frá Hólmavík liggur
að baki Kálfanesborga. Innan við
þær nær mjó láglendisræma út
að sjó. Um hana fellur Ósá, lítil
og lygn. Norðan árinnar standa
bæirnir Ytri- og Innri-Ós, undir
bröttum fellum, sem þar ganga
fram að fjöru, og er láglendið
meðfram ströndinni örmjótt og
sums staðar því sem næst ekkert.
Áfram liggur vegurinn um
fellabök og hæðahryggi inn á
brúnir Bröttugötu. Af þeim sést
inn í botn Steingrímsfjarðar,
norður um Bjarnarfjarðarháls,
til Trékyllisheiðar og fjallanna
norður þar.
Innan við brekkuna er ofurlít
ið ögur í ströndina og upp frá
því sléttar malargrundir að há-
um fellabrúnum. Þar fram fellur
Grjótá eftir niðurgröfnum far-
vegi i djúpum gljúfrum. Þótt hún
sýnist ósköp sakleysisleg á sum-
ardegi, verður hún í vatnavöxt-
um fremur ófriðleg álitum og
þótti þá hið versta vatnsfall, með
an hún var óbrúuð.
Grjótá kemur úr Hrófbergs-
vatni, sem liggur hátt frá sjó
neðst í grösugum og sumarfögr-
um fjalldal er Vatnadalur nefn-
ist. Nokkru innar i dalnum er
Fitjavatn og er rennsli milli vatn
anna, sem kallað er Hrimi. Við
vesturenda Fitjavatns er bærinn
Fitjar, sem nú er í eyði. 1 vötn-
unum er töluverður fiskur.
Yfir auðri byggðinni hvílir
friður og kyrrð. Hinn ljúfi vor-
glaði hjarðmeyjarsöngur er horf
inn úr dalnum. Búsmalinn er
ekki lengur rekinn á stöðul að
kveldi. I morgundögginni sjást
ekki lengur slóðir eftir litla fæt
ur barnanna, sem vöktu yfir vell
inum. Allt þetta heyrir fortíðinni
til. Dalafólkið er farið í gæfu-
leit út að sjónum.
Staðardalur gengur vestur frá
botni Steingrímsfjarðar, en fjarð
arbotninn er milli bæjanna Hróf
bergs að sunnan og Grænaness
að norðan.
Suðurbrúnir dalsins eru víða
ávalar og vel grónar, en norður
brúnirnar hærri og svipmeiri,
sérstaklega fremst móti bænum
Kleppustöðum. Þar er hlíðin há
og brött með klettabrúnum og
gróðurlitlum skriðum allt að hlíð
arfæti.
Fram úr Staðardal liggur Stein
grímsfjarðarheiði. Um hana var
áður póstleið og alfaravegur
milli byggðanna i Strandasýslu
og við norðanvert Isafjarðar-
djúp.
Vegurinn upp úr dalnum ligg-
ur um snarbratta hlíð, sem heitir
Flókatunga i sneiðingum upp
með Fiókatungugili, sem liggur
norðan við tunguna. Að austan
liggur svo Ófærugil. Bæði þessi
gil eru með hrikagljúfrum og
stórkostlegu umhverfi. Eftir að
upp er komið er heiðin slétt og
greiðfær, víða grösug og eru þar
ágæt beitilönd, enda hafa bænd-
ur í Staðardal alltaf átt vænt fé.
Innst í dalnum eru Kleppustað
ir. Meðan mest var umferð
á þessum slóðum gat bóndinn
þar átt gesta von jafnt á nóttu
sem degi, því að vermenn af
Ströndum voru harðsæknir,
hvort sem leið þeirra lá heim eða
heiman.
Um heiðina mun nú fáförult
orðið. En hjónin, sem búið hafa
á Kleppustöðum um hálfrar ald-
ar skeið, munu vera þar ennþá.
Þegar utar dregur I dalnum eru
norðurhlíðarnar grösugri, sér-
staklega Staðarhlíð utan við hið
forna prestsetur, Stað í Stein-
grímsfirði, hún er að mestu sam-
fellt graslendi.
Á Stað hafa setið margir sóma
klerkar og ágætir búhöldar,
enda jörðin til þess fallin að
veita olnbogarúm athafnasömum
manni.
Staðará mun vera ein með
beztu laxveiðiám Strandarsýslu.
Meðan hún var óbrúuð gat hún
verið ill yfirferðar og talsverð
ur farartálmi í vatnavöxtum, en
þó oftast um fjöru, fær á Sjóár-
vaði, sem liggur um ósana utar-
lega.
Nú er hljóðara yfir Staðardal
en var á fyrri hluta þessarar
aldar. Prestur situr ekki lengur
á hinum fornhelga stað og flest
býii önnur eru nú kuml ein. En
náttúran, landið sjálft heldur
svip. Og fjölbreytni í lögun þess
og litum býr yfir mörgu því,
sem laðar til sín náttúrunnandi
ferðafólk, og ekki mun það óal-
gengt, að gestkvæmt sé i Staðar-
hlíð þegar líða tekur á sumar og
þar mörgum veitt af rausn.
Grænanesmúli, yzti endi Stað-
arfjalls, gengur fram milli Stað-
ardals og Selárdals en sá dalur
liggur í norður og norð-vestur
frá botni Steingrímsfjarðar og
eftir honum rennur Selá, en
hana telur Þorvaldur Thorodd-
sen stærstu á Vestfjarða. Út til
sjávar fellur áin í lygnum ósi og
er dalurinn þar viður og sléttur.
Selároddar úti við ósinn báðum
megin eru sléttar sandeyrar
nokkuð uppgrónar. Þar austan
árinnar var áður skeiðvöllur
Steingrimsfirðinga og Bjarnfirð-
inga.
Fjöllin norðan Selárdals eru
gilskorin með bröttum hlíðum og
háum klettabrúnum. Að vestan-
verðu eru þau lægri og ekki
eins rismikil, sums staðar aðeins
hækkandi ávali upp að heiðinni
að byggðarbaki. Frammi í daln-
um er talsvert undirlendi vaxið
þroskamiklu birki og víðikjarri,
er umhverfið þarna fjölbreyti-
legt og fagurt, enda var þar
áður, að sumarlagi, samkomustað
ur skemmtiferðafólks úr útsveit-
um Steingrímsfjarðar.
Vitað er um fimm býli, sem ver
ið hafa í Selárdal. Tvö þeirra,
Kolbjarnarstaðir að vestanverðu
og Kópstaðir að austan, eru
löngu fallin úr byggð. Á hinum
þremur, Geirmundarstöðum og
Gilstöðum vestan árinnar og Ból
stað, neðarlega í dalnum undir
austurhlíðinni, hefur verið rek-
inn myndarbúskapur til skamms
tíma. En nú hef ég heyrt að síð-
asti bóndinn í dalnum muni flytja
þaðan burt á þessu ári. Óhugn-
anlegt tákn um framvindu hins
íslenzka þjóðfélags.
Milli Gilstaða og Kolbjarnar-
staða eða Kotsins eins og kuml
býlisins er venjulega kallað, er
Þjóðbrókargil, djúpt gljúfur og
vatnsmikið. Bjó þar fyrr á tím-
um tröllkona sú er Þjóðbrók hét
og dregur gilið nafn af henni.
Á móti kotinu, að austanverðu
í dalnum, er Heiðargötugil. Eftir
neðri barmi þess lá áður leiðin
úr Selárdal upp á Trékyllis-
heiði.
Til marks um það hvílíkur
kjarnagi'óður vex í dalnum, má
nefna það, að sagt er að í harð
indakaflanum, sem gekk yfir
landið á síðari hluta 19. aldar,
hafi dalbændur nokkrum sinn-
um bjargað búfé sínu frá felli
með því að kurla viðiskóg til fóð
urs.
Skaginn milli Steingrímsfjarð
ar og Bjarnarfjarðar heitir einu
nafni Bjarnarfjarðarháls. 1 dag-
legu tali eru þó sumir hlutar
hans nefndir eftir bæjum þar
sem áður lá alf araleið milli
brúna, t.d. Bæjarháls, Helluháls
o.s.frv.
Ströndinni norðan Steingríms
fjarðar, Selströndinni, hallar frá
sjónum upp að suðurbrúnum á
Bjarnarfjarðarhálsi. Þær eru víð
ast lágar og línumildar en þó
smá klettarið hér og þar. Hæst
ber Bæjarfell, utarlega á hálsin
um um 300 m yfir sjó. Af feli-
inu er víðsýnt til allra átta og
mun enginn, sem þangað leggur
leið sína í björtu veðri, sjá eftir
þeim sporum þó brattgengt sé.
Innst á ströndinni skammt ut-
an við fjarðarhornið er bærinn
Bassastaðir. Litlu utar, við Háls
götugil, eru vegamót. Liggja þar
leiðir norður um Bjarnarfjarðar
háls og suður með ströndinni, er
góður akvegur tii beggja átta.
Byggðin stendur víðast stutt
frá sjó en þó nokkuð hátt frá
fjörumáli. Hjallabríkur og börð
hylja alla útsýn að byggðarbaki,
en nærmyndin, víkur og vogar,
nes og tangar og útsýni suður
|im Steingrímsfjörð er munagjörn
og mjúklynd en hvergi stórbrot-
in.
Næsti bær utan við vegamótin
er Sandnes. Þar um lá áður þjóð
braut Bjarnfirðinga og annarra
norðanmanna, sem leita þurftu
læknishjálpar og sækja verzlun
til Hólmavíkur. Fyrri helming
þessarar aldar bjó þar fræði- og
merkismaðurinn Sigvaldi Guð-
mundsson. Um hann kvað Benja
mín Ólafsson:
Sandnesbóndinn Sigvaldi
sinnishýr og glaður.
Fyrir greiða og gestrisni
gerist þjóðlofaður.
Stutt bæjarleið er frá Sand-
nesi að Hellu og þaðan að Kleif-
um. Á Hellu bjó Jón Guðmunds-
son, þjóðkunnur maður á sinni
tíð fyrir lækningar og eftir hann
fóstri hans Ingimundur Guð-
mundsson. Á Kleifum var Torfi
Einarsson frá KollafjarðarnesL
Hann var um skeið þingmaður
Strandamanna. Þeir voru bræð-
ur, hann og Ásgeir á Þingeyrum,
sem reisti þar eitt virðulegasta
guðshús á íslandi.
Á þessari leið er ströndin mjög
Framhald á bls. 1S
Séð yfir Steingrímsfjörð af Bjar narfjarðarliálsl.
J/ slóít