Morgunblaðið - 07.07.1972, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. JÚLÍ 1972
17
Á af mæli Sambandsins
Eftir Ellert B. Schram
Morg-unblaðið gerði sjötiu
ára afmæli Sambands ísl. sam
vinnuféla.ga ítarleg skil og
má niú ætla, að Sambandið og
kaupfélög þess sé orðið svo
heilög kýr að það teljist
drottins svik að setja fram
styggðaryrði við jafn hátíð-
legt tækifæri. Sennilega
verða þessi viðbrögð hjá mál
gagni „einkaframtaksins“ að
teljast tímanna tákn, hvort
sem þau stafa af virðingar-
verðum heiðarleika eða upp-
gjöf við umræður um málefni
samvinn uf élaga.
Á hinu er rétt að vekja at-
hygli, að á sama tíma eru
birtar i Samvinnunini, mál-
gagni samvinnuhreyfingar-
innar, hringborðsumræður
nokkurra málsmetandi aðila.
í>ar er einkum og sér í lagi
fjaliað um nauðsynlega sam-
stöðu vinstri flokkanna gegn
einkaframtakinu, um notkun
fjármagns verkalýðshreyfing
ar og ýmissa öflugra sjóða í
þágu samvinnuhreyfingarinn
ar, og pólitískan ávinniing
þess, að Sambandið eflist,
væntanlega á kostnað annars
atvinnurekstrar. Forseti ASÍ
tekur það fram, að hann telji
það „óskastöðu I þjóðfélag-
inu" ef stór og sterkur
vinstri flokkur i likingu við
sócial demokrata á Norður-
löndum væri í fyrirsvari fyr-
ir verkalýðs- og samvinnu-
hreyfingu. Undir þessa sköð-
un er tekið af öðrum þátttak-
endum þessara umræðna.
Nú er það gott og blessað,
ef dregur úr deilum um gildi
hinna ýmsu rekstrarforma, og
menn og málefni eru látin
njóta sannmælis. En er ekki
til of mikils mælzt, að leggja
skuli niður alla gagnrýhi um
stöðu samvinnuhreyfingar
innar, einkum, þegar stuðn-
ingsmenn hennar sitja enn
við sama heygarðshornið og
brugga einkarekstrinum laun
ráð í fullri alvöru?
Enginn skyldi gera l'ítið úr
hlutverki samvinnuhreyfing-
arinmar á íslandi, enda hefur
hún átt sinn stóra þátt í þvi,
að verzlun hefur komizt í
hendur íslendinga sjálfra, og
stutt þjóðina á þann hátt til
sjálfstæðis og sjálfsbjargar.
En við hlið samvinnuhreyfing
arimnar og ekki í minna mæli
hefur staðið hin frjálsa verzl
un, einkáframtakið margum-
talaða, og það þjónar engu
öðru en ósanngjömum og ill-
viljuðum tiigangi að gera lít-
ið úr framlagi þess. Viður-
kenning á staðreyndum er
ávallt tii hagræðis fyrir þá,
sem vilja láta taka mark á
sér.
Samvinnurekstur hér á
landi hefur ekki sannað kosti
sína fram yfir einka- eða ann
ars konar félagsrekstur, enda
hefur SÍS mjög stuðzt við
hlutafélagaformið í uppbygg-
ingu og starfsemi fyrirtækja
sinna. Hins vegar hefur sam-
vinnurekstur tekið þátt í að
sanna yfirburði frjáls hag-
kerfis og þess atvinnurekstr-
ar, sem er í höndum þeirra
aði'la, sem hagsmuna hafa að
gæta. Að þvi ieyti hefur
hann þjónað hugmyndum
brautryðjendanna og barátt-
unni gegn ríkisrekstri og
þjóðnýtingu sósiálismains.
En hreyfingin og Samband
ið hafa ekki skilið sinn vitj-
unartíma. Óskammfeilin bar
áttá er háð til þess, að koma
einstaklingum og verzlunarfé
lögum á kné og samkeppni í
vöruvali og vöruverði er lit-
in óhýru auga. Reynslan hef
ur sýnt, að kaupfélögin bjóða
ekki upp á lægra vöruverð,
þrátt fyrir margfalt betri að-
stöðu til viðskipta og fjár-
magnsöflunar. Hringinn í
kringum landið er keðja
kaupfélaga, sem beitt er
leynt og ljóst í pólitiskum til-
gangi, Framsóknarflokknum
til framdráttar og fyigisaukn
ingar.
Maðkurinn í mysunni er
ekki óvild einkaframtaks eða
stjórnmálaandstöðu. Vanda-
málið felst í samvinnuhreyf-
ingumini sjálfri og þeirri stað-
reynd, að Sambandið er auð-
hringur, ríki í ríkinu, sem ætl
ar sér stærri hlut og skirrist
ekki við í valdatafli sínu.
f>að hefur sannað hættuna,
sem er samfara því, að of mik
Ellert B. Schram.
il völd og fjármagn safnist á
fárra hendur.
En Sambandið hefur líka
sannað, að fyrirtæki lifa ekki
á göfuglyndi og góðum hug-
sjónum einum saman. Rekstur
slíkra fyrirtækja krefst fjár-
magns og arðs, og það er ekki
prívatmál sjálfstæðra kaup-
sýslumanna að hafa upp í
kostnað og eiga fé til eðli-
legrar uppbyggingar. Viður-
kenning á þessu sjónarmiði
fékkst m.a. hjá núverandi
vinsti stjórn, þegar hækkuð
var smásöluálagning um 10%
vegna krafna kaupfélaganna.
Slíkt er ekki gert til að ná
sér niðri á verkalýð eða neyt-
endum, heldur einfaldlega til
að forða því að þessi fyrir-
tæki fari á hausinn.
Samvinnurekstur á vissu-
lega rétt á sér,. og milli hans
og einkaframtaksins þarf
ekki að ríkja styrjaldar-
ástand umfram heilbrigða
samkeppni. Enginn staður
eða einstaklingur á að vera
kaupfélagi eða einu fyrirtæki
ofurseldur í viðskiptum og at
vininu, eins og raunin er allt-
of víða. Krafan hlýtur því að
vera sú, að þessi rekstrar-
form njóti jafnrar aðstöðu i
fjármagnsfyrirgreiðslu og af-
komumöguleikum; að Sam-
bandinu og kaupfélögunum,
sé ekki beitt fyrir eða gegn
ákveðnum stjórnmálaflokk-
úm; að fjármagn lífeyrissjóða
og atvinnuleysistr.sjóða, sé
ekki notað til að mismuna at
vinnufyrirtækjum.
Sambandið og kaupfélögin
eru kapitalisk fyrirbæri, ef
ekki í orði, þá í verki, og hér
á ísiandi, hið eina raunveru-
lega auðvald, í þess orðs
fyllstu merkingu. Þvi er það
gegnsæ hræsni, þegar boðber-
ar marxisma og nýs verð-
mætamats, telja það sérstaka
skyldu sína, að efia Samband
ið og kaupfélögin i ímyndaðri
baráttu þess gegn vondum
kapitalistum. Ef samvinnu-
menn vilja halda uppteknum
hætti með rekstur Sambands
ins, þá eiga þeir ek'ki að vera
í feluleik með þann tilgang
sinn, né dekrá við öfl, sem
vilja þessa starfsemi feiga.
I>að hefur hins vegar hing-
að til verið keppikefli þeirra,
sem telja sig hafa heilbrigða
lýðræðislega sannfæringu, að
koma skuli í veg fyrir óeðli-
leg völd í skjóli auðs og for-
réttinda, hvort heldur um er
að ræða samvinnuhreyfingu
eða einkaframtak. Ef sam-
vinnuhreyfingin vill starfa í
anda þeirrar hugsjónar, þá á
hún að skilja sín takmörk í
þeim efnum. Að öðrum kosti
hefur hún misst sjónar á hlut
verki sínu.
Gubmundur Magnússon Prófessor=
ÍSLENZK VERZLUN
NEYTANDINN
Einkaneyzla er um 65% þjóðarfram
leiðslunnar á ári hverju. Önnur 10%
eru samneyzla. Peningarnir hafa
löngum verið afl þess sem gera skal
og margir hafa líkt kaupum neyt-
andans við atkvæðagreiðslu, þar
sem peningaseðlarnir jafngilda at-
kvæðum. Ein af meginforsend-
um frjálsrar samkeppni er, að upp-
lýsingastreymi sé fullkomið, þannig,
að kaupandinn viti allt um vöruna,
gæði og greiðsluskilmála, framleið-
endur og seljendur. Nú vill oft
verða á þessu misbrestur. Jafnframt
hafa neytendur oft átt erfitt með að
þjappa sér saman og gæta hagsmuna
sinna. Þetta er bæði vegna fjölda
þeirra og svo er margt sinnið sem
skinnið.
Hvernig líta þá verzlunarmálin út
frá sjónarhóli neytandans?
Óttar Yngvason, form. Neytenda-
samtakanna, hvort er það sök kaup-
andans eða seljandans, þegar út af
bregður?
Ó.Y.: Það er enginn vafi, að báð-
ir eiga hér hlut að máli. Oft er sök-
in seljandans, þegar ágreiningur rís
i viðskiptum, en stundum hjá kaup-
andanum.
G.M.: Eru lögin ekki ófullkomin
að þessu leyti?
Ó.Y.: Jú, nema þegar höfð eru
svik í frammi eða hlutur er gallað-
ur. Hér vantar t.d. enn ákvæði um,
að skila megi hlut aftur eftir um-
hugsun. Þetta er komið í lög sums
staðar annars staðar og byrjaði með
sölumönnum, sem gengu í hús og
seldu. I þessu sambandi má geta
sölu alfræðiorðabókar, sem leiddi til
dómsmála í stórum stíl.
G.M.: Sama gildir eflaust oft um
vörur, sem seldar eru með afborg-
unum?
Ó.Y.: Þar er höfuðvanda-
málið, að engin löggjöf er til á Is-
landi um afborganaviðskipti. Hún er
búin að vera við lýði á öðrum Norð-
urlöndum og víðar um árabil. Rétt-
arstaðan í afborgunarviðskiptum er
mjög vafasöm hér á landi, bæði að
því er varðar kaupanda og seljanda,
þótt dómstólar hafi leyst úr smáþátt-
um. Hér hef ég nýlegan samning fyr-
ir framan mig. Hann er frá húsgagna
verzlun. Kvörtunarfrestur er styttur
frá ákvæði kaupalaganna um
eins árs frest i eina viku, hvar sem
kaupandi er.
G.M.: Hvað gerir neytandan-
um helzt erfitt fyrir um að átta sig á
hlutunum?
Ó.Y.: Það segir sig sjálft, að vöru-
val er orðið svo fjölbreytt i nútíma
þjóðfélagi, að það er vart fyrir aðra
en sérfræðinga og sérhæft starfsfóik
að setja sig inn í eiginleika vörunnar,
verð o.s.frv. Hverjir eru í rauninni
þeir kostir vörunnar, sem viðkom-
andi á að sækjast eftir? Hvaða galla
á hann að forðast? Og enda þótt upp
lýsingamiðlun sé stunduð af neyt-
endasamtökum, er það kannski ekki
nema brot af neytendum, sem kynn-
ir sér upplýsingarnar. Jafnvel þó
þeir fái þær prentaðar upp í hend-
urnar, þarf eigi að síður að lesa þær.
Það hefur komið fram í rannsókn-
um á Norðurlöndum, að það eru yf-
irleitt tekjulægstu hópamir, sem
minnst kynna sér upplýsingar úm
vörur og þjónustu.
G.M.: Komið hefur fram, að af-
greiðslufólk veit stundum ekki það,
sem að er spurt, en hins vegar hef-
ur verið sagt, að bregðist allt ann-
að, þá eigi að lesa leiðarvisinn!
Ó.Y.: Jú, en oft fylgir nú enginn
leiðarvísir. Á Norðurlöndum eru
komnar viða góðar vörulýsingar og
vörumat. Þegar þessar sömu vörur
koma hingað til lands, er vörulýs-
ingarseðillinn tekinn af. Einn selj-
andi svaraði því til, að þetta læsi
ekki nokkur maður, hvað sem til er
í því.
G.M.: Segðu mér frá neytendasam-
tökunum íslenzku.
Ó.Y.: Þau voru stofnuð árið 1953
og voru reyndar með þeim fyrstu í
heiminum. Þau hafa verið nokkuð
fjölmenn alla tíð. Meðlimatalan
komst niður í um 3500 borgandi með-
limi, en er nú 5500 og jókst um 1000
manns s.l. ár. Tilgangur samtakanna
er að berjast fyrir hagsmunamálum
neytenda, að annast rannsóknarstarf
semi og upplýsingamiðlun, sbr. út-
gáfu Neytendablaðsins, svo og að
annast aðstoð við neytendur, þegar
þeir þurfa á að halda.
starfa á sama vettvangi ?
G.M.: Hvað um önnur samtök, sem
Ó.Y.: Kvenfélagasamband íslands
vinnur mikið starf með leiðbeining-
arstöð sinni. Sambærilegt við neyt-
endasamtökin er að mínum dómi Fé-
lag íslenzkra bifreiðaeigenda. Nú
fleiri eru til, eins og verðlagseftir-
litið, sem á að vera í þágu neyt-
enda fyrst og fremst.
G.M.: Koma „stóru" málin til sam-
takanna?
Ó.Y.: Það eru mjög ákveðnir flokk
ar mála, sem eru gegnumgang-
andi, og það eru kannski ekki stóru
málin. I yfirgnæfandi fjölda tilvika
eru það kvartanir vegna húsgagna,
gólfteppa, efnalauga, undan skóm,
fatnaði, stundum út af matvælum.
Einstöku sinnum yfir gleri í hús. Við
höfum haft mikinn áhuga á trygg-
ingamálum. Það eru ekki aðallega
iðgjöldin sem slík og ekki nema að
sumu leyti tryggingaskilmálar. Þá
finnst okkur oft undantekningar I
þeim ákaflega margar og mörg
ákvæði þannig, að hægt er
að smeygja sér undan. Tjónauppgjör,
sérstaklega drátt á uppgjörum þyrfti
að athuga. Hann er einkum baga-
legur á verðbólgutímum. Og alvar-
legt er, þegar seinvirkni réttarkerf-
isins er notuð til að draga tjónaupp-
gjör á langinn svo árum skiptir. Nið
urstaða i slysamáli liggur kannski
ekki fyrir, fyrr en eftir 3—4 ár, en
sá, sem fyrir tjóninu verður, þarf
oft mest á bótum að halda fyrstu
mánuðina. En þetta eru nánast mínar
eigin hugleiðingar enn sem komið er.
G.M.: Þið hafið samstarf við sam-
tök á Norðurlöndum
Ó.Y.: Á Norðurlöndum er starf-
andi norræn nefnd um neytendamál-
efni, sem er ein af undirnefndum
Norðurlandaráðs. Það vill nú svo til,
að hún hefur nýverið haldið annan
af tveimur árlegum fundum hér í
Reykjavík. Neytendasamtökin eiga
ekki beina aðild að nefndinni. Á
fundinum var gengið frá samþykkt
og reglugerð um norrænar vöru- og
þjónusturannsóknir. Þar eiga Neyt-
endasamtökin beina aðild. Ef hér
hefði verið búið að stofna neytenda
ráð ríkisins, mundi það væntanlega
einnig hafa fengið beina aðild. 2 af
3 fulltrúum Islands í norrænu nefnd
Framhald á bls. 23