Morgunblaðið - 18.12.1974, Blaðsíða 10

10 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 1974
Dulræn reynsla Óvenjuleg njósnasaga
Elínborg Lárusdóttir: Q
LEIT MÍN AÐ FRAMLlFI.
□ Skuggsjá 1974.
ÞAÐ VAR um farveg þakklætis-
ins, sem kenningar spiritismans
lágu til Elínborgar Lárusdóttur.
Hún fékk snemma að kenna á böli
heilsuleysis og af þeim sökum
dvaldist hún á Vifilsstöðum á ár-
unum 1914—17. A spitalanum þar
var þá hjúkrunarnemi, sem var
Elínbórgu einstaklega góð og
vann reyndar hug og hjarta ailra
sjúklinganna, sökum nærgætni og
góðleiks. Hún hét Salvör.
Árið 1926, þegar Elínborg var
orðin prestsfrú á Mosfelli í Grims-
nesi, var hún eitt sinn milli
sláttar og voranna á ferð í Reykja-
vík i erindum heimilisins. Frétti
hún þá, að Salvör sem hún gat
ekki gleymt frá Vífilsstaðadvöl
sinni, væri gift og búsett í bæn-
um. Heimsótti hún vinkonu sína
og urðu með þeim fagnaðar-
fundir. Komst hún að þvi að
maður Salvarar væri heilsutæpur
og nýlega væri búið að útvega
honum samastað austur í Tungum
til að hressast við sveitaloft og
útiveru.
Bauð Elínborg honum þá að
koma víð á Mosfelli og dveljast
þar í nokkra daga. Þáðu þau hjón-
in boð þetta með þökkum. En
þetta varð örlagarík ákvörðun
fyrir Elínborgu, því maður Sal-
varar var Andrés Böðvarsson,
magnaður miðill. •
Frá þessu segir Elinborg í bók
sinni HVERT LIGGUR LEIÐIN?
með þessum hætti:
„Tveimur dögum eftir heim-
komu mina kom Andrés. Maður-
inn minn vissi að ég hafði boðið
honum heim. En ekki vissi hann
fremur en ég hver maðurinn var.
Mér brá því talsvert, er Andrés
sama kvöldið og hann kom, tók að
segja manni minum að hann væri
skyggn, og að hann væri miðill
hjá Einari H. Kvaran. Hann tók
það fram, að hann mætti helzt
ekki sofa einn í herbergi, því að
hann þyrfti stundum hjálpar við
ef hann félli í dásvefn á nóttunni.
Ég hélt fyrst að hann væri
ruglaður. En til allrar hamingju
skildi Ingimar þetta betur en ég.
Hann hafði lesið um þessi mál og
lika verið á fundum hjá Einari H.
Kvaran.
Þið getið nærri hvernig mér
varð við. Ég vissi að líkamlega var
Andrés svo veill að hann var tal-
inn sjúklingur. En að andlegri
heilsu hans væri svo farið að gæta
yrði hans nótt og dag, þaó vissi ég
ekki. Ég huggaði mig við það, að
Bókmenntlr
eftir ÆVAR
R. KVARAN
dvöl hans hjá okkur yrði aðeins
nokkrir dagar, en það fór nú á allt
annan veg.
Andrés var fyrsti miðillinn sem
ég kynntist. Með honum og
þremur prestum sat ég fyrsta
miðilsfundinn. Prestarnir voru
séra Kjartan Helgason i Hruna,
séra Jón Magnússon og svo
maðurinn minn. Þeir voru allir
sérlega vel gefnir menn. Allir að-
hylltust þeir spiritismann, og allir
leituðu þeir sannana fyrir fram-
haldslífinu. /
Ég man satt að segja ekki hvað
gerðist á þessum fyrsta fundi. Eg
var þarna að vísu, en var þó svo
Elfnborg Lárusdóttir
utangátta, að ég vissi varla hvað
fram fór. Hugur minn var fullur
af andúð og tortryggni, sem ég sé
nú að vel hefði getaó eyðilagt
fundinn, ef um lélegan miðil
hefði verið að ræða og lélaga
fundarmenn. Efi minn og vantrú
virtust ekki koma að sök né or-
saka neinar truflanir. Prestarnir
töldu fundinn góðan og Andrés
sterkan miðil. Ég var aftur á móti
sannfærð um að svik væru I tafli,
og var staðráðin í því að koma upp
um miðilinn ef færi gæfist. Þetta
var ekki fallegt af mér, þar sem
maðurinn var á heimili mínu og
boðinn heim af mér, auk þess var
hann sjúkur. En trúin var mér
heilög og ég leit svo á, að synd-
samlegt væri að leita frétta hjá
framliðnum."
En svo fór um Andrés miðil, að
fólkið sem hafði lofað að taka við
honum færðist undan því, þegar
það kom í ljós að hann var ekki
vinnufær sökum heilsuleysis. Þá
varð Elínborgu að orði: „Mér er
þá liklega skyldast að hafa hann i
sumar, fyrst ég fór að bjóða
honum heim.“ Og í stað þriggja
Framhald á bls. 20
Francis Clifford: NJÓSNARI í
NETINU. □ Skúli Jensson
þýddi. □ Hörpuútgáfan
1974.
NJÓSNARI i netinu er á vissan hátt
óvenjuleg njósnasaga. Það vantar
ekki að söguþráðurinn er æsilegur
svo að sá. sem fyrst og fremst er að
leita að spennandi lestrarefni. verður
ekki fyrir vonbrigðum. í bókinni er
flest það. sem prýðir slíkar sögur:
mikilvæg skjöl, sem glatast; leyni-
brall; morð; framhjáhald. En það er
annað og meira. sem vakir fyrir höf-
undinum. Saga hans er með sál-
fræðilegum og siðferðilegum undir-
tónum og vekur lesandann til um-
hugsunar um leið og hún veitir
honum afþreyingu.
Njósnari I netinu segir frá tveimur
bræðrum. Annar er prestur og helgar
sig mannúðarstörfum í Bíafra. Hann
sést ekki fyrir og særist alvarlega.
missir annan handlegginn. Hinn
bróðirinn vinnur í breska varnar-
málaráðuneytinu, leggur kapp á að
sýnast fyrirmyndarborgari, en er tvö-
faldur ( roðinu. Hann er munaðar-
seggur og njósnar fyrir Rússa I
þokkabót. Þegar böndin fara að ber-
ast að honum breytist þessi á ytra
borði fágaði breski embættismaður f
algjört villidýr, sem hikar ekki viðað
fljúga frá London til Lissabon { þv(
skyni að ryðja hættulegum manni úr
vegi. Lýsingin á morðinu, sem fram-
ið er með skiptilykli, er hin litrlkasta.
Móður bræðranna er ætlað þó
nokkurt hlutverk ( sögunni. Hún er
efnuð, stjómsöm og sjálfselsk. Höf-
undurinn leitar skýringa á Kfshlaupi
bræðranna I uppeldi þeirra. Ekki er
hægt að segja að honum takist að
sannfæra lesandann, en hvað sem
öðru Kður þá fær hann lesandanum I
hendur ráðningu, sem hann getur
svo velt fyrir sér.
í lok sögunnar þegar móðirin er
dáin og hinn seki bróðir hefur komið
of seint til að kveðja hana játar hinn
bróðirinn að það, sem þá bræður hafi
alltaf skort sé kærleikur. Niðurstaða
sögunnar verða kristilegir þankar um
kærleika og sjálfsafneitun.
Menn geta deilt um hvernig
njósnasögur eða afþreyingarsögur
yfirleitt eigi að vera. Margir eru
þeirrar skoðunar að þessar bækur
séu bestar þegar höfundarnir láta
siðaboðskap lönd og leið. En varla
ætti að saka að heimur njósna og
Bðkmenntir
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
glæpa. sem er sffellt að verða fyrir-
ferðarmeiri, yrði glöggum höfundum
tilefni til könnunar og skilgreiningar
á manniegu eðli og ekki sfst þeim
félagslegu aðstæðum, sem stundum
liggja að baki myrkraverka. Höfund-
ar eins og til dæmis Fredrick Forsyth
hafa náð miklum árangri á þessu
sviði. Francis Clifford verður ekki
Kkt við hann. En það er greinilegt að
Clifford er höfundur, sem I vaxandi
mæli stefnir að þvf að færa út landa-
mæri njósnasögunnar. auka svigrúm
hennar.
Ég veit að Skúli Jensson, þýðandi
Njósnara i netinu, getur vandað sig
betur en þessi þýðing vitnar um.
Kvennaskólinn í Reykja-
vík 1874—1974. □ Al-
menna bókafélagið. □
Reykjavík 1974.
Þetta er svo stór bók og menn-
ingarsögulega merkileg, að ef um
hana ætti að skrifa rækilegan rit-
dóm, yrði það ærið langt mál.
Þetta greinarkorn verður svo
aðeins fátækleg ritfregn, skrifuð
til að vekja athygli sem allra
flestra hinna fjölmörgu lesenda
Morgunblaðsins á því, að þetta
afmælisrit Kvennaskólans í
Reykjavik er vissulega i viðhlit-
andi og verðugu samræmi við það
mikla afrek, sem stofnun skólans
var á sinum tíma — ennfremur þá
erfiðu, oft misskildu og vanmetnu
starfsemi skólans og loks þau við-
tæku og ómetanlegu áhrif, bein
og óbein, sem hann hefur haft á
mótun og menningu íslenzku
þjóðarinnar i heila öld.
Bókin er 335 tvidálka blaðsíður
i mjög stóru broti, og i henni er
hálft annað hundrað mynda, og
sakna ég þar aðeins einnar. Það
er mynd af Steingrimi Guðmunds-
syni, húsasmíðameistara, sem
vissulega var Kvennaskólanum
slík stoð, að einstakt má telja.
Bókin er prentuð á góðan mynda-
pappír, letur skýrt og prófarka-
lestur óvenju vandaður. Ritnefnd
var þannig skipuð: Guðrún P.
Helgadóttir formaður, Aðalsteinn
Eiriksson ritari, Margrét Helga-
íóttir gjaldkeri, Björg Einarsdótt-
ir og Halldóra Einarsdóttir. Þá
starfaði og sérstök myndanefnd
— og mun hennar hafa verið full
Dörf. Skipan hennar var sem hér
segir: Borghildur Fenger for-
maður, Vilborg Gunnlaugsdóttir
ritari, Guðlaug H. Bergsdóttir
jjaldkeri, Ásta Björnsdóttir og
Juðbjörg Finsen. Prófarkalestur-
nn annaðist Jóhannes Halldórs-
son cand.mag.
Bókin hefst á rítgerð eftir dr.
luðrúnu P. Helgadóttur skóla-
stjóra. Hún fjallar um Þóru Mel-
;teð, stofnanda og í rúma þrjá
iratugi skólastjóra Kvennaskói-
ins. Ritgerðin er um það bil 60
esmálssíður, og er hún þannig
;tudd heimildum og svo vandlega
;amin og vel skrifuð, að hún er að
illu hin merkasta. Þóra Melsteð
„Blóm-
inn
fagur
kvenna
klár...”
var kona, sem að vonum var mikið
um rætt i öllum byggðum lands-
ins, enda stofnun Kvennaskólans,
starf hans og fjárhagsleg og þjóð-
félagsleg aðstaða þegar í upphafi
mjög til umræðu og þar ekki
ávallt af setningi slegið. Þá olli
ekkí litlu um það, hve títt ýmsir
gerðu sér um Þóru Melsteð, að
hún var hálfdönsk að ætt og upp-
runa, hafði jafnvel ekki full tök á
íslenzku máli, og persónuleiki
hennar sérstæður og slunginn svo
mörgum og andstæðukenndum
þáttum, að ég fyrir mitt leyti hef
aldrei getað gert mér af henni
skýra og eðlilega mynd fyrr en við
lestur þessarar ritgerðar, en þar
er gerð heiltæk grein fyrir upp-
runa Þóru, mótun og aðstæðum,
með rækilegri könnun áður
ókunnra eða að minnsta kosti óat-
hugaðra heimilda. Þá er í ritgerð-
inni mjög glögg og að sumu leyti
nýstárleg lýsing á Páli Melsteð.
Ýmsir hafa gert sér þá hugmynd
um samband þeirra Þóru Melsteð,
að hann hafi verið allt að þvi
hlýðinn og auðmjúkur þjónn
hennar, en þarna. verður ljóst, að
hann ekki aðeins skildi hið mikla
áhugamál hennar, heldur hvatti
hana og veitti henni andlegan
styrk, sem réð úrslitum um það,
hve djörf hún var, ötul og jafnvel
vlgreif I baráttu sinni fyrir skóla-
málinu. Én þvf aðeins gat hann
þetta, að hann unni henni svo
mjög og virti, að yl leggur til
lesenda þessarar ritgerðar frá
ástarorðunum í þeim bréfum, sem
hann skrifaði henni, þegar hún
var sumarlangt í Danmörku fjór-
um árum áður en Kvennaskólinn
hófst. Einnig kemur það fram, að
þó að hún hafi ekki verið honum
að sama skapi ástrík, annaðist
hún hann frábærlega vel, þegar
hann var orðinn ellihrumur og
blindur.
Þá er ritgerðinni um Þóru Mel-
steð sleppir, tekur við mjög löng
og rækilega saga skólans eftir
Aðalstein Eiriksson. Er þar fyrst
forsaga, siðan skýrt frá fyrstu
fjórum árum skólastarfsins og
húsnæði hans og skólanefnd. Svo
er þá sagan rakin allt fram til
síðustu ára, og kemur þar fram
margt forvitnilegt, ekki sízt um
viðhorf Alþingis við skólann og
afskipti þess af starfi hans og
fjárhag. Einna furðulegast og frá-
leitast af öllu, sem stefnt hefur að
því að rýra gildi skólans og gera
hann tortryggilegan er innrásin
22. janúar 1970, en þar var og að
verki einn hópur þeirra afglapa,
sem ávallt eru í leit að einhverju
tilefni, innlendu eða erlendu, til
æsiuppþota og skrílæðis. Að þess-
ari einstæðu fíflsku- og flansinn-
rás stóð skyndisamblástur, sem
hafði valið sér heitið Baráttu-
hreyfing Hagsmunasamtaka
Skólafólks Gegn Kynferðilegum
Fasisma ... Öll ritgerð Aðal-
steins Eiríkssonar er hin skilorð-
asta og hefur að geyma mikinn
menningarsögulegan fróðleik.
Frú Sigríður Briem Thorsteins-
son ritar um ævi og starf Ingi-
bjargar H. Bjarnason, en um hana
segir í riti um Kvennaskólann
1874—1974, eftir þau hjónin
Þóru og Pál Melsteð:
„Mér er kunnugt um þrek
hennar, þekkingu og dugnað, hún
hefur kennt bæði við kvennaskól-
ann og víðar og áunnið sér al-
manna lof. Ég vona þvi, að
kvennaskólinn sé kominn í góðar
hendur og að hann nái miklum
vexti og viðgangi undir hennar
stjórn". Sú varð vissulega raunin.
Frú Sigríður segir meðal annars:
„Aminningar forstöðukonunn-
ar og eftirdæmi, er hún gaf, hefur
verið hollt veganesti nemendum
skólans, og er það með fullum
rétti viðurkennt af öllum, sem til
þekktu, að skólinn hafi undir
stjórn frk. Ingibjargar verið til
fyrirmyndar i reglusemi, i starfs-
háttum, snyrtilegri umgengni, og
þar hafi ekki einungis verið lögð
áherzla á að mennta, heldur og að
manna þær námsmeyjar, er þang-
að sóttu.“
I ritgerðinni er ekki aðeins gerð
grein fyrir störfum frk. Ingibjarg-
ar sem skólastjóra, heldur og
þingmennsku hennar og forgöngu
hennar um félags-, menningar- og
mannúðarmál, utan veggja skól-
ans, og það jafnt innan þings sem
utan.
Um frk. Ragnheiði Jónsdóttur,
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
sem tók við skólastjórn við lát frk.
Ingibjargar Bjarnason, ritar frú
Björg Einarsdóttir frekar stutt og
gagnort. Ber hún henni mjög gott
orð sem skólastjóra. Hún greinir
og nokkuð frá kennslu hennar, og
þar tók ég einkum eftir þessu,
sem ég tel bera mjög loflegt vitni
kennsluháttum frk. Ragnheiðar:
„Tvennt er það öðru fremur,
sem telja verður, að Ragnheiður
hafi lagt áherzlu á við sögukennsl-
una. Annars vegar að vekja at-
hygli á samhengi í sögu Is-
lendinga og hins vegar að tengja
atburði með öðrum þjóðum við
sögu okkar. Þessu fékk hún helzt
til leiðar komið með því að ræða
námsefnið fram og aftur og brjóta
þannig upp þær viðjar, sem les-
mál kennslubókarinnar lagði á
hug nemenda. Síðan varpaði hún
án fyrirvara, annað hvort til eins
ákveðins nemanda eða yfir hóp-
inn, spurningu, sem snerti kjarna
þessa máls, er hún vildi nálgast."
Betur að svo væri sem víðast
kennt. Þá yrði hér siður notað
skammaryrðið kjaftafög yfir þær
námsgreinar, sem á Norðurlönd-
um eru kallaðar kúltúrfög.
Loks er langt, einlægt og lát-
laust viðtal, sem frk. Sigurlaug
Ásgrimsdóttir hefur átt við dr.
Guðrúnu P. Helgadóttur, núver-
andi skólastjóra Kvennaskólans.
Segir hún þar frá æskuheimili
sínu, æviferli, námi og störfum á
mjög eftirminnilegan hátt, en
hún hefur unnið stóra sigra, ekki
sizt þegar dauðinn hreif á brott
eiginmann hennar i blóma lifs og
mikilvægra og mikilsvirtra starfa
— og síðan brá upp sigðinni, ógn-
aði henni sjálfri. Skal ekki frekar
út í þessa sálma farið, en látið
nægja að birta svar hennar við
síðustu spurningunni, sem við-
mælandi hennar beindi til
hennar. Spurningin var þessi:
„Hefur þú nokkrar sérstakar ósk-
ir í framtiðinni?" Svarið: „Þú
nefndir þessa spurningu við mig
um daginn, svo að ég hef velt
henni svolítið fyrir mér og tel, að
þessi spurning sé ekki eins erfið
og ég hélt i fyrstu. Ég held ég
muni svara henni þannig: Ég óska
þess, að synir minir verði far-
sælir, ég geti orðið foreldrum
mínum til ánægju og ég skiljist
við skólann sómasamlega."
Svo eru þá prentuð ávörp til
íslendinga, sem islenzkir og
danskir áhugamenn um stofnun
kvennaskóla á Islandi birtu í
marzmánuði 1873; einnig birt
reglugerð skólans frá 1882, og síð-
an skólasöngurinn, ortur af
Jakobi Jóhannessyni Smára, lagið
eftir Pál Isólfsson. Svo lýkur þá
ritinu með skrám yfir kennslu-
greinir og nemendafjölda, og
síðan taka við heimildir og skýr-
ingar á heilli örk, en í bókarlok
nemendaskrá i stafrófsröð, eftir
frú Björgu Einarsdóttur, og mun
þar vera hálft fimmta þúsund
nafna.
Þegar ég renndi augum yfir
þessa skrá, las nokkur nöfn á víð
og dreif, datt mér skyndilega í
hug heiti á þessari ritfregn.