Morgunblaðið - 22.05.1975, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. MAÍ 1975
23
Séra Jón Guðna-
son — Minning
Fæddur 12. júlí 1889.
Dáinn 11. maí 1975.
Séra Jón Guðnason, fyrrver-
andi skjalavörður, varð bráð-
kvaddur að heimilisínu, Glað-
heimum 18 hér i borg, hinn 11.
þessa mánaðar. Utför hans verður
gerð frá Dómkirkjunni í dag.
Séra Jón átti að baki langan og
merkilegan starfsferil á mörgum
sviðum mannlífsins. Hann var
drengur góður, verkmaður mikill
og viðmótsþýður. Skilur hann því
eftir hjá samferðamönnum sínum
ljúfar endurminningar.
Séra Jón var kominn hátt á 86.
aldursárið, er hann féll frá. Hann
fæddirst á Öspaksstöðum i Hrúta-
firði 12. júlí 1889, sonur bænda-
hjónanna Guðna Einarssonar,
bónda á Valdasteinsstöðum í
Bæjarhreppi i Strandasýslu,
Guðnasonar, og Guðrúnar Jóns-
dóttur, bónda í Hvítuhlíð i
Broddaneshreppi í Strandasýslu
Jónssonar. Séra Jón var því fædd-
ur á vestasta bæ i Húnavatns-
sýslu, en átti þó skammt að rekja
uppruna sinn til Strandasýslu,
sem hann síðar tók svo miklu ást-
fóstri við.
Leið séra Jóns til æðri mennt-
unar lá um Flensborgarskólann i
Hafnarfirði eins og fjölmargra
annarra ungra efnismanna, sem
ólust upp við kröpp kjör á fyrstu
áratugum þessarar aldar. Hann
lauk svo stúdestsprófi i Reykjavík
vorið 1912 og guðfræðiprófi við
Háskóla Islands vorið 1915. Hinn
18. október sama ár gekk hann að
eiga eftirlifandi eiginkonu sína,
Guðlaugu Bjartmarsdóttur frá
Neðri-Brunná í Saurbæ i Dala-
sýslu, bónda þar Kristjánssonar.
Dvaldist séra Jón hér syðra um
veturinn og kenni m.a. við Flens-
borgarskólann í Hafnarfirði.
Hinn 1. júní 1916 vígðist hann til
Staðarhólsþinga í Saurbæ. Gegndi
hann þar prestsskap um tveggja
ára skeið og bjó á Staðarhóli.
Vorið 1918 varð hann svo prestur
í Suðurdalaþingum með búsetu á
Kvennabrekku. Eftir fráfall
Bjarna Jónssonar frá Vogi sumar-
ið 1926 var séra Jón kjörinn þing-
maður Dalamanna, en sat aðeins
eitt þing, veturinn 1927. Vorið
1928 varð hann prestur á Prests-
bakka í Ilrútafirði og þjónaði því
prestakalli um tveggja áratuga
skeið. Jafnframt var hann skóla-
stjóri á Reykjum i Hrútafirði 1930
— 1932 og kennari við sama skóla
1934 — 1948 að þeim tíma undan-
teknum, er skólinn var hernum-
inn á árunum 1940 — 1943. Á
þessum árum gegndi hann auk
þess ýmsum trúnaðarstörfum, var
formaður sáttanefndar öll prests-
skaparár sín og sýslunefndarmað-
ur í Strandasýslu um fimmtán ára
skeið. Hann átti sæti í stjórn-
skipaðri kirkjumálanefnd 1929 —
1930.
Árið 1948 verður svo örlagarík
breyting á högum séra Jóns. Þá
lætur hann af prestsskap og
gerist skjalavörður við Þjóð-
skjalasafn Islands. Gegndi hann
því starfi fram á árið 1959, er
hann varð sjötugur. En vinnudegi
hans var þó ekki þar með lokið,
eins og brátt verður vikið að.
Á unga aldri hafði hugur séra
Jóns hneigzt mjög að ættvisi og
mannfræði. Hefur hann vafalaust
fundið til þess á prestsskapar-
árum sínum, að bagalegt var að
vera búsettur víðs fjarri
heimildargögnum, sem geyntd
eru á söfnum í höfuðborginni.
Vandi hann því mjög komur sínar
i Þjóðskjalasafnið, þegar hann
átti þess kost að dveljast í Reykja-
vík um stundarsakir. Er enginn
vafi á því, að fyrir séra Jóni hefur
vakað, er hann gerðist skjalavörð-
ur, að fá betri aðstöðu til fræði-
iðkana og ritstarfa.
Séra Jón hafði nokkuð sinnt
ritstörfum áður ’en hann gerðist
skjalavörður. Fyrir utan tímarits-
greinar má þar einkum nefna út-
gáfu á þjóðháttum og ævisögum
Finns Jónssonar á Kjörseyri,
Akureyri 1945, Strandamanna
sögu Gisla Konráðssonar, Reykja-
vík 1947. Eftir að séra Jón flyzt til
Reykjavíkur, færist hann þó allur
i aukana með ritstörfin. Hinu
mikla og þarfa ritverki lslenzkum
æviskrám, sem Páll E. Ólason tók
saman, lauk með V. bindi 1952.
Um það bil helmingur þess bindis
er viðauki við fyrri bindin og
verkið í heild, saminn af séra Jóni
Guðnasyni. Er þar einkum að
finna menn, sem létust á árabil-
inu 1944 — 1950, en einnig ýmsa
merkismenn, sem hefðu að réttu
lagi átt að fá sess i fyrri bindun-
um. Sjálfsævisögu séra Friðriks
Eggerz, (Jr fylgsnum fyrri aldar.
gaf séra Jón út á árunum 1950 og
1952. Eins og annars staðar í út-
gáfum séra Jóns, er þar að finna
mikilvægar mannfræðilegar upp-
lýsingar, sem hann hefur aukið
við neðanmáls til skýringar efn-
inu eða sett i nafnaskrá. Sagna-
þætti Fjallkonunnar og Sögur
Fjallkonunnar gaf hann út á
árunum 1953 og 1954. Arið 1953
gaf Þjóðskjalasafnið út skrá um
prestsþjónustubækur og sóknar-
mannatöl (Skrár Þjóðskjalasafns
II). Hafði séra Jón tekið þá skrá
saman og skrifað að henni fróð-
legan formála um sögu slikra
gagna hér á landi. Er sú skrá enn
ómissandi við afgreiðslustörf á
safninu. *
Þá er komið að einu veigamesta
riti sér Jóns, en það eru Stranda-
menn, æviskrár 1703 — 1953,
Reykjavik 1955. Er ritið hátt á
sjöunda hundrað síður, myndum
prýtt, og hefur einkum að geyma
æviskrár bænda í Strandasýslu á
nefndu tímabili, en einnig eru
þar fjölmargar æviskrár Stranda-
manna utan héraðs, bæði hér á
landi og Vesturheimi. Hefur
formið á þessu riti séra Jóns orðið
fyrirmynd allmargra rita, sem
síðan hafa komið út.
Síðustu skjalavarðarár séra Jóns
varð nokkurt hlé á útgáfum frá
hans hendi, en þá vann hann af
kappi að útgáfu á ritverkinu Dala-
menn. Komu tvö fyrstu bindi þess
verks út á árinu 1961, en hið
þriðja 1966. Er rit þetta með svip-
uðu fyrirkomulagi og Stranda-
menn, en allt stærra i sniðum.
Verður ekki annað sagt en séra
Jóni hafi farizt drengilega við þau
byggðarlög, þar sem gegndi
prestsskap, þegar hann var í
blóma lífsins. Er það trúa min, að
ritin Strandamenn og Dalamenn
eigi um langan aldur eftir að
skipa veglegan sess meðal is-
lenzkra mannfræðirita.
A árunum 1962 — 1967 sá séra
Jón 'um útgáfu á sex binda nýjum
flokki af safnritinu Merkum Is-
lendingum.
Allmörg hin siðustu ár, meðan
heilsa og kraftar Ieyfðu, vann
séra Jón að samningu tveggja við-
bótarbinda við islenzkar ævi-
skrár, en sjóndepra, sem á hann
sótti og magnaðist hin siðustu ár,
kom i veg fyrir, að hann gæti leitt
það verk til lykta.
Vera má, að hér séu vantalin
einhver ritverka séra Jóns, en
væntanlega sýnir yfirlitið þó, hví-
líkur elju- og afkastamaður hann
var, þar sem öll þéssi verk eru
unnin ýmist samfara embættis-
önnum eða eftir að hann komst á
áttræðisaldur, þegar búast hefði
mátt við skertu vinnuþreki. En
starfsgleði séra Jóns var honum
orkulind, sem entist honum alla
stund, meðan verkljóst var. Séra
Jón kunni lika vel að meta þá
menn, sem ótrauðir voru við rit-
störfin. Hann hafði mikið dálæti á
Páli Eggert Ölasyni og minntist
hans virðulega með ævisögu hans
i Andvara 1950.
Persónuleg kynni min af séra
Jóni Guðnasyni hófust fljótlega
upp úr 1950, er ég fór að venja
komur mínar á Þjóðskjalasafn,
sérstaklega eftir að við Arni
Böðvarsson fórum að vinna við
nýja útgáfu á Þjóðsögum Jóns
Árnasonar. Þó að sú vinna færi að
mestu fram á Landsbókasafninu,
þar sem þjóðsagnahandritin eru
geymd, átti ég þó mörg sporin yfir
á Þjóðskjalasafn, fyrst til að
glöggva mig á rithöndum skrá-
setjenda sagnanna, en siðar, eftir
að vinna hófst við nafnaskrá
verksins, til að leita uppi
fólk i prestsþjónustubókum
og manntölum. Veróur mér
alltaf í niinni, hversu vel
séra Jón vékst við marg-
vislegu kvabbi mínu á
þeim árum. Líklega hafa kynni
mín af honum átt sinn þátt
í þvi, að ég fékk áhuga á skjaia-
vörzlu. Fór svo, að við urðum sam-
starfsmenn á Þjóðskjalasafninu
einn vetúr, og síðan hafði ég þann
heiður að setjast í hans sess, er
hann lét af skjalavarðarstarfi
vorið 1959. Varð mér samstarfið
við séra Jón allt hið ánægjuleg-
asta.
Séra Jón var fríður maður sýn-
um, kvikur i hreyfingum,
myndarlegur á velli og höfðing-
Iegur í fasi, skýr í hugsun og
framsetningu. Hann var manna
hressilegastur i bragði, skemmt-
inn og gamansamur, og hafði á
hraðbergi einkennileg tilsvör
manna, hnyttinyrði, vísur og smá-
sögur, sem krydduðu hversdags-
leikann og brugðu leiftri yfir
menn og málefni. Hann var þrek-
menni og gat verið fastur fyrir, en
gekk að hverju verki glaður og
reifur. Hann naut því í senn virð-
ingar og vinsælda þeirra fjöl-
mörgu, sem umgengust hann eða
áttu við hann erindi. Ritverk hans
munu vissulega varðveita nafn
hans frá gleymsku, en meira er þó
verð vitneskjan um hjartahlýjan
drengskaparmann, sem að baki
þeim bjó.
Séra Jón og frú Guðlaug
eignuðust sjö börn, sem á legg
komust. Þau eru:
Guðrún, rithöfundur og
kennari, gift Guðmundi Einárs
syni kennara, Reykjavik.
Ingólfur, rithöfundur og
kennari, Reykjavik, kvæntur
Margrétu Guðmundsdóttur.
Torfi, kennari og lögreglu-
þjónn, Reykjavík, kvæntur Ragn-
hildi Magnúsdóttur kennara.
Eiríkur, lektor við Kennarahá-
skólann, kvæntur Guðbjrögu
Kristjánsdóttur kennara.
Leifur, lögregluþjónn i Reykja-
vík, dáinn 1970, kvæntur Ingi-
björgu Eyþórsdóttur.
Soffia, dáin 1973, gift Jóhanni
Hallvarðssyni simvirkja í Reykja-
vik.
Anna, gift Sveinbirni Markús-
syni kennara i Reykjavík.
Fyrir hönd Þjóðskjalasafns
íslands þakka ég séra Jóni Guðna-
syni vel unnin störf i þágu safns-
ins og þjóðlegra mennta. Eftir-
lifandi konu hans, börnum,
barnabörnum og öðrum vanda-
mönnum votta ég dýpstu samúð
mína.
Megi séra Jóni í öðru ljósi
hlotnast umbun þeirra mörgu
verka, sem hann vann veröld
Drottins til þarfa.
Bjarni Vilhjálmsson.
Hinn 11. þ.m. lést að heimili
sínu, Glaðheimum 18 hér í borg,
Jón Guðnason, fyrrum prestur og
ættfræðingur. Þessa löngu þjóð-
kunna merkismanns vil ég af
hálfu Félags fyrrverandi söknar-
presta minnast með nokkrunt orð-
um.
Séra Jón var fæddur að Öspaks-
stöðum I V-Húnavatnssýslu 12.
júlí 1889. Átti hann þvi tæp 86 ár
að baki að leiðarlokum. Að loknu
embættisprófi i guófræði árið
1915 gekk hann i þjónustu is-
lensku þjóðkirkjunnar. Stundaði
hann prestþjónustustörf í Staðar-
hólsprestakalli, Suður-Dala-
þingum ,og Prestbakka i Hrúta-
firði árin 1916—1948. Þá gerð-
ist hann skjalavörður við"
Þjóðskjalasafn Islands og hafði
það starf á hendi árin 1948—1959.
Jafnframt vann hann að hinum
miklu öndvegisritum um Dala-
menn og Strandamenn, sem lengi
munu geyma nafn hans á spjöld-
um sögunnar. Og eftir að hann
hætti opinberri þjónustu fyrir
aldurs sakir hélt hann áfram að
sinna fræðistörfum, meðan
höndin var heil og sjónin óbrost-
in.
Það var ekki fyrr en á siðustu
starfsárum séra Jóns, að leiðir
okkar lágu saman við Þjóðskjala-
safn Islands. Sem prestar höfðum
við um áratugi starfað sinn i
hvorum iandsfjórðungi og lítið
haft hvor af öðrum að segja. Ég
mun því ekki rifja nánar upp
prestþjónustu hans eða fræðistörf
i þessari stuttu grein. Það munu
aðrir kunnugri og mér færari
gjöra. En árið 1948 gengum vió
báðir í Félag fyrrverandi sóknar-
presta I Reykjavik. Frá þeim tíma
þróuðust með okkur þau vel-
vildar- og virðingartengsl, sem
entust fram á síðustu stund. Séra
Jón varð strax mikilhæfur og
mikilvirkur þátttakandi í fyrr-
nefndum félagsskap okkar eldri
prestanna. Þar sátum við saraan í
stjórn urn hart nær 20 ára skeið.
Og þar vann hann af þeirri frá-
bæru árvekni og samviskusemi,
sem einkenndi öll störf hans fyrr
og síóar. Á fundum félagsins var
hann jafnan hinn létti og glaði
þátttakandi, hvetjandi til um-
ræóu og athafna. Hann átti sinn
ríka þátt i þvi, að i félagi okkar
hefir aldrei orðið fundarfall þau
35 ár, sem þaö hefir starfað. Sem
formaöur þess árin 1956—1969
mátti segja, að hann bæri þau
uppi á einn og annan hátt. Aldrei
var sæti hans autt á fundarstaö,
Framhald á bls. 20
— Bókaþing
Framhald af bls. 13
1974. En gerum ráð fyrir að
meðaltalið sé kr. 950.000 sem án
efa er frekar lágt reiknað. Þá
hefur beinn útgáfukostnaður 300
nýrra bóka numið kr. 285 millj.
eða nánast sömu upphæð og kom í
hlut útgefenda fyrir seldar nýjar
bækur. Mismunurinn er kr. 5
millj. útgefendum í hag. Til við-
bótar fengu útgefendur um 75
millj. kr. fyrir eldri bækur. Ger-
um ráð fyrir, að allur útgáfu-
kostnaður af þeim hafi þegar
verið greiddur, sem er afskaplega
ólíklegt. Þá hafa útgefendur feng-
ið um 80 millj. kr. samtals til
greiðslu höfundarlauna, auglýs-
inga og alls rekstrarkostnaðar svo
sem skrifstofulauna, húsaleigu,
dreifingarkostnaðar, vaxta og i
opinber gjöld.
Aðeins höfundarlaun, þýðingar-
kostnaður og prófarkalestur er
ekki minni en um 130 þús. að
meðaltali á bók, og mun höfund-
um ekki þykja það há upphæð
sem vonlegt er, en samtals er hún
um 40 millj. kr. Auglýsingar-
kostnaður ýmisskonar nemur að
minnsta kosti 25 millj. og þá hef-
ur íslenzk bókaútgáfa átt eftir til
greiðslu á öllum rekstrarkostnaði
ársins 1974 um 15 millj. kr. Það er
því augljóst, aö bókaútgáfan s.l.
ár var rekin með mjög miklu tapi.
Eg reyni ekki að áætla það, en það
nemur mörgum milljónatugum.
Hluti af þessum halla er borinn
uppi af ríkisfé i beinum styrkjum,
ég nefni t.d. Menningarsjóð, með
a.m.k. 3—4 millj. kr. Ymis félög
hlutu um 5,6 millj. kr. styrk sam-
kv. fjárlögum fyrir 1974. Þá á
ríkisútgáfa námsbóka drjúgan
hlut hér að máli, þótt hér sé að
sjálfsögðu sleppt allri þeirri út-
gáfu, sem látin er skólanemum í
té án endurgjalds. Þá hafa
sveitarfélög staðið að nokkurri út-
gáfustarfsemi eða stutt hana t.d.
hefur Reykjavikurborg stutt
Sögufélagið með nokkurri fjár-
hæð.
En langmestur hluti þessa halla
kemur fram i aukinni skuldasöfn-
un hinna ýmsu útgefenda og
eignarýrnun, sem erfitt mun úr
aó bæta.
Sjálfsagt hafa sumir útgefend-
ur skilað nokkrum rekstrar-
hagnaði á s.l. ári, en ég fullyrði,
að þeir eru ekki margir og allra
sízt eru i þeim hópi útgefendur,
sem reyna eftir megni að gefa út
annað en það sem kallað hefur
verið afþreyingarefni.
Sjálfstæó bókaútgáfa fær
varla staðizt
En þótt slíkar bækur skili ein-
hverjum hagnaði getum við ekki
horft á það aðgerðalaust, að sjálf-
stæð útgáfustarfsemi sæki i það
horf að gefa nær eingöngu út slík-
ar bækur. Það væri alger uppgjöf
og menningu þjóðarinnar og sjálf-
stæói stefnt í alvarlegri hættu en
menn gera sér almennt grein
fyrir. Þótt afþreying og skemmt-
un sé haldgóð undankomuleið frá
streitu og áhyggjum og eigi því
rétt á sér i hófi, er hún þó í raun
flótti frá veruleikanum. „Hvíldu
þig hvíld er góð“ sagði ókunni
maðurinn við bóndann blóðlata i
þjóðsögunni og bóndinn sló slöku
við sláttinn og átti því aðeins einn
heykumbalda i vetrarforða og
kenndi ókunna manninum um.
Síðar kom sami maður til bónda
og sagði, „Latur, lítil hey" og þá
þóttist bóndinn vita, að hann
hafði farið að ráðum djöfulsins og
einskis annars.
Vonandi verður það aldrei hlut-
skipti islenzkrar bókaútgáfu og
íslenzkrar þjóðar að standa í spor-
um bóndans með nokkrar afþrey-
ingarbækur til menningarneyzlu
og kenna síðan öðrum um. Eins og
bóndinn á þjóðin aðeins við sjálfa
sig að sakast, ef svo hörmuleea
tekst til.
Ég sagði áðan, að sam-
kvæmt öllum venjulegum við-
skiptalögmálum ætti sjálfstæð ís-
lenzk bókaútgáfa varla að geta
staðizt. Hún hefur þó gert það
fram til þessa og var því það
furðufyrirbæri, sem Sir Stanley
Unwin gat ekki skýrt fyrir ensk-
um starfsbræðrum sínum. En nú
er sjálfstæð bókaútgáfa orðin svo
aðþrengd i landi bókaþjóðarinn-
ar, að fyrirsjáanlegt er, að nýjar
islenzkar bókmenntir eru komnar
á vonarvöl, fræðibókaútgáfa að
hverfa úr sögunni nema á vegum
ríkisins eða sveitarfélaga, góð er-
lend skáldverk eða fræðirit á al-
varlegu undanhaldi. Það eina,
sem eftir stendur sem fjárhags-
legur grundvöllur bókaútgáfunn-
ar er skemmtibókaútgáfa, útgáfa
á umdeildum æviminningum eða
frásögn um dulræn fyrirbæri og
nokkur hluti af kennslubókaút-
gáfu landsmanna. Auk þess er
enn nokkur möguleiki að gefa út í
glæsiútgáfum nægjanlega þekkt
sígild islenzk verk. Á þessari
horrim hangir bókaútgáfan í dag,
svo menningarleg sem hún er. Og
þessi er vandi hennar og þjóðar-
innar i heild.
Frumástæðan er smæð málsam-
félagsins og siminnkandi sala ís-
lenzkra bóka, sem orskast urn-
fram allt af þeint risastökkum,
sem verðlag á bókum hefur tekið.
Vandamálin sjaldnast skil-
in
Á fjórum árum hefur
meðalsöluverð nýrra bóka
þrefaldast eða úr um 600 kr. 1971
í um 1800 kr. 1974. Eg þori ekki
að hugsa til verðlagsins i haust.
Þó hafa bækur ekki hækkað
meira en nemur almennu verð-
lagi i landinu. En af þvi að eldri
bækur hækka ekki í verði i sam-
ræmi við vorðbólguna og verð-
lagsyfirvöld hamla gegn slikri
hækkun, þá stingur hátt verð
nýrra bóka ávallt i augu kaup-
enda og margir þeirra bióa með
bókakaupinþar til verðbólgan
hefur jafnað metin.
Almenningur, og opinber yfir-
völd hafa sjaldnast skilið vanda-
mál íslenzkrar bókaútgífu. Nú
fyrst á siðustu árum hafa rithöf-
undar þó áttað sig á, að þeir og
bókaútgefendur sitja í sama báti
og vonandi bætast fleiri i hópinn.
Það tók fjölda mörg ár að fá þvi
framgengt að fella tolla niður af
pappír og bókagerðarefni og enn
et u í lögum háir tollar á innflutt-
um bókum með islenzkum texla,
en í áratugi hefur ríkt algert toll-
frelsi á öllum bókum með erlend-
um texta.
Og i dag þarf bökaútgefandinn
ekki einungis að borga toll af alis-
lenzkri bók prentaðri og bundinni
erlendis, sem hingað kornin
myndi kosta meó tollum um þriój-
ungi minna, en ef hún væri unnin
hér heima, heldur á hann á hættu
alvarlega andstöðu islenzkra
bókagerðarmanna fyrir gjaldeyr-
issóun og árás á islenzka bókagerð
sbr. viðbrögðin við því, þegar til
stóð að prenta sálmabókina er-
lendis.