Morgunblaðið - 16.05.1981, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. MAÍ 1981
Minning:
Sveinn Gunnlaugsson
fyrrv. skólastjóri
Sveinn Gunnlaugsson, fyrrver-
andi skólastjóri i Flateyri, andað-
ist í Reykjavík 3. þ.m., 91 árs að
aldri. Minningarnar hrannast upp
i huga mér.
Það var uppi fótur og fit hjá
barnaskólakrökkunum á Flateyri
dag einn að morgni haustið 1930.
Nýi skólastjórinn hafði komið um
nóttina með strandferðaskipinu.
Við, sem yngst vorum, létum strax
sérstaklega til okkar taka. Við
buðum fram okkar sérstöku lið-
veizlu og þóttumst þátttakendur í
að koma hlutunum fyrir uppi á
lofti í Kjartanshúsinu, þar sem
skólastjórafjölskyldan settist að.
Til kynna og vináttu var stofnað á
augabragði og við vorum orðin
félagar skólastjórans. Sveinn
Gunnlaugsson kunni að umgang-
ast börn.
Öllum, sem nutu kennslu
Sveins, verður hún ógleymanleg.
Hann var í sjón mikilúðlegur eins
og breiðfirskur sægarpur, skap-
mikill, en ljúfur. Sumar kennslu-
stundirnar, einkum í Biblíusögum
og Islandssögu, standa mér ljóslif-
andi fyrir hugskotssjónum enn í
dag. Hann var sjálfur hrifnæmur
og kom okkur til að hrífast af því,
sem við vorum að fást við. Hann
takmarkaði sig ekki við skyldu-
námið og neytti allra bragða til að
gera nemendur sína að nýtum
þjóðfélagsþegnum. Það urðu að
vera vandaðar framsöguræður á
málfundum og kröfur voru gerðar
um skilmerkilegar umræður.
Sveinn kunni að segja sögu.
Hann hafði frá mörgu að segja af
sjálfum sér og af mönnum og
málefnum. Frásögnin var meitluð
mergjuðu máli og skopskynið
frábært. Loftið var stundum
magnþrungið. Ógieymanleg er
frásögnin af því, þegar hann sat á
þingpöllum við umræður á Alþingi
um bannlögin 1909. Ljóslifandi
stóðu þær fyrir hugskotssjónum
okkar kempurnar Björn Jónsson,
Hannes Hafstein og Skúli Thor-
oddsen.
Síðan ég var í barnaskólanum
hjá Sveini Gunnlaugssyni hefi ég
numið hjá mörgum kennurum og
sumum frábærum. En fyrst kemur
mér alltaf í hug Sveinn Gunn-
laugsson, þegar ég heyri getið
kennara af Guðs náð. Skólastjórn-
in fór Sveini jafnvel úr hendi.
Hann kunni þá list að vera í senn
félagi og vinur og beita járnhörð-
um aga, þegar þess var þörf.
Þegar maður eins og Sveinn
Gunnlaugsson kemur í þorp eins
og Flateyri til að lifa þar og
starfa, hljóta að verða viðbrigði og
þáttaskil. Hann átti líka eftir að
setja svip sinn á Flateyri. Hann
var leiðtogi í menningar- og fé-
lagsmálum staðarins. Hann var
tilkvaddur til forustu, þegar mikið
lá við, hvort sem um var að ræða
hátíðasamkomu, leikstarfsemi eða
skemmtanir. Hann var skáld og
hann var ræðumaður. Sveinn var
áhugasamur um allt, sem til
framfara horfði fyrir byggðarlag-
ið og sérstakur baráttumaður
fyrir bindindi og gæslumaður
barnastúkunnar var hann um
langan aldur.
Sveinn kom til Flateyrar á
miðjum starfsaldri. Hann hafði
lokið kennaraprófi árið 1909. Var
hann fyrst eitt ár kennari í Flatey
á Breiðafirði, síðan 4 ár á Patreks-
firði, þá í Flateyjarhreppi 4 ár og
svo skólastjóri í Flatey í 12 ár.
Þegar Sveinn flytur til Flateyr-
ar verða mikil umskipti í hans lifi.
Hann tók ástfóstri við sína nýju
heimabyggð sem innfæddur væri.
Hann orti fagurt ljóð til Önundar-
fjarðar, sem Önfirðingar syngja á
fagnaðarsamkomum. Hann var
gerður heiðursborgari Flateyrar-
hrepps árið 1959, þegar hann lét af
skólastjórn. Sveinn var viður-
kenndur skólamaður og heiðursfé-
lagi Kennarafélags Vestfjarða.
Sveinn Gunnlaugsson var ekki
einsamall, þegartil Flateyrar kom.
Hann kom með fjölskyldu, sem
átti eftir að koma við sögu svo um
munaði. Eiginkona hans, Sigríður
Benediktsdóttir af Reykjahlíðar-
ætt stóð við hlið hans. Þessi
trausta hæfileikakona kom með
sitt mikla framlag til þess að
fegra mannlífið í þorpinu. Hún
byrjaði strax að kenna okkur söng
í barnaskólanum og hélt því áfram
um langan aldur. Hún andaðist
árið 1957. Dóttirin Ragna hélt
uppi merkinu með söng- og tón-
listarstarfi sínu, en hún andaðist
á sl. ári. Hún var gift Hirti
Hjálmarssyni, sem kom til Flat-
eyrar í kjölfar kennarafjölskyld-
unnar. Hjörtur var kennari og
samstarfsmaður Sveins, tók við
skólastjórn af honum og á sinn
mikla og merka þátt í sögu
staðarins. Syni áttu þau einnig
Sveinn og Sigríður, tvo. Gunn-
laugur, listrænn og hvers manns
hugljúfi, fetaði í fótspor föðurins
og gerðist kennari, en andaðist
langt um aldur fram. Hann var
kvæntur Ingileif Guðmundsdóttur
frá Flateyri. Hinn sonurinn, Bald-
ur, fór einnig kennarabrautina og
kippir í kynið. Hann ér kvæntur
Erlu Ásgeirsdóttur frá Flateyri. í
skjóli þeirra hjóna var Sveinn
síðustu árin í Reykjavík. Þá er
Eggert Ó. Jóhannsson, læknir í
Reykjavík, fóstursonur þeirra
Sveins og Sigríðar. Eggert er
systursonur Sigríðar og er kvænt-
ur Helgu Aradóttur. Það gat ekki
farið öðruvísi en slikt fólk sem
kennarafjölskyldan setti svip sinn
á staðinn. Og enn er það svo. Nú er
Emil Hjartarson, dóttursonur
Sveins, skólastjóri grunnskólans á
Flateyri.
Eftir að Sveinn lét af skóla-
stjórn var hann um árabil stunda-
kennari við barnaskólann. Eftir
því sem hann lét meir af störfum
og ellin færðist yfir, sótti Sveinn
meir á fornar slóðir. Var hann þá
oft langdvölum á sumrin í Breiða-
fjarðareyjum. Fyrir nokkrum ár-
um var ég svo heppinn að hitta
hann á þessum slóðum. Það var í
Hvallátrum, þar sem Sveinn var
þá með sinni seinni konu, Eyja-
konunni Önnu Ólafsdóttur frá
Hvallátrum, hinni ágætustu konu,
sem látin er fyrir nokkrum árum.
Einn þessara daga vorum við
Sveinn saman í Flatey. Það var
sólbjartur dagur með hina fögru
fjallasýn um allan Breiðafjörð,
eins og bezt verður á kosið. Við
höfðum margt að tala um, en ekki
var minnzt á stjórnmál. Sveinn
hafði sínar ákveðnu stjórnmála-
skoðanir, þó aldrei væri hann
flokksmaður. Leiðir okkar lágu
ekki saman í stjórnmálunum. En
það skyggði ekki á heiðríkjuna
yfir samfundum okkar þennan
ógleymanlega dag. I Flatey var
Sveinn á helgri jörð. Þar var hann
fæddur 17. maí 1889 af breiðfirsk-
um ættum, sonur Gunnlaugs
Sveinssonar skipstjóra og konu
hans, Guðlaugar Gunnlaugsdótt-
ur, sem þar bjuggu. Þar átti
Sveinn heima þar til hann fluttist
til Flateyrar.
Það var unun að ganga með
Sveini um þennan sögufræga at-
hafna- og menningarstað og hlýða
á lýsingu hans og frásagnir. Raun-
ar var allur Breiðafjörðurinn
sögusviðið. Frásagnir frá liðinni
tíð um atburði, sem hann hafði
sjálfur verið þátttakandi í, voru
fluttar af mælsku og orðgnótt.
Hann minntist Eyjamanna, sæ-
garpa og bændahöfðingja, sem
hann hafði lifað og starfað með.
Hann sagði frá mannlífinu í Flat-
ey, þegar samtíma voru þar sókn-
arpresturinn, Sigurður Einarsson,
læknirinn Sigvaldi Kaldalóns og
skólastjórinn Sveinn Gunnlaugs-
son. Það hlaut að vera dýrðlegt
mannlíf.
Þennan eftirminnilega dag var
Sveinn veitandi og ég þiggjandi,
eins og forðum daga. Eg hefi
Sveini mikið að þakka, eins og
allir hinir fjölmörgu, sem notið
hafa handleiðslu hans og upp-
fræðslu. Sveinn Gunnlaugsson er
nú genginn. Hann markaði spor í
ungar sálir. Gifturík áhrif vara.
Minningin lifir um hugstæðan
persónuleika, mikilhæfan og mæt-
an mann.
Þorvaldur Garðar Kristjánsson
í dag er borinn til grafar á
Flateyri í Önundarfirði Sveinn
Gunnlaugsson fyrrum skólastjóri.
Þar með er lagður til hinstu
hvíldar einn af síðustu fulltrúum
þeirrar stéttar sem mótaðist á
fyrstu árum kennaraskóla á Is-
landi.
Sveinn Gunnlaugsson var fædd-
ur í Flatey á Breiðafirði 17. maí
1889. Hann var af breiðfirskum
ættum kominn. Faðir hans var
Gunnlaugur skipstjóri Sveinsson
og kona hans Guðlaug Gunnlaugs-
dóttir.
Hermann Jónsson formaður í
Flatey sagði, að Gunnlaugur hefði
verið tveggja manna maki á sjó.
Kristbjörgu, móður Gunnlaugs,
var svo lýst, að hún var stór vexti,
ekki smáfríð, sköruleg í bragði og
garpur til allrar vinnu. Útlit sitt
hafði Gunnlaugur frá henni og
margt mun Sveinn hafa sótt
þangað.
I æsku Sveins voru enn þeir
þjóðarhagir, að bjargræði breið-
firskra eyja var notað og eftirsótt.
Skútuöldin var þá enn á blóma-
skeiði. Þetta umhverfi og atvinnu-
hættir mótaði Svein Gunnlaugs-
son í bernsku og æsku.
Séra Sigurður Jensson vissi það
þegar hann fermdi Svein Gunn-
laugsson, að þar var kennaraefni.
Prestur var um margt áhrifamað-
ur í Flateyjarhreppi og að hans
tilhlutan var Sveinn fljótlega eftir
fermingu ráðinn til að segja börn-
um til þar í eyjunum. Heimilin
voru þá fjölmenn og sum barn-
mörg. Og þetta fyrsta kennslu-
starf Sveins Gunnlaugssonar lík-
aði öllum vel, bæði honum sjálfum
og þeim er njóta skyldu. Það var
því mjög eðlilegt, að hann færi í
Kennaraskólann, er hann hafði
aldur til. Þaðan lauk hann námi
vorið 1909 er hann varð tvítugur.
Og eftir það var barnakennslan
lífsstarf hans. Fyrsta veturinn
kenndi hann í Flatey, en síðan á
Patreksfirði í fjögur ár, 1910—
1914. I Breiðafjarðareyjum kenndi
hann 1914—1918, en þá tók hann
við barnaskólanum í Flatey.
Skólastjóri á Flateyri var hann
1930 til 1959, að hann hætti fyrir
aldurssakir, en stundakennslu
annaðist hann þó lengur. En er
hann lét af skólastjórn við sjö-
tugsafmælið var hann gerður
heiðursborgari Flateyrarhrepps.
Sveinn Gunnlaugsson kvæntist
30. september 1910. Kona hans var
Sigríður Oddný Benediktsdóttir
frá Bakka í Vatnsdal. Benedikt
faðir hennar var sonur sr. Sigfús-
ar Jónssonar frá Reykjahlíð og
Sigríðar dóttur Björns Blöndals
sýslumanns. En kona Benedikts og
móðir Sigríðar var Kristín Þor-
varðardóttir.
Þau Sveinn og Sigríður áttu
þrjú börn. Þau voru: Ragna, fædd
29. október 1911, d. 2. júní 1980.
Gunnlaugur kennari, fæddur 13.
september 1913, d. 31. marz 1969.
Baldur kennari, f. 4. apríl 1929.
Eina dóttur eignaðist Sveinn
utan hjónabands, Hrefnu, sem
fórst í bílslysi 17 ára gömul 1946.
Þegar Kristjana, systir Sigríð-
ar, missti mann sinn frá ungum
börnum, tóku þau Sveinn son
hennar til fósturs. Það er Eggert
Jóhannsson læknir.
Gunnlaugur, faðir Sveins, og
Kristín, móðir Sigríðar, áttu elli-
skjól á heimili þeirra og létust hjá
þeim á Flateyri i hárri elli.
Sigríður Benediktsdóttir dó 6.
marz 1957. Sveinn kvæntist aftur
14. júní 1958. Seinni kona hans var
Anna Ólafsdóttir frá Hvallátrum
á Breiðafirði, dóttir Ólafs Berg-
sveinssonar og Ólínu Jónsdóttur
konu hans. Anna var fædd 13. maí
1893. Sveinn missti hana 7. júlí
1977.
Ég kynntist ekki Sveini Gunn-
laugssyni fyrr en hann fluttist til
Flateyrar, fertugur að aldri.
Heimili hans og fjölskylda skipaði
fljótt veglegan sess í önfirsku
menningarlífi. Sigríður kona hans
stóð brátt framarlega í félagsmál-
um kvenna. Ragna dóttir hans
giftist Hirti Hjálmarssyni kenn-
ara. Hún var lengi söngkennari í
barnaskólanum og átti auk þess
góðan þátt í félagsmálum. Eftir að
mér var komið til að ganga í
góðtemplarastúkuna á Flateyri,
fann ég vel og reyndi gildi þessa
fólks í félagsmálum.
Sveinn Gunnlaugsson var flest-
um mönnum mælskari. Veit ég
ekki til að ég hafi nokkrum kynnst
sem léttara var um mál. Mælska
hans varð glæsileg af því honum
lá kjarngóð málsnilld á tungu.
Ekki man ég heidur að nefna
neinn sem betur og skemmtilegar
sagði sögur. Kom þar til, auk
málsnilldar, rík kímnigáfa og
djúpur og víðtækur skilningur á
mannlegu eðli og mannlífi.
Sveinn var ritfær vel og skáld-
mæltur. Eftir hann liggur á prenti
ýmislegt efni fyrir börn, en það
var m.a. þáttur í skólastarfi hans
að búa börnum efni til flutnings á
leiksviði. Einnig átti hann frá-
söguþætti í Breiðfirðingi, en ein-
hvern veginn finnst mér minna til
um að lesa þá en að heyra Svein
sjálfan segja frá eigin brjósti. Er
það þó ekki af því að ég kunni
neitt að finna að hvernig frá er
gengið, þegar þættir þeir eru
ritaðir og festir á bók.
Sveinn virtist ekki leggja mikla
rækt við ljóðgáfu sína, en orti þó
nokkur eftirminnileg kvæði. Varð
ekki annað séð, en honum væri
létt um það. Hann var geðhrifa-
maður og mun hafa verið lagið að
hrífast og finna til, svo honum
væri unaður að tjá sig.
Sveinn Gunnlaugsson var fé-
lagsmálamaður, en þó var lítt
hlaðið á hann stjórnsýslustörfum
utan skóla, svo sem oft vill þó
verða. Hann sóttist ekki eftir slíku
og honum lét það heldur ekki.
Hann var maður tilfinninganna og
sóttist eftir að rækta hjartað.
Hann naut sín betur í frjálsu
félagsstarfi en við jagsöm og
bindandi nefndarstörf. Stundum
hjálpaði hann prestum með því að
stíga í stólinn fyrir þá og flytja
prédikun. Hann var kirkjunnar
maður, var lengi safnaðarfulltrúi
og kunni því vel.
Langt fram eftir ævi Sveins
voru kennaralaun knappari en
svo, að nægði til framfærslu
fjölskyldu, enda skólatími styttri
en síðar varð. Kennarar urðu þá
að finna sér atvinnu að sumrinu.
Það var ekki fyrr en á efri árum
Sveins, sem ástæður leyfðu að
verja sumri til námsferða til að
víkka sjóndeildarhringinn. Hann
fór slíkar ferðir til Danmerkur
1954 og Svíþjóðar og Finnlands
1957.
Sú kennarastétt sem kom til
starfa á fyrstu tugum aldarinnar,
vann mikið menningarstarf. Eng-
in stétt mun hafa dugað íslenskri
bindindishreyfingu betur og kom
þar fram hollusta við heilbrigðar
lífsvenjur þeirrar menningar, sem
ætlast til að menn láti gott af sér
leiða. Sveinn Gunnlaugsson var
góður þegn í þeirri stétt.
Þegar litið er yfir helstu minn-
isatriði úr æviferli Sveins Gunn-
laugssonar kemur í ljós, að hann
reyndi ýmsa harma og mótlæti
ekki síður en aðrir. Hann lifði
börn sín önnur en yngri soninn.
Svipleg slys og langvinn, þrauta-
full sjúkdómsbarátta fór ekki
framhjá fólki hans fremur en
öðrum. Þó tel ég, að hann hafi
verið mikill gæfumaður. Ber þar
fyrst til, að hann naut sín vel í
lífsstarfi sínu. Hann vissi líka, að
sífellt eftirlæti er ekki þroskavæn-
legt og mótlætið getur gegnt
uppeldishlutverki. Hann var
kreddulaus bjartsýnismaður í
trúmálum. Á Flateyri byggðu þau
Sigríður sér hús í félagi við Rögnu
dóttur sína og Hjört tengdason.
Sambýlið við þau og samstarfið
við Hjört var þeim mikil gæfa.
Eftir að Sveinn missti Sigríði, átti
hann góða og fagra sambúð við
seinni konuna í nálega 19 ár. Og
síðustu árin átti hann góða vist á
heimili Baldurs sonar síns og Erlu
Ásgeirsdóttur, konu hans.
Sveinn Gunnlaugsson var alla
ævi Breiðfirðingur. Á Flateyri
kvaðst hann sakna þess að sjá ekki
fallega siglda báta. Hann var
barnavinur og virtist fyrirhafn-
arlaust að hæna smábörn að sér.
Börn skynja hjartað.
Stundum var Sveini falið að
tilkynna fólki sviplegan ástvina-
missi. Það fór honum vel. Það
leyndi sér ekki, að hann fann til
með þeim sem sárin hlutu. Það
þurfti hann ekki að segja. Það
fannst. Og samúðin er áhrifamikil
á slíkum stundum.
í dag er Sveinn Gunnlaugsson
kvaddur í Flateyrarkirkju, en
hann var mikill hvatamaður að
byggingu hennar á sinni tíð. Meira
en hálfa öld hefur skólastjórnin á
Flateyri verið falin fjölskyldunni,
því að nú er skólastjórinn dóttur-
sonur Sveins, Emil Hjartarson.
Allir, sem þar hafa slitið barns-
skóm og ekki eru komnir að
ellilaunaaldri, hafa notið kennslu
þessara manna. Önfirðingar eiga
því margs að minnast. Og það er
margt að þakka.
Persónulega þakka ég Sveini
Gunnlaugssyni marga skemmti-
lega stund, eftirminnilega og lær-
dómsríka. Mest var þó vert að
kynnast honum sjálfum, mannin-
um með hlýja hjartað sem skildi
samferðafólkið svo vel.
H. Kr.
Að leiðarlokum vakna margar
minningar. Eina minningu á ég,
sem fyllti huga minn, þegar ég
frétti andlát Sveins Gunnlaugs-
sonar sunnudagskvöldið 3. maí sl.
Sú minning er frá samfylgd með
skólastjóranum á Flateyri, Sveini
Gunnlaugssyni, yfir Klofnings-
heiði fyrir 40 árum. Ég minnist
vorsins og veðurblíðunnar en þó
miklu betur þeirrar fagnaðar-
reynslu að eiga þessa fe.rð á
kvöldstundu yfir háan vestfirzkan
fjallveg í samfylgd með Sveini.
Hann var svo hvetjandi huga
mínum og viljalífi, svo fróður og
frásagnargóður og viðmótshlýr
við mig. Ég vissi, að hann var einn
af bezt metnu mönnum á Vest-
fjörðum. Sumir sögðu hann
mælskastan og málhagastan
mann í Vestfirðingafjórðungi. Það
var líklega þess vegna, sem það
var skemmtandi og fræðandi löng-
um að hlusta á ræður hans.
Honum var gefin geta til þess að
taka til orða í bundnu máli jafnt
og að ræða slétt dægurefni, og
ekki síður að semja og flytja djúpt
hugsaðar ræður um alvarleg efni,
einnig trúmál.
Sakir þess þjóðlífsstíls, sem
ríkti hér á landi fyrir hálfri öld,
fannst þáverandi biskupi yfir ís-
landi ekki ástæða til að verða við
tilmælum föður míns og heimila,
að Sveinn Gunnlaugsson stigi í
predikunarstól, af því að hann var
ekki guðfræðimenntaður.
En þeir létu samt verða af því,
félagarnir, að Sveinn flytti predik-
un, samda eins og kirkjuræðu, á
samkomu í Saurbæ vestur í Döl-
um, nú fyrir slétt hálfri öld. Á
þessum dögum, þegar 1000 ára
kristniboðs er minnst á íslandi,
hefðu margir fagnað því að fá að
njóta andagiftar snjallyrta Breið-
firðingsins í predikun frá stólnum
í kirkjunni. Ég er viss um að
prestar og biskupar dagsins í dag
byðu hann velkominn til þátttöku
á málþingi, þótt aldarfar fyrir
hálfri öld væri ekki reiðubúið til
þess.
En það er fleira en málsnilldin,
sem er minnisvert af Sveíni
Gunnlaugssyni. Hann fæddist í
menningarumhverfi á umsvifa-
stað 17. maí 1889, í Flatey á
Breiðafirði. Foreldrar hans voru
Gunnlaugur Sveinsson, skipstjóri