Morgunblaðið - 22.05.1975, Qupperneq 10

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. MAI 1975

Á SUMARDEGI Erlendur Jónsson
Tímarit á fertugsaldri
„EKKI munu allir á einu máli
um það hvernig skuli gera tíma-
rit úr garði, né hvaða aðferðir
henli bezt við að setja þau
saman," segir Sigfús Daðason í
„eftirmála 35. árgangs" í
síðasla hefti Timarits Máls og
menningar. Sigfús segir enn-
fremur „að ágæti tímarits
hlýtur að fara eftir ágæti þeirra
höfunda sem í það rita.“ Mikið
rétt! Og síðar segir hann:
„Timarit Máls og menningar
hefur átt að stríða við margan
sama vandann og önnur íslenzk
tímarit; og stundum hefur það
átt góða daga en stundum mið-
ur góða."
Er ekki keimur af trega i
þessum orðum likt og ritstjór-
inn sé að skrifa — ekki aðeins
„eftirmála" — heldur jafn-
framt eflirmæli?
Vist hafa menn verið ösam-
ináltt ttm áhrif (göð eða slæm),
gildi og verðleika Tímarits
Máls og menningar þau þrjá-
tiu og fimm ár sem það er
búið að konia úl (Sigfús
telur ekki með litlu
neitin;. Engu að siður liefur
það skipað sæti sitt í islensku
menningarlífi og það æði stolts-
lega framan af. Kristinn E.
Andrésson var ekki aðeins bók-
menntafræðingur og rit-
skýrandi af fyrstu gráðu og
brennandi í andanum að
berjast fyrir sinni pólitísku
hugsjön, hann hafði líka lag á
að safna að sér mönnum. Meðan
Laxness og Þörbergur ásamt
mörgum öðrum lögðu til efni i
hvern árgang limaritsins var að
minnsta kosti ekki daufheyrsl
við rödd þess svo ekki sé meira
sagt. Þar sem svo áhrifamiklir
menn settu svip á höpinn hlaut
líka að vekja eftirtekt hvaða
aórir meiri háttar höfundar
voru þar ekki. Tímaritið var
málgagn samfylkingar sem lét á
timabili meira til sín taka
i íslensku menningarlífi
en ‘ nokkur önnur, var
raunar eini samstæði
hópur íslenskra rithöf-
unda um þær mundir þvi
himr, sem á móti töldust,
skipuðu sér ekki saman í sveit
og áttu sér ekki sameiginlegan
vettvang.
Sigfús Daðason er kannski
eins vel menntaður í bók-
menntum og Kristinn og þar að
auki skáld gott en hann skrifar
ekki mikið í ritið sjálfur, lætur
minna til sín taka en Kristinn
og hefur ekki í viðlika mæli
hyllst til að safna að sér áhrifa-
mönnum. Tímaritið er orðinn
samastaður minni spámanna
sem eru að visu göðir fyrir sinn
hatt, sumir hverjir aö minnsta
kosti, en hvað um þaó? Stóru
trompin vantar! Nú orðið er
veigamest í ritinu ýmiss konar
þýtt efni og ber þar mest á
greinum um bökmenntir og
þjóðfélagsmál (saman) eða
þjóöfélagsmál (eingöngu). Er
það allt á vinstri kantinum,
stefna ritsins hefur alltaf verið
afdráttarlaus að því leyti og er
það enn.
Mikiö af þessu þýdda efni
hefur verið allt of „fræðilegt"
fyrir venjulegan lesanda og
naumast fyrir aðra en áhuga-
menn um teóretiskan sósíal-
isma. Til undantekninga tel ég
ágæta grein í siðasta hefti sem
heitir Skammdegið i Tékkósló-
vakíu 1974, höfundur Jirí
Pelíkán. Þýðandi er Hjalti
Kristgeirsson og segir hann að
höfundurinn, „áður sjónvarps-
stjóri í Prag, nú útlagi í Róm,
lýsi þjóðfélagsskoðunum
sinum, vorinu í Prag 1968,
orsökum innrásarinnar og
haustmyrkrinu sem lagðist að í
kjölfar sovésku hersveitanna.“
Pelikán er að sjálfsögðu
vinstri sinni, annars væri grein
hans tæpast að finna í ritinu, en
boðskapur hans er nú samt sá
að „við innrásina í Tékkósló-
vakíu varð sósíalisminn fyrir
miklu áfalli.“ „Ég held,“ seg-
ir hann siðar, „það séu
engar ýkjur að fullyrða að 80 -
65% þjóðarinnar eru á móti nú-
verandi stjórnarháttum. Þeir
sem hafa valdið í sínum hönd-
um eru ásamt hjálparkokkum
sínum í mesta lagi 10—15%.
Virkrar andstöðu gætir hjá
20—30% þjóðarinnar."
Þetta eru harla athyglis-
verðar upplýsingar ef jafn-
framt er haft i huga að frá
þessu landi heyrist aldrei neitt
í daglegum fréttum. Af þögn
heimspressunnar að dæma er
frelsisbarátta Tékka gersam-
lega gleymd og grafin. „Sá sem
yfir einhvern er settur,“ segir
Pelíkán, „skal heimta varajátn-
ingu af hverjum undirmanna
sinna að viðlögðum brott-
rekstri. Þetta sama fólk á
kannske börn sem ætlað er að
ganga menntaveginn. En sá
vegur stendur ekki opinn i sam-
ræmi við fyrri árangur í námi
heldur er dæmt eftir stigum
sem gefin eru samkvæmt
„félagslegum uppruna,, eða
pólitískri hegðan foreldranna.
Þá er kennurum uppálagt að
leggja eyrun við skrafi barn-
anna.“
Ég tek þetta dæmi um skóla-
málin upp úr greininni vegna
þess að mér virðist það að ýmsu
leyti athyglisverðast þó annað
sé í sama dúr. Og hér er gengið
hreint tii verks og talað um-
búðalaust.
Tékkar hafa mikið til heims-
menningarinnar lagt og töldust
fyrir stríð til best menntuðu
þjóða Evrópu. Svo mótsagna-
kennt sem það nú hljómar
mega þeir nú gjalda þess en
eigi njóta.
Sigfús Daðason segir i eftir-
mála sinum: „Að leitast við að
ná fræðilegum tökum á veru
leíkanum er fáum keppikefli."
Vafalaust er hann að tala hér
til einhverra lesenda rits síns
og það af einhverju gefnu til-
efni þvi fá islensk timarit hafa
verið „fræðilegri“ en einmitt
Tímarit Máls og menningar. Af
því kann að stafa að áðurgreind
grein Pelíkáns er prentuð með
smáu letri; hún er ekki „fræði-
leg“.
Ennfremur er augljóst, sé
litið yfir þrjátíu og fimm ára
sögu ritsins (ég tala nú ekki um
ef fimm árum er bætt við og
Rauðir pennar teknir með), að
teóretísk-pólitiski þátturinn
hefur aukist með árunum í
sama mæli og dregið hefur úr
vægi íslenskra bókmennta og
fræða.
Og hér skal enn og aftur
vitnað til ritstjórans sem endar
afmælisgrein sína á þessum
orðum.
„En hafi Timarit Máls og
menningar verið einhvers virði
fyrir íslenskan almenning þá er
það fyrst og fremst af því að
það hefur jafnan átt vísan
stuðning ágætra höfunda;
en ef til vill líka vegna þess
að ritstjórninni hefur ekki
verið mjög hugleikið að
gera svo öllum liki,
hefur ekki kært sig sérstaklega
um að forðast áhættu, og hefur
öllu heldur með starfsemi sinni
gert sér far um að reyna
nokkuð á það sem einusinni var
kallað „islenzkt lesþol“.
Hér tengir ritstjórinn saman
tvennt ólikt. Timarit Máls og
menningar komst á laggirnar
og lifði sitt blómaskeið vegna
hins fyrr talda, vegna þess að
það átti löngum „visan stuðn-
ing ágætra höfunda“ en hefur
svo þraukað í þrjátiu og fimm
ár þrátt fyrir hið siðar talda.
Hafi einhvern tima þurft að
treysta á „islenskt lesþol“ er ég
hræddur um að Timarit Máls og
menningar þurfi þess nú við og
við.
Hitt er svo annað mál að fólk
heldur lengi tryggð við sín rit
eins og annað sem telst til dag-
legs lífs og vissulega hefur eins
konar æviáskrift lengt lif
margra íslenskra timarita fyrr
og síðar; maður segir ekki upp
tímariti, sem hann á komplet i
hillunum, fyrr en það hefur
borið langa leið frá upphaflegri
stefnu og er fallið niður í
neðstu gæðaflokka.
Erlendur Jónsson.
Saga Islands II
Annað bindi af hinni nýju ís-
landssögu nær yfir tímabilið frá
1100 og fram til loka þjóöveldis.
Og þó öllu betur, þar sem þrjár
siðustu greinar þessa bindis fjalla
um myndlist, tönmennt og þjóð-
hætti á landnáms- og þjóðveldis-
öld.
Fyrsta ritgerð þessa bindis er
eftir Gunnar Karlsson og ber heit-
ið: „Frá þjóðveldi til konungs-
ríkis". Þessi ritgerð er mjög
greinargóð og vel skrífuð en ef til
vill helzti stutt. Höfundur rekur
fyrst efnahags-, atvinnu- og
verzlunarsögu Islands á siðari
hluta þjóðveldisald^ og ræðir
síðan stjörnmálasögu þessa um-
brotatímabils. Hann reynir að
skýra ýmis vandasöm og flókin
atriði, en vafalaust eru ekki allir
á einu máli um þær skýringar,
enda hefur þetta tímabil löngum
verið eitt af uppáhalds viðfangs-
efnum áhugamanna um íslenzk
fræði. Þar hafa margir verið
kallaðir en fáir útvaldir. Ýmis
atriði lætur Gunnar Karlsson þó
óskýrð og má þar nefna það, sem
rnargir hafa velt fyrir sér: Hvers
vegna tóku islenzkir höfðingjar
13. aldar, t.d. Þórður kakali eða
Gizur Þorvaldsson sér aldrei
konungsnafn? Hefðu þeir getað
það? Eða mátu þeir konungsholl-
ustuna og hirðmannaeiðinn ætíð
meira?
Næst kemur ritgerð eftir
Magnús Stefánsson lektor i Björg-
vin og ber hún yfirskriftina
„Kírkjuvald eflist". Heiti rit-
gerðarinnar er ef til vill eilítið
villandi, en í henni er fjallað um
sögu og þróun íslenzku kirkjunn-
ar frá 1100 til 1262. Magnús hefur
dregið saman mikinn fróðleik um
viðfangsefni sitt og skýrir mörg
atriði út frá sjónarmiði hinnar
almennu kaþólsku miöaldakirkju.
Kemur þar ýmislegt fram, sem
íslenzkir sagnaritarar hafa lítinn
gaum gefið fram til þessa. Helzti
gallinn á ritgerðinni er sá, að
höfundur gerist helzti margorður
á köflum og hættir við endur-
tekningum.
Bókmenntlr
eftir JÓN
Þ. ÞÓR
Þessu næst tekur Jónas
Kristjánsson við og ritar bók-
menntasögu. Ritgerð hans hefst á
eddukvæðunum og lýkur með
samtímasögum 13. aldar. 1 rit-
gerðinni, sem er hin skemmti-
legasta og fróðlegasta fjallar
Jónas um rit veraldlegs og and-
legs eðlis jafnt sem „bókmennt-
ir“. Ritgerð Jónasar er öll samin á
mjög lipru og skemmtilegu máli
og hvergi verður vart ónauðsyn-
legra endurtekninga né
málskrúðs.
Á eftir Jónasi tekur Björn Th.
Björnsson við og ritar um
íslenzka myndlist á landnáms- og
þjóðveldisöld. Höfundur fjallar
urri efnið af nærgætni og mikilli
þekkingu. Þeir eru margir, sem
vaða í þeirri villu að halda að
Sigurður málari hafi verið fyrsti
íslenzki myndlístarmaðurinn og
fornmenn hafi enga aðra list
þekkt en list orðsins og hernaðar-
ins. Sennilega stafar þetta að
nokkru af því, að í sögukennslu-
bókum hefur íslenzkri list fyrri
alda verið harla lítill gaumur gef-
inn. Björn Th. Björnsson sýnir
fram á hið gagnstæða og er öll
ritgerð hans hin ágætasta.
Á eftir þætti Björns kemur ör-
stutt grein eftir Hallgrím Helga-
son, sem ber heitið „Tónmennta-
saga“. Þar ræðir höfundur nokk-
uð um tvö forn islenzk lög og
greinir þau niður, en spjallar ann-
ars á sundurlausan hátt um goða-
fræði.
Litið mun vitað um íslenzka
tónmennt á fyrstu öldum Islands-
byggðar, en sitthvaó meira hefði
þó mátt segja, viðfangsefninu að
skaðlausu. Og nú hljótum við að
spyrja: Hvernig tónlist var við-
höfð i kirkjum til forna? Hvernig
fluttu menn eóa kváða man-
söngva þá er Jón biskup helgi
bannaði? Hvað um rímur? Og
hvað um Þorlákstíðir? Er ekki
allt þetta einmitt tónmenntasaga?
Siðasta ritgerð bókarinnar er
eftir Árna Björnsson og fjallar
um almenna þjóðhætti. Um þá
ritgerð nægir að segja, að hún er
afar fróðleg og skemmtileg.
Allar þrjár síðasttöldu rit-
gerðirnar fjalla um efni, sem ekki
hefur verið mikill gaumur gefinn
í íslenzkri söguritun til þessa og
er því tvímælalaust mikill fengur
að þeim. Vonandi verður þetta
fordæmi til þess að listasaga og
þjóðhættir fái meira rúm í sögu-
kennslubókum framtíðarinnar en
hingað til hefur tíðkast.
í bókarlok fylgir svo lögsögu-
manna- og biskupatal.
Nú hafa komið út tvö bindi af
hinni nýju Islandssögu og er þá
ekki úr vegi að hyggja að þvi,
hvernig til hefur tekizt. Báðar er
bækurnar allstórar um sig og í
þeim er mikill fróðleikur saman-
kominn. i grein hér i blaðinu um
fyrsta bindi var þess getið, að þar
væri litið um nýjar fræðikenn-
ingar. Hið sama gildir um annað
bindi. I þessu viðfangi ber þó þess
að gæta, að rit þessi munu ekki
hafa verið hugsuð sem fræðirit í
strangasta skilningi. Hér er um að
Nú i vikunni vakti það
athygli vegfarenda, að reist var
plasttjald á mótum Austur-
strætis og Lækjargötu.
Við tókum Gest Ólafsson
skipulagsfræðing, sem þarna
var að verki, taii og spurðum
hvað væri um að vera. 1 ljós
kom að þarna var verið að at-
huga hvar bezt mætti koma
fyrir gamla söluturninum, sem
lengst af var við Arnarhól.
Turninn var upphaflega á
Lækjartorgi, og eins og fram
ræða samantekt á þvi sem við
vitum sannast og réttast um sögu
íslands á þvi herrans ári 1974.
Þetta sjónarmið á fullan rétt á
sér, og sem slíkar eru bækurnar
ágætar. Frágangur beggja bind-
anna er góður og þær eru
skemmtilega upp settar. Ýmsir
hafa fundið að þvi formi, sem
viðhaft er í bókunum, að frásögn-
inni er allri skipt upp í ritgerðir.
Erfitt er þó að benda á mikið
betra form. Einn maður hefði
aldrei getað skrifað þetta allt og
hefðu margir farið að semja
hvern kafla er hætt við því að
ýmislegt hefði farið í handaskol-
um. Ber því að þakka þeim sem að
útgáfunni standa fyrir ágætlega
unnið verk.
kom í fréttum i fyrravor lagði
Elin Pálmadóttir borgarfulltrúi
til, að turninn yrði fluttur ofan
úr Árbæ, þar sem hann hefur
verið undanfarin ár, og settur
niður á Lækjartorgi eða í
göngugötunni Austurstræti.
Éins og sjá má tæki turninn æði
mikið rúm yrði hann settur nið-
ur þar sem tjaldið er á mynd-
inni, en þvermál turnsins er 3
metrar. Enn hefur ekki verið
afráðið hvar turninn verður, en
nokkrir staðir koma til greina.