Morgunblaðið - 27.11.1971, Qupperneq 3

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. NÓVEMBER 1971
3
STAKSTEINAR
Kortasaga íslands
— frá, öndverðu til loka 16. aldar
Eftir Harald Sigurðsson bókavörð
KOMIÐ er út á vegum Bókaút-
gáfu Meniningarsjóðs og Þjóð-
vinafélagsins miikið rit og sér-
stœtt : Kortasaga Isiands frá önd-
verðu til loka 16. aldar eftir
Harald Sigurðsson, bókavörð við
Landsbókasafn Isiands. Hötfund-
ur hefur unnið lengi að þessu
verki, enda mun óhætt að full-
yrða að það sé mjög vel úr garði
gert, og að þvi hinn mesti feng-
ur.
í ritinu er rakin af mikilli ná-
kvæmni saga islands á fornum
kortum og gerð rækileg grein
fyrir þróun kortagerðar af noið-
vestanverðri kringlu heims.
Kortasaga íslands er í mjög
stóru broti, 30x41 sm, samtals
280 bis. Auk textans hefur bók-
in að geyma 179 myndir af landa-
kortum og kortahlutum. Eru 163
myndanna svart-hvitar en 16 lit-
myndir.
Premtun og öll gerð slíkrar
foökar sem þessarar er hið mesta
vandaverk, enda hafa íslenzkir
bókagerðarmenn naumast glimt
við jafnerfiða þraut áður. Um
skeið var talið óhjákvæmilegt að
semja um prentun bókarinnar'
við erlenda aðila, sem hafa sér-
hæft sig við útgáfu landakorta
og kortabóka. Þó var sú ákvörð-
un tekin, að gefa íslenzkum
prentlistarmönnum kost á að
vimna verkið. Mun óhætt að full-
yrða, að þeir hafa leyst þá þraut
svo vel af hendl, að útkoma
kortasögunnar hlýtur að teljast
timamótaviðburður í sögu prent
listar á Islandi.
Skulu nú upp taldir þeir aðil-
ar, sem hér hafa að unnið:
Setningu og umbrot annaðist
Lithoprent hf. Filmuupptaka lit-
mynda og svart-hvítra mynda er
gerð i Grafík sf. og þar eru lit-
myndimar prentaðar. Prentun
bókarinnar að öðru leyti er leyst
af hendi í prentsm. Odda hf. Út-
liti og gerð bókarinnar réði Gísli
B. Björnsson, Auglýsingastofan
hf. Myndatökur eru flestar gerð-
ar i Myndiðn og Grafík eftir
prentuðum kortasöfnum, en í
smmum tiivikum á vegum safna
þeirra, er kortin eiga. Bókband
leysti Hólabókbandið af hendi.
Setming bókarinnar var hafin í
júli 1970 og prentun lokið i sept-
ember 1971.
Upplag bókarinnar er ekki
stórt. Ljóst er, að bókasöfn við
erlenda háskóla og vísindastofn-
anir munu kaupa drjúgan hluta
upplagsihs. Er auðsætt, að þessi
mikla bók mun hækka mjög í
verði þegar fram líða stundir, og
kaup á henni af þeim sökum ör-
ugg vérðtrygging f jármuna.
Verð tiókarmnar með sölu-
skatti er kr. 4.495.50 (verð er-
lendis 55 dollarar).
Hér fer á eftir stutt greinar-
gerð um efni txikarinnar:
Island kemur að tiltölu
snemma við sögu kortagerðar
eða um 1000, að menn ætla, á
hinu svonefnda Engilsaxneska
korti, sem varðveitt er í British
Museum. Síðan flýtur landið með
á nokkrum miðaldakortum,
stundum í norðaustur frá Bret-
landseyjum, sem virðist helzt
benda til enskra hugmynda, en
annars af handahófi einhvers
staðar úti fyrir norðvestanverðri
kringlu heimsins eða landasam-
fellu þeirri, er menn að fornum
hætti hugðu umflotna útsjánum.
Margir fræðimenn siðmildalda
og lengi síðan hugðu að Island
væri Thule, sagnaland, sem
grdskir sæfarar eiga að hafa
heimsótt í eða við Norður-At-
lantsihaf á fjórðu öld f. Kr., en
af því gengu allmiklar og rugl-
ingslegar frásagnir. Kortagerðar-
menn festu landið á kort sín i
samræmi við þessar hugmyndir,
og er þá tundum bágt að skera
úr, hvort þeir höfðu í huga hið
forna sagnaland eða hið raun-
verulega Island.
Á 14. öld verður mikil framför
í gerð sjókorta meðal Miðjarðar-
hafsþjóða, einkum ítala og Kata-
lóníu-manna, þótt löndunum
norðan Bretlandseyja væri litið
sinnt i fyrstu. Þegar kemur fram
á 15. öld skýtur þar upp landi,
sem nefnist Fixlanda (ritað á
marga vegu), og ber það glögg-
an svip fslands. Örnefni eru
raunar af annarri rót og benda
flest fremur til staðhátta og ein-
kenna i landslagi en eiginlegra
örnefna. Um heimildir kortagerð-
armanna er margt í vafa, en flest
bendir til, að þær séu runnar af
enskum rótum. fslandsgerð þessi
átti sér langa sögu og hverfur
ekki endanlega af sjókortum fyrr
en um 1600.
Um svipað leyti, eða ef til vill
nokkru fyrr, kemur til sögunnar
danskur maður, Claudius Clavus.
Hann gerði tvö kort af Norður-
löndum, en hvorugt þeirra er til
nema í eftirmyndum. Hins eldra
þeirra gætti aldrei neitt, enda
virðist það hafa verið öílum
ókunnugt frá því eftirmyndin
var gerð og fram á 19. öld, þeg-
ar það kom aftur í leitirnar.
Yngra kortið varð hins vegar um
langt skeið fyrirmynd að fslands-
gerð flestra lærðra landfræðinga
timabilsins um hendur þeirra
Nicolaus Germanusar og Martin
Waldseemúllers, og í þeirri gerð
birtist það í fjölmörgum Ptol-
emeusartútgáfum fram undir
miðja 16. öld. Clavusar-kortsins
gætir hins vegar lítt á sjókort-
um, en þau fóru gjarna nokkuð
aðrar leiðir en hin lærðu kort.
Þó sér þeirra stað á sjókortum
Spánverja (Diogo Ribeiro og
Alonso de Santa Cruz).
Upp úr aldamótunum 1500 tek-
ur að mótast ný gerð íslands á
portúgölskum sjókortum (Cant-
ino-kortið, 1502). Útlínur landsins
eru i fyrstu nokkuð reikular, en
í hinum svonefnda Miller-atlasi,
1519, virðist gerðin fullmótuð,
svo að hún tók engum framför-
um siðar, en bætti þó við sig aU-
mörgum örnefnum af vafasöm-
um uppruna. Ef litið er á kortið
i heild, eru strandMnur landsins
furðu nærri lagi, enda var ekki
gert jafn gott kort af íslandi
fyrr en Guðbrandur biskup Þor-
láksson kemur til sögunnar 70
árum siðar. íslandsgerð þessi
virðist að öðrum þræði runnin
frá Fixlandagerðinni með íauk-
um og lagfæringum, sem senni-
lega stafa frá enskum heimild-
um. Hvað ísland snertir er gerð
þessi kunnust af frönskum sjó-
kortum nokkru yngri, oft nefnd-
um Dieppe-kortum, en þegar líð-
ur á öldina fer henni hrakandi,
eins og sést bezt á kortum Vas
Dourados og fleiri samtíma-
manna hans.
Árið 1532 birti Jacob Ziegler
bók, sem meðal annars fjallar
um Norðurlönd og fylgir henni
nýtt kort, sem í veigamiklum
atriðum er gert eftir norrænum
heimildum og margt fært til
betri hátta. Varla verður þó tal-
ið, að Island hafi batnað frá hin-
um eldri kortum, sem áttu að
telja til Clavusar. Á næstu árum
urðu þó ýmsir til þess að nota
kort Zieglers að undirstöðu Is-
landsgerða sinna (Sebastian
Múnster, Kaspar Vopel og Gia-
como Gastaldi).
En kortum af ætt Zieglers var
skapað stutt skeið, því að sjö ár-
um síðar (1539) gaf Olaus Magn-
us, sænskur erkibiskup að nafn-
bót, út hið fræga Norðurlanda-
kort sitt (Carta marina), og
þremur árum siðar birti Gerhard
Mercator hnattlíkan, sem sumir
telja gert eftir korti Olaus
Magnus, en engu ósennilegra er,
að þegar til íslands kemur, þá
vinni báðir óháð úr svipuðum
heimildum, sem nú virðast glat-
aðar eða að minnsta kosti ókunn-
ar. Islandsgerð þessi varð svo
undirstaða flestra almennra
korta um hálfrar aldar skeið, unz
Abraham Ortelius birti Islands-
kort Guðbrands biskups Þorláks-
sonar 1590.
SkapstSrði
ráðherrann
Það hefur vakið nokkra at-
hygli I sambandi við umræðnr
þær, sem daglega fara fram á
Alþingi, að einn ráðherranna er
ákaflega geðstirður og hefnr
allt- á hornum sér. JEr liér átt við
Liiðvík .lósefsson, sjávanitvegs-
ráðherra. Þetta kom t.d. fram í
umræðunnm um landhelgismál-
ið, en þar liafði forsætisráðherra
haldið sérstaka ræðu til að
ítreka, að ekkert væri í tillögil
sjálfstæðismanna, sem spillt
gæti samstöðu i málinu. Einnif
höfðu bæði Jóhann Hafstein og
Benedikt Griindal lagt ríka
áherzlu á nauðsyn samstöðunn-
ar. Þá stóð reiði ráðherrann upp
og flutti langa tölu, þar sem hann
fann tiJlögu sjálfstæðismanna
allt til foráttu og fór mjög hörð-
um orðum um málflutning stjóm
arandstöðunnar í málinu. Virt-
ist málflutningur ráðherrans
fremur stjórnast af t.ilfinningiim
en rökum.
Annað dæmi má nefna úr um-
ræðiinum um kjaramálin, sem
spunniist af utandagskrár frum-
hlaupi forsætisráðherra á dögun-
um. Þar benti Sverrir Hermanns-
son á, að samkvæmt útreikning-
um, sem atvinnurekendur hafa
látið gera, niun rekstrarkostnað-
ur í sjávarútvegi aukast um
14,8% vegna þeirrar styttingar
vinnuvikunnar og lengingar or-
lofs, sem rikisstjórnin liefur boð-
að og nú raunar flutt frumvörp
um. Samsvarandi liækluin rekst-
urskostnaðar í iðnaði yrði 14,2%.
Benti Sverrir á, að útreikningar
þessir hefðu ekki verið véfengd-
ir. Sjávarútvegsráðherra kom þá
í ræðustól og var hinn versti að
venju. Kvað hann útreikninga
þessa vera staðlausan bókstaf en
láðist hins vegar gjörsamlega að
segja þingheimi. hvað hann hefði
fyrir sér í því. Er greinilegt, að
ráðherrann áttar sig ekki á því,
að gerðar eru þær kröfur til þing
manna allra og þá ekki sízt t«I
ráðherranna, að þeir finni orð-
um sínum stað, en fleipri ekki
um staðreyndahliðar mála á
grundvelli óskhyggju og tilfinn-
inga.

-c
t
PHILIPS
ÚTVARPSTÆKI
verða
am alla
ævl
við alljpa
kæfi
veljið áp 20 öei'ðmR
á misiRdRaRði vei'ðaiR
HEIMILISTÆKI SF.
HAFNARSTRÆTI 3 - SÍMI 20455
í*órarinn og
lýðræðis-
flokkarnir
Kommúnistar leggja nú ofur-
kapp á það að fá að vera með
í ráðum, þegar um það verður
fjallað, hvernig framtiðarskipan
öryggismála landsins verður
háttað og hvernig fslendingar
fái rækt skyldnr sinar við aðr-
ar þjóðir Atlantsliafsliandalags-
ins, en iitanríkisráðherra hefur
I.vst yfir, að hann sjái ekkert því
til fyrirstöðu að unnt verði að
standa við þær. Auðvitað vairi
ekkert. við þessari ýtni komiuún-
ista að segja, að eitthvað benti
til þess, að þeir kæmu fram i
þessu máli með því hugarfari,
að þeir vilji vinna því máiefni og
þeim málstað, sem hér er um að
ræða,
En til þess hníga engin rök.
Þvert á móti er það yfhlýst
stefna Lúðviks Jósefssonar, að
hann nnini gera allt, sem i hans
valdi stendur, til þess að spilla
fyrir þessum umræðum, og hef-
ur hvatt flokksbræður sína til
þess að gjöra hið sama.
Tillaga sjálfstæðismanna itm
það, að lýðra'ðisflokkarnir sam-
einist um framtíðarskipan varn-
arntála landsins var því sannar-
lega tímabær og i anda þeirrar
skoðunar Þórarins Þórarinsson-
ar, að sú verði niðurstaða end-
iirskoðunar varnarsamningsins,
að lýðræðisflokkarnir nái slíkrr
samstöðu.
0