Morgunblaðið - 10.05.1973, Blaðsíða 14

14
MORGLTNBLAEMÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAÍ 1973
BOKMENNTIR - LISTIR
Sagnfræðin í
æsifréttastíl
BÓKMENNTIR - LISTIR
BOKMENNTIR - LISTIR
H. R. Trevor-Roper:
SÍÐUSTU DAGAR HITLERS
Jón R. Hjálmarsson ísl.
Alm. Bókaf. 1972.
Trevor-Roper var af banda-
mönnum falið að afla mikil-
vægra upplýsinga um forystu-
menn Þriðja ríkisins eftir stríð.
Aðgang hafði hann að öllum
skjölum, sem völ var á, og
naut hvers kyns aðstoðar, sem
hann óskaði. Síðan skrifaði hann
þessa bók. Maður skyldi ætla
að þetta væri þurr skýrsla emb-
ættismanns. Svo er ekki. Bókin
er að forminu til nær þvi að
vera blaðamennska, og er ekk-
ert nema gott um það að segja
— út af fyrir sig. Hitt er öllu
lakara, að höfundur leiðist víða
út í mælgi og tilfinningasemi.
Til samanburðar koma mér í
hug amerískar stríðsmyndir frá
sama tíma, þar sem allir Þjóð-
verjar voru gerðir að afskræmi
legum dólgum , en Bretinn og
Kaninn spásséraði fram á víg-
völlinn brosandi og svo sallaró-
legur, að hann bara lygndi aug-
unum syfjulega og tuggði sitt
tyggigúmmí, meðan sprengjurn-
ar sprungu allt í kringum hann.
Og sigraði með töfrandi glæsi-
brag og dunandi baktjaldamús-
ik. Eftir sfcríð kom þó óvart í
ljós, að margir Þjóðverjar
höfðu aldrei verið neinir nazist-
ar. Tilfinningasemi og áróður
kunna að falla í frjóan jarð-
veg einhvers staðar. Og til eru
þeir, sem telja hvort tveggja
harla gott. En hvorugt á heima
með sagnfræðilegum staðreynd-
um, sem ég efast ekki um, að
séu traustar í þessari bók.
Ætla verður, að höfundurinn
Erlendur Jónsson
skrifar um
Jón R. Hjálmarsson.
ast um hvort tveggja fyrst af
bók Trevor-Ropers, en hefði þá
jafnframt hliðsjón af gangi mála
í Evrópu í nútímanum, þyrfti að
taka á öll-u sínu til að trúa, að
slíkir hlutir hefðu yfirhöfuð
nokkru sinni getað gerzt.
Þvi miður var nazisminn eng-
in lygasaga, heldur blákaldur
veruleiki, sem átti sér mjög svo
náttúrlegar orsakir í atburðarás
og hugsunarhætti síns staðar og
tima. Hins vegar efast ég um, að
Trevor-Roper hafi vitað, hvað
hann var að segja, þegar hann
slær um sig með því að kalla
nazismann „Niflungaþvælu".
Óvíst er, að forsprakkar stefn-
unnar hafi verið miklu betur að
sér í germönskum miðaldabók-
menntum — hvorki Nibelungen
BÓKMENNTIR
hafi haft nokkuð til brunns að
bera fyrst honum var falið
svona gagngert ábyrðgarstarf.
Ekki er heldur að efa, að þessi
bók hans hefur þótt spennandi,
meðan atburðirnir voru ferskir
og snertu enn streng í mörgu
brjósti (hún kom fyrst út árið
1947), enda hefur hún verið
þýdd á mörg tungumál og marg
oft endurprentuð.
En spennan, sem öðru frem-
ur mun hafa skapað henni vin-
sældir, felur jafnframt í sér höf
uðgalla hennar: hún er skrifuð
sem æsiefni, metsölubók, það er
mergurinn málsins. Til að
mynda er greinilegt, að niður-
skipun efnis er sums staðar mið-
uð við, að lesandanum sé haldið
í óvissu, og er sá háttur alkunn-
ur frá reyfurunum.
Hins vegar er óvíða gerð til-
raun til að brjóta til mergjar
kjarna málsins og skoða hlut-
ina frá fleiri sjónarhornum. Sá,
sem man hvorki nazismann né
heimsstyrjöldina og ætti að fræð
lied né öðru — en hann sjálfur
að finna upp á annarri eins fjar
stæðu. Með sömu rökleysu
hefði mátt kenna ritum Cæsars
og Sallústs um fasismann á ít-
alíu. Hæpið er sömuleiðis að
segja, að „goðsagnaástríða er
sem sagt miklu algengara ein-
kenni á mannkyninu og þó eink
um þýzka kynstofninum heldur
en sannleiksást," eins og Trevor
Roper fullyrðir. Alhæfingar af
þessu tagi eru ekki vísindaleg-
ar, enda virðist höfundur sjálfur
hvergi gersneyddur þeirri goð-
sagnaástríðu, sem hann talar um
þegar hann t.d. ræðir um pers-
ónutöfra Hitlers — „ljósmynd-
arar náðu aldrei, sögðu þeir,
töframætti þeim, er bjó í svip
hans“ — og svo framvegis.
Ósmekklegt er og að tala um
„hina sáurugu gröf“ Himmlers,
þó maður sá væri til lítilla
heilla í lifanda lifi. Þannig er
þessi bók: fáein prósent stað-
reyndir, sem eru vafaiaust rétt-
ar, en meirihlutinn orðagjálfur
og getsakir ýmiss konar ætlaðar
til dægrastyttingar fremur en
fróðleiks handa þeim, sem slíkr-
ar skemmtunar geta notið.
Undir bókarlok er þó sem höf
undur fái eftirþanka og kemur
þá með eina og eina athuga-
semd, sem gefur til kynna, að
hann hefði getað skrifað bók
sína af meiri hófsemi og komizt
af með færri hástemmd lýsingar
orð.
En einnig þar koma fyrir stað
hæfingar, sem stangast á við
flest það, sem fyrr var sagt, t.d.
(um nazistaforingjana), að „all-
ir gerðu þeir ráð fyrir, að naz-
istaflokkurinn yrði áfram við
völd eða að minnsta kosti hálf-
nazistísk ríkisstjórn."
Eigi maður að leggja trúnað á
flest, sem fyrr var sagt í bók-
inni, hljómar þetta vissulega sem
þversögn.
Um þýðing Jóns R. Hjálmars-
sonar hygg ég sé ekkert nema
gott eitt að segja. Lipur er hún
að minnsta kosti.
GUÐMUNDUR EMILSSOM
Orgeltónleikar
Eitthvað um þrjátíu sálir ný-
stignar inn úr hráslaganum
hímdu á bekkjum Dómkirkjunn-
ar að kveldi föstudagsins 27.
april sl. Ef frá eru talin ýmis
aðsteðjandi og uppáþrengjandi
hljóð svo sem flugvélagnýr, bíl
flaut, pípulagningagallar og
mekanískt skrölt Dómorgelsins
bárust tónleikagestum þessum
til eyrna tónverk eftir Bach,
Sweelinck, Rayner Brown, Hon
egger og Reger leikin af banda
ríska orgelleikaranum Robert
Prichard.
Robert Prichard er að sögn
hámenntaður tónlistarmaður þó
leikur hans sé því miður ekki
þesslegur. Talsvert bar á hroð-
virkni og ónákvæmni og sum tón
verkanna prófessornum auð-
heyrilega ofviða. En rétt er að
geta þess að leikurinn fór ekki
fram á heimavelli. Árangurinn
er ekki hvað sízt undir þvi kom
inn hversu náið orgelleikarinn
þekkir hljóðfærið sem hann leik
ur á hverju sinni þvi hann þarf
ekki einungis að leika á hljóm-
borðin heldur að auki aragrúa
stjórntækja sum vandmeðfarin.
En tilhneiging orgelleikara til
að vasast í þessum tökkum er
sannast missterk enda fagur-
fræðilegt innræti þeirra ólíkt
og dómspekinni misskipt. Hjá
sumum fær engin tónhending í
friði að fara en hún rekin fram
og aftur um völundarhús hljóð-
færisins. Er þá reynt með öllum
tiltækum ráðum að herma eftir
hvers kyns blásturshljóðfærum,
flautum, pípum og lúðrum, enda
útkoman eins konar 1. maí mús
ik. Til að kóróna hringlandahátt
inn þenja menn svo klukkuspil
og önnur aðskiljanleg trommu-
verk og þá helzt gjögtandi
(vibrato) og með tíðum styrk-
leikabreytingum. Robert Pric-
hard hefði annað tveggja átt að
ráða skjaldsvein í sína þjónustu
til að annast takkaspilið, úr því
hann áleit það viðeigandi, elleg
ar notast við færri blæbrigði.
Seinni kosturinn er í alla staði
berti og tónverkunum samboðn-
ari.
Fyrsta verkið á efnisskrá var
Preludia og Fúga í Es-Dúr eftir
J. S. Bach. Verkið naut sín all-
vel og orgelleikarinn þvi greini-
lega þaulkunnur. Athygli vöktu
mjög ákveðnar „púnkteringar" í
Preludiunni, sem haldið var til
streitu þótt róðurinn herti og
var það vel. Fúgan sigldi hrað-
byri í kjölfarið svo hvein í röft
um. Varð manni ósjálfrátt hugs
að til Sir Chichesters. . í heila
höfn var siglt með ógleyman-
lega löngum lokahljómi, svo
kanna mátti yfirtónabygging-
una eins og hún lagði sig. Ann-
að athyglisvert tónverk á efnis
skrá var Fúga eftir Honegger,
aðlaðandi verk og einfalt, þess
virði að heyra oftar. Sálmtil-
brigði Sweelinck og Fanatasía
Regers urðu .úðrasveitinni að
bráð.
í eina tíð þegar organistinn
barði hljóðfæri sitt með hnúum
og hnefum var hann réttilega
nefndur pulsator organum. Þá
nafngift ætti í sumum tilfellum
að endurvekja. 1 orgelverkum
samtímans er það mjög til siðs
að láta saklausa orgelleikara
olnboga sig um hljómborð öll og
kalla fram óhemju ómstríð og
flatneskjuleg hljómasambönd.
Fengu íslenzkir tónlistarunnend
ur smjörþefinn af þvilíku ekki
alls fyrir löngu. Sónatínan eftir
Rayner Brown, samin 1971, sem
Prichard lék I Dómkirkjunni,
reyndist hins vegar bærilegt
tónverk laust við skammgóð
tízkufyrirbrigði. Má það gott
heita á meðan allur þorri tón-
skálda eltir sömu rófuna. Pric-
hard lék verkið af töluverðum
sannfæringarkrafti miðað við
hvers eðlis það var. Rétt er að
drepa á lokakaflann sem ber þá
eftirtektarverðu yfirskrift „As
fast as possible" en hann var
prýðisvel leikinn og skemmtileg-
ur.
Fréttabréf
úr
Reykhólasveit
LAUGARDAGINN 24. marz 1973
hélt Sjávaryrkjan á Reykhólum
aðalfund sinn og voru mættir
auk heimamanna þeir dr. Vil-
hjálmur Lúðvíksson, efnaverk-
fræðingur, Þorsteinn Vilhjálms-
son eðlisfræðingur og Sigurður
Hallsson efnaverkfræðingur. Þeir
Vilhjálmur og Þorsteinin voru
gestir fundarins en þeir eru úr
stjóm undirbúningsfélags þör-
ungavinnslu, sem að tilhlutan
ríkisstjórnarininar var nýlega
stofnað. Sjávaryrkja hf. er
aíðM að undirbúningsfélaginu
ásamt nokkrum einstaklingum,
sem hafa lagt fram fé. Rætt var
mikið um fyrirhugaða byggingu
á þörungaverksmiðju á Reykhól
um og skýrt frá áætlunum um
að hefjast handa í vor og á þá
að byrja eins fijótt og hægt er á
hafnargerð og vegarlagningu að
athafnasvæðinu, en það verður
í eyju sunnan Reykhóla, sem
heitir Karlsey.
Allmiklar umræður urðu um
þá hættu er af verksmiðjunni
kynni að stafa á hin hefðbundnu
hlun-nindi — það er æðarvarpið,
selinn og jafnvei hrognkelsið.
Það er staðreynd að röskun á
gróðri hefur í för með sér lífs-
breyti-ngu. Þau ánægjulegu tíð-
indi komu fram á þessum fundi
að hluthafar undirbúningsfélags
Þörungavinnslu hf. ætla að
kosta vísindalegar rannsóknir á
lífi því sem gæti stafað meat
hætta af þörungaverksmiðjunni.
Verða þær ran-nsókniir unnar
u-ndir eftirliti Náttúruverndar-
ráðs. Hér má því segja að hrotið
sé blað í sögu náttúruverndar-
samtaka landsins og verður þetta
dæmí ekki borið saman við hið
mengaða lioft álverksmiðjunnar.
Þar var spumiingin um mengun
og hún ekki rædd alvarlega fyrr
en triága-rðar fóru að skemmast
í nágrenni Álverksmiðjunn-ar.
Þess má geta hér að dr. Vil-
hjái.mur Lúðvíksison á sæti
í Náttúruverndarráði og mun
hafa lagt þungt lóð á vogarskál-
ina, að þannig er tekið á málum
við undirbúning þörungavinnslu
á Reykhólum, sem nú er í hyggju
að gera.
Form. Náttúruverndarnefndar
Austur-Barðastraindarsýslu var á
þessum fundi og lýsti hann því
yfiir að skilyrðum væri fullnægt
frá náttúruverndarsjónarhóli séð
og hann myndi ekkert gera frek-
ar, meðan samkomulagið væri
haldið.
Starfsm-enn verksm-iðjunnar
munu því forðast umferð um
þau svæði, sem viðkvæmust eru,
það eru látursvæði selsins og
æðarvarpið, nema í samráði við
eigendur.
Aðkomumenn, þeir Þorsteinn,
Sigurður og Vilhjálmur héldu
allir tölu um það spor sem
fyrirhugað er og ákveðið er að
stíga á Reykhólum. í þessu sam-
bandi er ekki úr vegi að geta
þess að Skotar hafa mikinn
áhuga á því að kaupa þangið
fyrir viðunandi verð og geti þeir
ekki fengið loforð um nægjan-
legt þang munu þeir snúa sér
eitthvað annað. Hins vegar mun
þang ekki vaxa, nema í frekar
köldum sjó og þegar sjávarhit-
imn er komirnn upp í 12 til 14
gráður, þá mun þangið hverfa.
Þangið við strendur Skotlands
og víðar mun innan tíðar vera
fuiinýtt.
Stundum gleymast þeir sem
voru brautryðjendur og er ekki
úr vegi hér að minnast á hugsuð-
inn Sigurð Elíasson mennta-
skólakenmara í Reykjavík. Sig-
urður var mörgum árum á und-
an sínum tíma og þegar frétta-
ritari kom fyrst vestur í Reyk-
hólasveit fyrir 20 árum heyrðá
hann Sigurð ræða um þang og
þara, sem míkil auðæfi og
eimnig viildi hann láta nýta
kræklimigimn á Reykhólum, sem
virðist vera gnægð af. Sigurður
var þá af mörgum taiinn byggja
loftkastala, en þeir eru nú senm
að koma ofan á jörðina.
Hins vegar er það enginn vafl
að Reykhólar eru ein-n af fram-
tíðars'töðum íslands. Þar rennur
heita vatnið til sjávar svo
milijónaverðmæti nemur. Þar er
náttúrufegurð meiri en víða
annars staðar, en þangað eru
líka verri vegir en víðas-t þekkj-
ast á landinu. Það þarf ábyggi-
lega að vekja þá sem með völdin
fara í þeim efnum.
Sveinn Guðmundsson.