Morgunblaðið - 06.04.1973, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 6. APRlL 1973
JltttgmirliiMfe
Otgefandl hf. Árvakur, Reykjavtk.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Eyjóifur Konráð Jónsson.
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúl Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjóri og afgreiðsla Aðalstræti 6, slmi 10-100.
Auglýsingar Aðalstræti 6, stmi 22-4-80.
Askriftargjald 300,00 kr. á mánuði innanlands.
I lausasðlu 18,00 kr. eintakið.
Bjarnason: „Nú spyr ég, hvað
hefur orðið einfaldara í gerð
framkvæmdaáætlana? Hvað
hefur orðið einfaldara með
samvinnu eða samræmingu
þessara sjóða, sem áður
störfuðu sitt í hvoru lagi?
Hvað hefur breytzt til batn-
aðar með tilkomu þessarar
ágætu stofnunar?“
Eitt er víst, að ekki hefur
orðið sparnaður af þessari
breytingu, enda tæpast við
því að búast eins og til henn-
ar var stofnað. Fyrsta verk-
Á ÁRSAFMÆLI
STOFNUNARINNAR
17'yrir rúmu ári tók óska-
* bam vinstri stjórnarinn-
ar, hin svonefnda Fram-
kvæmdastofnun ríkisins, al-
mennt kölluð Stofnunin, til
starfa. Stofnuninni var ætl-
að mikið hlutverk í þeirri
stefnubreytingu, sem vinstri
stjórnin hugðist beita sér
fyrir í efnahags- og atvinnu-
málum landsmanna. Hún
varð til við samruna þriggja
eldri stofnana, þ.e. Efnahags-
stofnunar, Framkvæmda-
sjóðs og Atvinnujöfnunar-
sjóðs. Að vonum þurfti mynd
arlegan hóp starfsmanna til
þess að veita Stofnuninni
forystu. Kjörin var sjö
manna stjórn, ráðnir þrír
framkvæmdastjórar, einn frá
hverjum stjórnarflokk-
anna, þrír deildarstjórar og
svo hópur lægra settra starfs-
manna. Hvert er nú orðið
starf þessarar miklu Stofn-
unar rúmu ári síðar?
Matthías Bjarnason gerði
Stofnunina að umtalsefni í
yfirgripsmikilli þingræðu á
dögunum. Hann vitnaði til
þess, að Ólafur Jóhannesson
hefði sagt, að samruni
þriggja aðila í eina Stofnun
mundi hafa í för með sér
„hagræðingu og verksparnað
og miðaði að því að gera
stjórnkerfi þessara mála ein-
faldara."
Síðan sagði Matthías
efni kommissaranna þriggja
var að taka á leigu stórhýsi
og láta innrétta það með til-
heyrandi glæsileik. Kostnað-
ur við rekstur Stofnunarinn-
ar hefur orðið í samræmi við
þau fyrstu spor. Matthías
Bjarnason gaf þingheimi at-
hyglisverðar upplýsingar um
þetta efni. Á árinu 1971, síð-
asta árinu, sem gömlu stofn-
anirnar þrjár störfuðu var
heildarkostnaður við rekst-
ur þeirra sameiginlega 20,8
milljónir. Enda þótt Fram-
kvæmdastofnunin tæki ekki
til starfa fyrr en seinni hluta
febrúarmánaðar 1972 varð
heildarkostnaður við starf-
rækslu hennar á síðasta ári
32,8 milljónir króna eða um
60% hækkun. Af öðrum af-
rekum hefur Stofnunin tæp-
ast að státa, enda upplýsti
Matthías Bjarnason, að ekk-
ert endanlegt lægi fyrir um
áætlanagerð fyrir árið 1973,
þótt komið væri fram í apríl.
Saga Stofnunarinnar þetta
fyrsta ár er því dæmigerð
fyrir allt framferði Vinstri
stjómarinnar. Ekki vantar
það, að margvíslegur skrif-
stofukostnaður og fínheit
hafi aukizt — en það er líka
allt og sumt. Raunveruleg
verk eru hvergi sjáanleg —
og kannski ékki við því að
búast vegna þess, að þrátt
fyrir það, að Stofnunin væri
óskabarn ráðherranna, hafa
þeir samt sem áður hunzað
hana í þeim málum, sem úr-
slitum hafa ráðið.
HVOR LÉT UNDAN?
Frá því hefur verið skýrt, að
* ráðherraviðræður fari
fram milli íslendinga og
Breta eftir páska um land-
helgismálið. Eins og alkunna
er, hefur aðstoðarutanríkis-
ráðherra Breta, sem hefur
með landhelgisdeiluna að
gera, skýrt frá því, að hún
muni ekki setjast við samn-
ingaborðið nema íslenzku
varðskipin hætti afskiptum
af brezkum veiðiþjófum í
landhelginni. Jafnframt hef-
ur þess verið getið í fréttum
erlendra fréttastofnana, að
íslenzka ríkisstjórnin hafi
gert fyrirvara í þessum efn-
um af sinni hálfu um að á-
gangi brezkra togara í ís-
lenzkri landhelgi verði hætt.
f viðtali við Morgunblaðið
í fyrradag vildi Einar Ágústs
son, utanríkisráðherra, ekk-
ert um þetta mál segja og
þess vegna verða menn að
bíða viðræðnanna til þess að
sjá, hvor aðilinn hefur orðið
við óskum hins. Haldi Bret-
ar áfram veiðum innan land-
helginnar og íslenzku varð-
skipin láti þá í friði meðan
á viðræðunum stendur, er
ljóst, að íslenzka ríkisstjórn-
in hefur látið undan kröfum
lafði Tweedsmuir. Færi
brezku togararnir sig hins
vegar út fyrir meðan á við-
ræðunum stendur er aug-
Ijóst, að Bretar hafa orðið
við kröfum Íslendinga. Þetta
kemur í ljós er viðræðurnar
hefjast eftir páska — og þá
væntanlega um leið hvað
mikið mark er takandi á
stóru orðum ráðherranna og
talsmanna þeirra.
Mismunun i skattlagningu;
FJÁRMAGNSUPPBYGG-
ING — ARÐSEMI
Úr skýrslu viðskiptafræðinema um samvinnuhreyfinguna
Samvinnuféiögin hafa talsvert
lægra hlutfall eiginfjár og minni
arðsemi en önnur atvinnufyrir-
tæki, segir í kaflanum um fjár-
magnsuppbyggingu og arðsemi,
sem Helgi Magnússon og Ófeig-
ur Hjaltested tóku saman.
Þar kemur fram, að í árslok
1971, eftir að nýtt fasteignamat
tók gildi og tekið hafði verið
tillit til endurmats skipa, var
eigið fé Sl.S. aðeins 24% af
heildarfjármagni en 23% hjá
kaupfélögunum. Árið 1970 var
arðsemin hjá S.l.S. 7,8% en 5,5%
1971 og svipuð útkoma hjá kaup
félögunum, þótt erfiðara sé að
segja um það með vissu.
Sett er fram sú skoðun, að
þarna sé um mun lakari útkomu
að ræða en hjá öðrum atvinnu-
fyrirtækjum og i því sambandi
bent á ummæli Jónasar Haralz,
bankastjóra, í erindi á aðalfundi
Vinnuveitendasambands Islands
1972. Þar sagði hann m.a.:
......eiginfjárstaða, er væri um
33%, mundi í bönkum hér vera
talin þokkaleg. Það merkilega
er, að menn halda oft hér á
landi, að eiginfjárstaða fyrir-
tækja sé yfirleitt ákaflega veik.
Þetta er ekki rétt. Fjöldi ís-
lenzkra fyrirtækja, sennilega
flest þeirra, hafa tiltölulega
sterka eiginfjárstöðu, miklu
sterkari en þetta dæmi (33%),
40—50% jafnvel 60—70% er al-
gengt.“
í framhaldi af þessu er bent
á, að ísienzkar lánastofnanir geri
nú síauknar kröfur við lánafyilr
greiðslu uin að fyrirtæki upp-
fylli viss skiiyrði um hlutdeild
eigin fjár i heildaríjármagni og
að önnur hlutföll í samsetningu
fjármagnsins og arðsemin séu
viðunandi.
Síðari hluti kaflans birtist hér
allur:
FJ ÁRMÖGNUN
I FRAMTÍÐINNI
Af framansögðu má ljóst vera,
að fjárhagsstaða Sambandsins
og kaupfélaganna er hvergi nógu
sterk. Gera má ráð fyrir, að i
framtíðinni muni lánastofnanir
enn auka kröfur um, að fjár-
hagsgrundvöllur fyrirtækja sé
viðunandi og setja það sem skil-
yrði fyrir lánveitingunni. Sam-
vinnufélögin standa augljóslega
höllum fæti í þessu tilliti, þótt
þau virðist eiga ekki ógreiðari
aðgang að lánsfé lánastofnana
en einkafyrirtækin. Það er ekk-
ert sem bendir til minnkandi
verðbólgu á Islandi og meðan
svo er, mun kapphlaupið um
fjármagnið halda áfram. Hver
verður frammistaða samvinnu-
hreyfingarinnar í þeirri keppni?
Hingað til hefur hún notið sér-
stöðu. Lánastofnanir líta oft
fram hjá því, að lágmarksskil-
yrði fyrir fyrirgreiðslu eru e.t.v.
ekki íyrir hendi, vegna þess, að
önnur atriði eru metin þungt:
1. Það getur verið þjóðhags-
legt atriði að halda svo stórum
fyrirtækjum sem S.Í.S. og kaup
félögunum gangandi.
2. Jafnvægi í byggð landsins
er notað sem aísökun og hreppa
pólitikin er oft æði sterk.
3. Pólitísk öfl ráða miklu i
bankakerfinu, þar sem alþingi
kýs bankaráðin og þau velja
bankastjórana. Og væntanlega
efast enginn um, að sterk póli-
tísk öfl standi með samvinnu-
hreyfingunni.
En hvað varir þetta lengi?
Pólitískt vald er breytilegt. Rík-
isstjórnir koma og fara. Ekki
verður treyst á forréttindi í ör-
uggri vissu til lengdar. Grund-
völlurinn verður að vera heil-
brigður. En hvaða leiðir eru þá
vænlegar til fjármögnunar sam-
vinnufélaga í framtíðinni?
Erlendur Einarsson, forstjóri
S.l.S. sagði m.a. í ræðu á kaup-
félagsstjórafundi í nóvember
1971: „Menn greinir áreiðanlega
ekki á um það, að samvinnu-
hreyfingin þarfnast aukins fjár-
magns og það í stórum stíl, eigi
fyrirtækjum samvinnumanna að
auðnast að sinna á myndarlegan
hátt þeim verkefnum, sem hvar-
vetna blasa við.“ Síðan lýsir
hann því, að einkum sé um tvær
leiðir að veija til fjármagnsöfl-
unar. Annars vegar að nýta til
hlítar þá möguleika, sem þegar
eru fyrir hendi og hins vegar
að finna nýjar leiðir.
Möguleikarnir til betri nýting
ar núverandi leiða virðast eink-
um liggja hjá innlánsstofnunum
samvinnumanna, því ætla má, að
eftir því sem bankar og lána-
stofnanir ganga lengra í vísinda
legum vinnubrögðum við ákvarð
anir um lánafyrirgreiðslu verði
aðstaða samvinnufélaganna erfið
ari og erfiðari miðað við óbreytt
ástand.
Hins vegar hljóta möguleikarn
ir til að bæta ástandið almennt
einkum að liggja í nýjum leið-
um, leiðum, sem auka hlutfall
eiginfjárins og tryggja bætta
arðsemi fjármagnsins. Möguleik
ar samvinnufélaganna liggja
einkum i því, að almenningi
verði gefinn kostur á að leggja
fram fjármagn, kaupa hluti í
samvinnuféiögunum.
Til þess að fólk fáist til þess
þarf hvata. Hvatinn hlýtur að
felast í arðinum og þvi, að fyrir
tækin blómgist svo, að hluthaf-
arnir geti gert sér vonir um jöfn-
unarhlutabréf til að varðveita
eign sína — tryggja höfuðstól-
inn gagnvart verðbólgunni.
Þá stöndum við frammi fyrir
kjarna málsins: Samkeppnisþjóð
félag nútímans býður ekki upp
á, að hægt sé að reka fyrirtæki
af hugsjón. Nú kynnu ýmsir sam
vinnumenn að spyrja með þjósti:
Eigum við þá að fórna samvinnu
hugsjóninni á altari Mammons
og taka alfarið upp gróðastefnu;
láta hagnaðarvonina stjórna öll-
um okkar gerðum?
Fullvíst má telja, að finna
megi millistig milli hreinræktaðs
kapitalisma og úreltrar bænda-
hugsjónar. Það hlýtur að verða
meginverkefni samvinnumanna
nú í næstu framtíð að finna
þetta millistig.
Þær hugmyndir, sem Erlendur
Einarsson setti fram í fyrr-
greindu erindi líkjast í öllu upp-
byggingu hlutafélags nema i þvi
þýðingarmikla atriði, að enginn
einstaklingur getur farið með
nema eitt atkvæði burt séð frá
stærð hlutar. Millistig þarna á
milli eru takmarkanir á at-
kvæðamagni hluthafa með regl-
um, sem almennt eru settar I
svokölluðum almenningshlutafé-
lögum. Má í því sambandi nefna
íslenzkt dæmi, Hagtryggingu h.f.,
en þar getur enginn einstakling-
ur farið með meira en 1/2%
samanlagðra atkvæða í félaginu.
Þegar á þetta er litið, er heldur
farið að styttast bilið á milli al-
menningshlutafélaga og þeirra
hugmynda, sem nú eru uppi um
samvinnufélög framtiðarinnar,
og spurning, hvort þetta tvennt
eigi ekki alveg eftir að renna
saman í eitt áður en yfir lýkur.
HAGNAÐARVON
Hvað er það, sem samvinnu-
mönnum stendur stuggur af I
sambandi við þessar breytinga-
hugmyndir? Trúlega er það ótt-
inn við gróðastimpilinn. En hver
skyldi vera munurinn, út frá
hagnaðarsjónarmiði, að gerast