Morgunblaðið - 12.08.1973, Qupperneq 15

MökGÚNBLÁÐÍÐ — SUNNUDAGUR 12 AGIJST 1973
ábpfba qg jafnvel munka. Eiirnn-
ig vekur það athyg’li að fyrsta
feienzka kiaustrið, Þinigeyia-
klaustur, var stofnað árið 1133,
að minnsta kosti 29 árum eftir
að byggð hafði lagzt niður að
Hmunþúfuklaustri, skv. athug-
un Sigurðar Þórarinssonar.
Hraunþúfuklaustur minnir
óneitanlega á þá staði, sem
Basilíusmunkar, þ. e. grísk-
kaþólskir munkar, völdu klaustr
um sinum, t. d. á Suður-Italiu.
Basilíusmunkar kusu yfirleitt
að búa afskekkt, oft jafnvel
sem einsetumunkar, eða þá fá-
ar saman. Ef orð fór af helgi
einhvers munks, söfnuðust þó
fíjótt að honum fleiri, og mynd
uðust á þann hátt flest klaust-
ur Bas'husmunka. Bruun segir
úrn stærstú tóftina í Hraún-
þúfuklaustri, að þar hafi ,,ef-
iaust staðið mörg hús saman i
þyrping". Nafn Hólófern.s-
höfða, sem gnæfir yfir Hraun-
þúfuklaustur, er eftirtektar-
veirt, þvi að Hólófernis er
griskt nofn.
En það er fleira, sem bendir
táð þess að grísk-kaþólskir kenni
menn hafi verið hér á ferðinni
á 11. öld.
Ari fróð'. segir frá því í ís-
iendingabók að hingað til lands
hafi komið i tíð Isle'fs biskups
(1056—1080), meðal annarra
tirúboðsbiskupa, þrír biskupar,
sem hann kallar ermskaD og
nefnir þá með nöfnum Petrus,
Abraham og Stephanus. Heim-
ildarmaður Ara var Teitur Is-
leilfsson biskups. Ari nefnir alls
11 biskupa, sem komið hafa
hingað í kristni. Það hlýtur að
vekja nokkra athygli að Ari
tekur fram, hversu mörg ár
þeir 6 biskupar, er hann telur
fyrsta, dvöldust hér, en um
hina 5, Örnólf, Goðiskálk og
hina þrjá ermsku segir hann
ekkert, hve mörg ár þeir
dvöldu hér á land\ Getur það
bent til þess að þeir hafi aldrei
héðan farið og borið beimin á
íslandi.
Hin ströngu ákvæði kristinna
daga þáttar í Grágás, sem færð
úr var í letur snemma á 12.
öid (en gæti verið frá dögum
ísleifs biskups), um ólatínu-
laarða biskupa eða presta,
benda sannarlega til þess, að
kennimenn, sem ekki voru róm
versk-kaþólskir, hafi látið eitt-
hvað að sér kveða hérlendis á
i --1) í óröabókum Sigíúsar Blöndals
og Joh. Fritzners er ermskur lagt
út armenskur, eri ég hef taliö hugs-
anlegt að það vœri dregið af gríska
orðinu eremite, sem þýðir einsetu-
njaöur (Sbr. Dómsdagurlnn í Flata-
tungu, Rvk. 1959).
sáðari hluta 11 a-ldar, og eítt-
hvað fram á 12, öld. Hafa klerk
ar þessir, þegar kristinna laga
þátfur takmarkar störf þeirra
hér, vea-ið eigi alilitiill þymir i
augum rómversk-kaþólsku
kirkjunnar, og er það visbetnd-
ing um, að þetta hafi verið
meira en örfáir menn og áhrifa
lausir.
1 kristinna laga þætti seg'.r
svo: „Ef biskupat koma út hing
að til lands eða prestar þeir, er
eigi eru lærðir á latínu tungu
hvorts þeir eru hermskir eða
girskir og er mönnum rétt að
hlýða tíðum hans ef menn vilja.
Eigi skál kaupa tíðir af þ/eim
og aungva þjónustu af þeim
þiggja. Ef maður lætur þann
biskup vígja kirkju eða biskupa
börn er eigi eru latínulærðir
og verður hann sekur um það
iij mörkum við þenna biskup
er hér er áður enda skal sá
taka vígslukaupið. Svo skal
kirkjur vígja og biskupa böm
sem ekki sé áður gjört þótt
þeir hafi yfir sungið er eigi
eru á latinu tungu lærðir."
Akvæði þetta er ekki skráð i
kriistinrétt Járnsiðu né Jóns-
bókar, en báðar þessar lögbæk-
ur eru frá síðari hluta 13. ald-
ar. Þá virðist þess ekki lengur
þörf, þar eð áhrif hrina ólatinu
lærðu biskupa eða presta
„hvorts þeir eru hermskir eða
girskir" hafa verið upprætt.
Þá eru ekki síður athygl s-
verð ummæli Hungurvöku, sem
talin er skrifuð um eða upp úr
1200. Þar stendur: „Um daga
Isleifs biskups komu út biiskup,
ar af öðrum löndum, og buðu
Dr. Selma Jónsdóttir.
margt linara en ísleifur bisk-
up: urðu þe'r vinsælir v'ð
vonda menn, þar til Aðalbertus
erkíb'skup sendi bréf tiíl Is-
lands og bannaði mönnum alla
bjónustu af þeim' að þiggja, og
kvað þá suma vera bannsetta,
en alla i ólevfi sínu farið hafa“.
Um 1200 er ekk' búið að gleyma
þeim erlendu b:skupum, sem
voru „vinsælir við vonda
menn“. Þeir virðast því hafa
haft nokkurn söfnuð „vondra
mafrna" hér á lsland:.
Það vekur einnig nokkra um
hugsun i þessu sambandi, hvers
vegna nýr biskupsstóll var
stofnaður hér i okkar fámenna
landi ár'ð 1106, og það einmift
í Skagafirði. Þótti rómversk-
kaþólskum trú sinni ógnað af
kenn'mönnum þeim er „buðu
margt linara" en Isfleifur bisk-
up?
Myndskrev.tingar á fjöhmum
frá Bjarnastaðahlíð (sbr. Selma
Jónsdóttir: Dómsdagurkm í
Flatatungu, Rvk. 1959) er fram
andi í íslenzkri myndlíist, bæði
um efni og stil; þær sýna hluta
úr dómsdagsmynd, sem komim
er úr Skagaf jarðardölum. Á
fjölum þessum er enn eftir það
stór hluti sí hinni upprunalegu
mynd að mögulegt hefur reynzt
að sanna að hér er um þá gerð
dómsdagsmynda að ræða, sem
aðeins og eingöngu voru gerð-
ar í hinum.býsanzka eða grísk-
kaþólska heimi, eða undir bein-
um áhrifum þaðan.
I Flatatungu stóð miki'll
skáli, sem mikið orð fór af og
taliinn var smíðaður af þjóð-
sagnapersónunni Þórði hreðu,
samkvæmt sögu hans. Skáli
þessi mun hafa staðið, eitthvað
breyttur þó allt fram á 19. öld.
Sigurður málari segir að Bólu-
Hjálmar hafi séð skálann í
Flatatungu, en Hjálmar flutt-
ist í Skagafjörð árið 1820, þá
24 ára gamall.
Fi-nnur Magnússon bað Jónas
Hallgrímsson að teilkna og lýsa
myndskreytingum í Flatatungu
skálanum. 4rið 1839, þegar Jón
as kom að Flatatungu, var bú-
ið að rífa skálann og byggja bað
stofu og búr úr viðunum. En
Jónas teiknaði myndir og eru
þær, þó lélegar séu, sýnilega
úr hluta af býsönzkum dóms-
degi. Sigurður málari og Kr.
Kálund lýstu myndunum í
Flatatungu og koma lýsingarn
ar greinilega heim við myndir
úr hluta býsanzkrar dómsdags-
myndar. Einnig lýsir Sigurður
Vigfússon fjölum í búri í Flata-
tungu og telur þær á þriðja
metra á lengd. Hafi þær legið
lárétt, eins og fjalimar í Þjóð-
minjasafm, og myndskreytingu
verið skipt niður í rétthyrnda
fleti, sýnilega samsvarandd
þeim, sem eru á fjölunum i
safninu. Þegar allt kemur sam
an: Myndirnar á fjölunum frá
Bjarnastaðahlíð í Þjóðminja-
safni, teikningar Jónasar frá
Flatatungu og lýsingar sjónar-
votta á fjölum og myndum í
Flaíatungu, þá fáum við nokk-
uð heillega mynd af býsönzk-
um dómsdegi, mynd sem án
efa hefur verið í skálanum
mikla i Flatatungu.
Hinir hermsku eða girsku
(grísku) biskupar, sem hingað
komu, munu hafa haft með sér
fle'ri gripi hingað norður en
fyr:rmynd af dómsdagsmynd-
inni i Flatatungu. Enda hlýtur
það að hafa verið brýri nauð-
Kústir Hraunþúfuklausturs. — Ljósmynd: Páll Jónsson.
«
«
syn.fyrir trúboða, svo lanigt að ‘
komna, sem ekki gátu meeMi á '
latneska tungu, og þá naumast 1
á ísilenzka, að geta auk þess að
syogja messur, sýnt boðskap
sinn í myndum. |
Meðal þeirra gripa, sem ég ■
tel hina grisku biskupa eða 4
pre.sta hafa haft með sér út <
hingað, er lítið spjald úr fila- ■
be'ni með lágmynd af Maríu !
mey með barnið, talið vera frá <
byrjun 11. aldar. Filabeins-
spjald þetta er nú í Stoíitliche
Museum í Berlin og var keypt
þangað úr einkasafni i Köln ár
ið 1865. Nokkuð heíur verið
skrifað um spjald þetta, meðal
annars hefur h nn dökki litur
þess og hrjúfa áferð vakið
áhuga fræðimanna. Flestir telja
þeiir spjaldið gert i býsanzka
keisaradæminu, þó ekki í sjálf-
um Miklagarði, miðstöð býs-
anzkrar menningar, en engnn
vafi leiki á býsönzkum uppruna
þess.
Rúnir sem ristar eru á bak-
hlið spjaldsins, hafa ekki hvað
sizt vakið áhuga fræðímanna
á ferli þess.
Carl J. S. Marstrander teiur
sg geta fullsannað að rúnim-
ar aftan á filabeinsispjaldi
þessu séu islenzkar og tima-
setur þær til 12. aldar. Ritgerð
sína birti Marstrander árið
1945 i Norsk Tidskrift íor
Sprogvindenskap og nefnir
hana „To islandske runeind-
skrifter“. Hin rúnaristan, sem
Marstrander skrifar um, er á
tréreku, sem fannst í jörðu á
Indriðastöðum í Skorradal, nú
i Þjóðminjasafni íslands. Báð-
ar rúnaristurnar hafa sérkenni
lega táknun á sérhljóða, sem á
sér hliðstæðu í Placítusdrápu,
sem er meðal elztu texta is-
lenzkra, eða frá 12. öld.
Þær heim'Jldir, sem hér hafa
verið tilfærðar: frásagnir ís-
lendingabókar, kristinna laga
þáttar og Hungurvöku, dóms-
dagsmyndin i Flatatungu og
fílabeinsspjaldið býsanzka með
íslenzku rúnunum, styðja állar
þá ályktun að grísk-kaþólskra
áhrifa hafi gætt mjög hér á
landi fyrstu öldina eftir kristni
tökuna.
Hin lífseigu munnmæli um
það, að á þessum tíma hafi ver
ið klaustur að Hraunþúfu innst
i Vesturdal í Skagafirði, eru
tæpast úr lausu lofti gripin,
enda benda hinar m'lklu rústár
á þessum stað til þess að þarna
hafi verið meiri hús en á rétt-
um og sléttum afdalabæ. Þessi
gáta verður aðeins ráðin á einn
hátt; með þvi að grafa upp rúst
imar að Hraunþúfuklaustri.
TSALAN
HEFST í FYRRAMÁLIÐ
AÐ
HVERFISCÖTU 44
CLÆSILECT YORUVAL
VE